كێشەی نێوان عێراق و كوردستانله بڕیاردانی مافی چارهنووس پاشەکشە ناکەین
سه‌رۆ قادر
وەک دیارە، ئەمساڵ سەرۆکی کوردستان- بەڕێز مسعود بارزانی، سەرەتاکانی ئەم بیرۆکەیەی باس کردووە.
ماوەی پێنج مانگە، حكومەتی عێراق، قووڵترین كێشەی لەگەڵ هەرێمی كوردستان دروست كردووە. ئەویش بڕینی بودجەیە. لە 23 ساڵی ڕابردوودا، ئەو شێوازە بە قورسترین چەكی بەكارهێندراو، لە بەرانبەر كوردستاندا، ئەژمار دەكرێ.
بەر لەوەی باسی كاریگەری و دەرەنجامەكانی، مانای بڕینی بودجە، لە پێوەندی لەگەڵ عێراق بكەم، ئاماژەیەک بە پێوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا دەكەم كە گەیشتوونەتە بنبەست.
حكومەتی عێراق لەبەر هەبوونی كێشەی ناوخۆیی بەشی عەرەبی، لەو 10 ساڵی ڕابردوودا، تەحەمولی فیدرالیەت و دیموكراسی و هەبوونی هەرێمێكی دیكە، كە حكومەتێكی پێشكەوتووتر و چالاكترە لەو حكومەتەی لە مەركەز هەیە، كردووە. ئێستا حكومەتی عێراق لەناوخۆدا لە شەڕدایە، بەڵام بەر لەوەی شەڕی ناوخۆیی یەكلایی بكاتەوە، دەیەوێت كۆتایی بە هەرێمی كوردستان بێنێت. ئەوەی حكومەتی عێراق دەیكات، سیاسەتی كۆتایی پێهێنانە. نابێ گومانمان هەبێت ئەگەر عێراق چەكی قورسی هەبایە، بێ سڵەمینەوە، پەلاماری هەرێمی كوردستانیشی دەدا، وەك ئەو تاوانەی بەرامبەر سوننەكان دەیكات.
كێشەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەغدا، لە 10 ساڵی ڕابردوودا، سەرەتاکەی لە ساڵی 2004 دەستی پێكردووە. دوای ئەوەی یاسای كاتیی عێراق بۆ دەستووری هەمیشەیی گۆڕا. لە یاسای كاتی و لە دەستووردا، ناوچەی ناكۆكی لەسەر، كە ئێمەی كورد پێی دەڵێین ناوچە كوردستانیە دابڕێندراوەكانی دەرەوەی هەرێم، دانی پێدا هێندراوە. لەوێوە هەنگاوی یەكەمی كێشە دەستی پێكرد. حكومەتی عێراق چ لە زەمانی عەللاوی، بە خەستی لە زەمانی مالیكیدا، بە بەرنامە دەڕێژراوی، دەیانویست زەمانی قانوونیانەی ماددەی 140 درێژ و درێژتر بكەنەوە، سەرەنجام بیخنكێنن و لە كاتی گونجاودا خۆیان پەلاماری بدەن. ئێستا مالیكی ئەو كارە دەكات.
كێشەی دووەمی حكومەتی عێراق، لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەلاوەنان و گوێپێنەدان بە هەرێمی كوردستان بوو، لە بەشداری ڕاستەقینەی دەسەڵاتی بەغدا. هەر لە سەرەتاوە، حكومەتی عێراق، كاربەدەستە قانوونییە پلە یەكەكانی عێراق كە كورد بوون، هەر لە سەرۆكی كۆمارەوە تا دەگاتە جێگرەكانی سەرۆك و پلە بەرزەكانی ناو سوپای عێراقی، بەلاوەی نان. تا ئێستا نەبیندراوە، سەرۆكی كۆمار یان جێگری سەرۆكی كۆمار، جێگری سەرۆك وەزیران، سەرۆكی پەرلەمان و جێگرەكانی، جەنڕاڵە كوردەكانی ناو سوپای عێراق، توانیبێتیان بەشدارییەكی ڕاستەوخۆ بكەن، بەشێوەیەكی ئەوتۆ كە بتوانن بەشێك لەو پارسەنگە ڕاست بكەنەوە كە شۆڤێنزمی مالیكی لەنگ و ژێر پێی خستووە.
كوردستان بە هیچ شێوەیەك ناتوانێ، شانازی بە عێراقی 10 ساڵی ڕابردوو بكات، گوایە لە بەڕێوەبردنیدا بەشدار بووە(کێشەی سێیەم). شێوەی كاری مام جەلال وەك سەرۆك كۆمار، زیاتر بۆ شەخسی ئەو دەگەڕایەوە. دامودەزگای سەرۆكایەتی كۆمار، هەمیشە دابڕاو و دوورەپەرێز خرابوون. مالیكی زۆر بە توندی بەرەنگاری دەبووەوە بۆ ئەوەی نەتوانێ هیچ بكات. ئەگەر جموجۆڵێكی سەرۆك كۆمار هەبووە، ئەوا دەگەڕایەوە بۆ شەخسیەتی بەهێزی مام جەلال.
لەناو سوپاشدا، حکومەتی عێراق هیچ پێگەیەكی بۆ كورد نەهێشتەوە(کێشەی چوارەم). بە بەرچاوی جەنەڕاڵ و فەرماندە عەسكەریەكانی كورد لە ناو سوپای عێراقدا، بە نیازی جەنگ، سوپا بەرەو كوردستان هاندەدرا و ئێستاش بۆ شەڕ ئامادە دەكرێ. كێشەی ئەم دواییە(پێنجەم)، لەسەر سامانەكانی عێراقە بە کوردستانەوە. حكومەتی عێراق، كوردی لە سامانی زۆرو زەوەندی عێراق ئاگادار و بەشداری نەكردووە. هیچ دەزگا یان كەسایەتییەكی كورد لە عێراقدا، نازانێ سامانی عێراق چەندە و چۆن دابەش دەكرێ.
نوری مالیكی، وەك ناسراوە بە، سەركردە بەهێزە شۆڤێنییە-تایفییەكەی عێراق، لە بەرەنگاربوونەوەی هەرێمی كوردستان، بودجەی كوردستانی كردە بیانویەكی فریودەرانە، هەروەها لافیتەیەكی دیماگۆگیانە، بۆ ئەوەی ڕای گشتی عەرەب، لە دژی كورد هان بدات. گوایە كورد سەدا حەڤدەی بودجەی عێراق دەبەن و لە بەرانبەردا هیچ بەشدارییەك لە سامانی گشتیدا ناكەن. ڕاستی و درۆی ئەم بانگەشەی سەرۆك وەزیرانی عێراق، بە دیقەت شی نەکراوەتەوە تا دەركەوێ؛ چۆن سەرۆك وەزیران، سامانی عێراقی كۆنترۆڵ كردووە، تەخشان و پەخشان و گەندەڵی و دەست بەسەرداگرتنی، هیچ چاودێرییەكی لەسەر نییە. ئەوە بەڕێوەبەرایەتی مالیکییە، عێراقی بردۆتە ڕیزی وڵاتەكانی هەرە گەندەڵ و فاشیل. لەم حاڵەیدا، بودجەی هەرێمی كوردستان، بە شێوەیەكی دیماگۆگیانە، كراوەتە كێشەیەكی سەرەكی بۆ عێراق.
ئەمانە پێنج کێشەی سەرەكین، حكومەتی عێراق، بۆ دروستكردنی تەنگوچەڵەمە بۆ هەرێمی كوردستان، بەكاریان دێنێت. ئامانجی حكومەتی عێراق زۆر بە ڕوونی دەخوێندرێتەوە؛ نابێ هەرێمی كوردستان هەبێت، نابێ میللەتی كورد بەرەو پێشەوە بچێت، نابێ چیتر ئەو ئازادیەی هەبێت كە ماوەی 23 ساڵە لێی بەرخوردارە. حكومەتی عێراق گەڕاوەتەوە بۆ سیاسەتی نەهێشتنی میللەتی كورد. عێراق بە هیچ شێوەیەك پێشكەوتنی كوردستانی قەبوڵناكات. لە دنیاشدا نەبووە، دەوڵەتێكی شۆڤێنی و دیكتاتۆر، تەحەمولی میللەتێكی تر بكات، لە چوارچێوەی قانوونی هەمان دەوڵەتدا، بە پێشكەوتن و دیموكراسی بژیەت.
حكومەتی عێراق، بە بەرنامەڕێژی، كێشەكانی خۆی لەگەڵ هەرێمی كوردستان، بە پێی كات و شوێنی گونجاو، دەست پێكردووە. لە ماددەی 140ـەوە كە جێبەجێ نەكرا و ئاڵۆزكرا، سەرەنجام ژێر پێ خراوە. ئێستا ئەگەر كورد پێداگیری، لەسەر جێبەجێكردنی ماددەی 140 بكات، ئەوا كاتێكی زۆر بەوەوە دەڕوات، تاكو تۆزی ئەم شێواندنەی كەوتۆتە سەر ماددەكە و سەر قۆناخەكانی جێبەجێكردنی، لابەرێت. واتە كێشەكە بەڕاستی تێكەڵ و پێكەڵ بووە. ئینجا ناردنی سوپا بوو بۆ سەر كوردستان. خۆیان تاقی كردەوە و ئەگەر توانیبایان، كوردستانیان جارێكی دیكە داگیر دەكردەوە. ئینجا پیلانی هەرێمایەتیی هەیە. حكومەتی عێراق، لە بچووكترین تا گەورەترین پیلان، خۆی نادزێتەوەو ناشی شارێتەوە. بۆیە بەردەوام لە هەوڵی ئیحتیوا كردن و دابڕاندنی كوردستاندایە. حكومەتی عێراق، زۆر بە خێرایی خەریكی كڕینی چەكە. چەكی قورس كە لە دەبابە، ساروخ، تەیارە پێکدێت. ئەوەی بۆ دابینكردنی ئاسایشی ناو شارەكانی عێراق نییە، چونكە ناوشارەكانی عێراق، بە پۆلیس، لەكاتی پێویستدا بە سوپا، بەبێ چەكی قورس دابین دەكرێت. عێراق لە مەودای دووردا، ناتوانێ هیچ چاوێكی لە وڵاتانی دەوروبەری بێت، تا سوپای خۆی لە بەرامبەریاندا بە چەكی قورس تەیار بكات. بۆیە گومانی تێدا نییە ئەو چەكە قورسانە، تەنیا بۆ نیازی لێدانی هەرێمی كوردستانە. نابێ لەبەرچاومان ون بێت، ئەگەر لێگەڕێین، زەمان هەروا بە بەرژەوەندی حكومەتی عێراق تێپەڕێ، ڕۆژگارێك دێت بەو تەیارە پێشكەوتووانەی كە ئێستا لە ئەمریكا دەیكڕێ، بە دەبابە و چەكە قورسەكانی دیكەشی، پەلاماری شارەكانی كوردستان دەدات.
بڕینی بودجە، مانای كۆتایی هێنانی ژیانی خەڵكە. عێراق پێیوایە، دەتوانێ ئابڵوقەی ئابووری، بخاتە سەر هەرێمی كوردستان و نەهێڵێ نەوت بفرۆشێ. ئەمە سیاسەتی كوشتن و كۆتایی پێ هێنانە. دەكرێ ئێستا پرسیارێك بكەین: ئەرێ بڕینی بودجە، لە ڕووی قانوونیەوە بە مانای كشانەوەی عێراقە، لە هەرێمی كوردستان؟ وەك ئەوەی سەدام لە ساڵی 1991دا كردی؟ سەدام هەموو دامودەزگاكانی خۆی كشاندەوە ناو عێراق و كوردستانی بەجێ هێشت. ئێستا ئەو بڕینی بودجەیە تەفسیر ناكرێ بە كشانەوەی حكومەتی عێراق، ئینجا هەوڵدان بۆ دووبارە داگیركردنەوە و شەڕكردن لە دژی هەرێمی كوردستان؟ ئەمەیان پێویستە قانوونزانەكانی كوردستان و شارەزاكانی نێودەوڵەتی داوەت بكرێن تا لێی بکۆڵنەوە. پێویستە ئەو مەسەلەیە بقۆزرێتەوە و ڕای گشتی ناوخۆ و عەرەب و جیهانی لێ تێبگەیەندرێ.
بە ڕای من نابێ ڕێگە بدەین، جارێكی تر بە ئاسانی عێراق بێتەوە ناو هەرێمی كوردستان، تەنیا بە مەرج نەبێ، ئەویش بە مەرجی نووسراو. دەبێ ئەو بڕینی بودجە و كشانەوەی عێراق لە ڕووی ماڵی، بە كشانەوەی عێراق لە ڕووی قانوونیش، لە هەرێمی كوردستان، لێك بدرێتەوە. پێویستە ئەمە بكرێ بە هەڵمەتێكی نێودەوڵەتی، تاكو ڕای گشتی دنیا، بۆ ئەو مەسەلەیە ڕابكێشرێت. بۆ ئەوەی ناوەندە نێودەوڵەتییەكان، چیتر بە ساردی، تەماشای ئەم ڕووداوە نەكەن.
دەکرێ بابەتی بڕینی بودجە، بەكاربهێندرێت، بۆ كێشە سەرەكییەكەی نێوان كوردستان و عێراق. ئەویش مەسەلەی پێدانی بڕیاردانی مافی چارەی خۆنووسینە بە گەلی كوردستان. ئەو حکومەتەی ئێستا، وارسی حكومەتەكانی پێش خۆیەتی کە لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوودا، ئەنفال كردن و چەكی كیمیایی و كۆمەڵ كوژی لە دژی گەلی كوردستان بەكار هێناوە. ئێستا بۆ هەمان سیاسەت دەگەڕێتەوە. دەكرێ كورد هەوڵێكی جددی بدات، دنیا تێبگەیەنێ، ناوەندە ڕەسمیەكان كە ئێستا دەستیان لە ڕاگرتن و پێكەوە چەسپاندنەوەی عێراقدا هەیە، تێبگەیەندرێن كە ئەم حكومەتە بۆ میللەتی كورد جێگای متمانە نییە. تەنیا بە پەیماننامەیەکی، ژێر چاودێری نەتەوە یەكگرتووەكان، جارێكی تر كورد و عێراق بكەونەوە گفتوگۆ. پێموایە ئەو پەیماننامانە لە ناوەڕۆكدا، دەبێ زەمانەتی پاراستن و بەردەوامی میللەتی كوردی تێدابێ. زەمانەت بۆ میللەتی كورد، تەنیا پاراستنی بەشەری و زەوی نییە، بەڵكو پاراستنی قەوارەی سیاسی هەرێمی كوردستانیشە. هەر هەوڵێك بۆ لێك نزیككردنەوەی هەرێم و عێراق بدرێت، پێویستە لەم قۆناغەوە، بە پەیمانێكی نوێ لەنێوان هەرێمی كوردستان و عێراق بێت، تا لە ماوەی زەمانی موناسیبدا، جارێكی تر، مافی گەڕانەوە بۆ ئیرادەی كورد، دابین بکرێ. كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و نەتەوەیەكگرتووەكان لە پشتەوەی بڕیاری ئیرادەی کورد بن. ناکرێ چیدیكە، عێراق لە جیاتی ئێمە، بڕیار لەسەر چارەنووسمان بدات، چونكە مێژوویەكی خوێناوی و زۆڵمێكی گەورە، لە پشتەوەی ئەم شێوازەی حوكم بەڕێوەبردنی عێراقدایە بەرانبەر بە هەرێمی كوردستان. كورد دەبێ مافی بڕیاردانی لە چارەنووسی خۆی هەبێ تا بتوانێ بەردەوام بێت.
لە باسی سەربەخۆیی كوردستاندا، پێویستە بگەڕێینەوە بۆ مێژووی سەد ساڵەی تێكۆشانی میللەتی كورد. واقیعەکە وا دەخوازێت، بە چاوێكی واقیع بینانەوە، تەماشای مێژووی خۆمان بكەین. دەبێ بە چاوێكی ڕەخنەگرانەوە، تەماشای ئایدیۆلۆژیای بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان، لە مەسەلەی سەربەخۆییدا، بكەین. ڕاستیمان بوێ، لە ساڵی 1918ـەوە تا دەگاتە 2014، بە هیچ شێوەیەك، هیچ سەركردە و حزبێكی كوردستان داوای سەربەخۆیی و مافی چارەی خۆنووسین، بە مانای ڕێگا بەرەو سەربەخۆیی نەكردووە. وەک دیارە، ئەمساڵ سەرۆکی کوردستان- بەڕێز مسعود بارزانی، سەرەتاکانی ئەم بیرۆکەیەی باس کردووە.
عێراق، دروستكراوی كۆڵۆنیالیزمی بەریتانیە. دروستكردنی ئەم وڵاتە، بەپێی بەرژەوەندیەكانی بەریتانیا بووە. لە مێژووی ئێمەدا، ڕاپەڕینی كورد بە سەرۆكایەتی شێخ مەحمود، ئینجا لاگیری ئەو، بۆ ئیمپڕاتۆڕی لەسەر ڕووخانی عوسمانی، وایكرد، بەریتانیا بە چاوی گومانەوە تەماشای بوونی سیاسییانەی كورد لە ناوچەكەدا بكات. دوای ئەوە، لە 1920 تا 1930، لاوازی بزووتنەوەی سیاسی لە كوردستان و نەبوونی بەرچاوڕوونی و ڕوانگەی كامڵی سیاسی بۆ سەربەخۆیی، وایكرد هەموو ئەو پەیماننامانەی دەبەستران، نوێنەری كورد تێیدا نەبێت. سەرباری ڕۆڵی نەرێنیانەی كۆلۆنیستەکان، هەروەها سیاسەتی دوژمنكارانەی كەمال ئەتاتورك، بەڵام نەبوونی سەركردایەتییەكی سیاسی بەرچاوڕوون، لە دەیەی سێیەمی سەدەی ڕابردوودا، وایكرد كوردستان بەو پارچە پارچەیە جێگیر بكرێ. ئینجا بێبەش بكرێ لە تەعریفی مافی بڕیاردانی چارەنووسی خۆی. مافی بڕیاردان لەسەر چارەنووس لە یاسای نێودەوڵەتیدا، بە مانای مافێكە دەدرێ بە دانیشتووانی چوارچێوەی دەوڵەتێك. ئەو دەوڵەتانەی لە دابەشکردنی کۆلۆنیالیستیدا، ناویان هێندراوە و تۆمار كراون. مافی بڕیاردانی چارەنووس بۆ نەتەوە و دین و مەزهەبەكان نەبووە. ئێستاش وا لێكنادرێتەوە. بۆیە پێویستە، خۆمان بە هەڵە نەبەین، ئەو هەڵەیەی لە كۆنەوە، لەناو بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستاندا باوە و دەڵێن؛ مافی بڕیاردانی چارەنووس كوردیش دەگرێتەوە! باشە ئەگەر كورد دەگرێتەوە، هۆی چی بووە تا ئێستا كورد لێی بەرخوردار نەبووە؟ بۆچی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان هەوڵی بۆ نەداوە؟ وەک دەزانین، هەموو هەوڵەكان بۆ كەمكردنەوەی زوڵم و زۆر و وەدەست هێنانی ئیدارەیەكی ناوخۆ بووە. ئەمە تەجرەبەی سەدەی ڕابردووی ئێمەیە، بەڕاستی زۆر قورسیش لەسەر میللەتی كورد كەوتووە. لە ساڵی 1925، كاتێك ویلایەتی موسڵ گەڕاندرایەوە سەر عێراق، نەبوونی بزووتنەوەیەكی سیاسی بەرچاو ڕوون، وایكرد كێشەی كورد تێدا ون ببێ، وا دابندرێ خواستی بەلای ژیان لەگەڵ عێراقدایە!
ساڵی 1958 كە پاشایەتی ڕووخا و قۆناغێكی نوێ لە عێراقدا دەستی پێكرد، دیسان هیچ هەوڵێك بۆ مافی بڕیاردانی چارەنووس نەدرا. لەناو بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستاندا، زیاتر باری ئایدیۆلۆژیای باوی ئەوكات كە بریتی بووە لە دیموكراسی و سۆسیالیزم بۆ عێراق، دوای ئەوە ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان، زاڵ بوو. ساڵی 1970 گفتوگۆی نێوان عێراق و كورد، بە پەیمانێك گەیشتە نەتیجەیەكی دیاریكراو. بەو پەیمانە، کورد دەستكەوتێكی قانوونی گەورەی بەدەست هێنا. عێراق لە ڕووی قانوونییەوە، دانی نا بە ئیدارەی ناوخۆیی هەرێمی كوردستان. ئەویش بەیاننامەی 11 ئازارە. گرنگی مێژووی ئەو پەیمانە، لەوەدایە كە لە نێوان عێراق و كوردستاندا مۆركراوە. بۆیە جۆرێك لە پێشوازی و پەسەندی نێودەوڵەتی وەرگرت.
عێراق لە ساڵی 1991، لە ژێر فشاری نێودەوڵەتی، لە كوردستان كشێندرایەوە. لە 1991 تا 2003 كورد جیا لە فیدڕالیزم، هیچ هەوڵێكی بۆ مافی چارەنووس نەدا. گرنگی مافی بڕیاردانی چارەنووس، هەر ئەوەندە نییە لە بەندێكی قانوونیدا یان لە گوتار و بەرنامەی حزبەكاندا هەبێت. مافی بڕیاردانی چارەنووس، پێویستە لە پەیماننامەیەكی ئیعتراف پێكراودا، تۆمار بكرێت. كورد لە دوانزە ساڵی نێوان 1991 تا 2003 بە هیچ شێوەیەك هەوڵی نەدا بەڵگەنامەیەكی لەو جۆرە، یەك لایەنە بێت یان دوو لایەنە، لەگەڵ عێراق یان بە شێوەیەكی تر كە گونجاو بێت لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، باسی لێوە بكرێت. ئەگەر کارێکی وا کرابا، ئەوانە هەموویان دەبوونە هەنگاو بەرەو پێشەوەچوونی سەربەخۆیی. لە 2003 سەرباری هەموو ئاڵۆزیەكانی ناوخۆی كوردستان و سەركردەكانی، كوردستان لە بەشداری کردن بۆ ڕووخاندنی عێراق و هاوپەیمانێتی لەگەڵ ئەمریكا، هیچ بەڵگەیەكی عێراقی و نێودەوڵەتی بۆ مەسەلەی بڕیاردانی مافی چارەنووس یان دیاریكردنی مێژوویەكی دیاریكراو، بۆ گەڕانەوە بۆ ئیرادەی میللەتی كورد، بەدەست نەهێنا. ئەگەر لە پەنادا، لەگەڵ ئەمریكاییەكان باسیش كرابێ، نەبووەتە فشارێك و هەڵمەتێك لەلای میللەتی كوردەوە.
لە ساڵی 2005، دەستووری هەمیشەیی عێراقی داندرا. ئەوە، نووسراوی ئەمریكیەكان و تەعدیلكراوی دەستی كورد بوو. كورد بە شانازییەوە ئەو دەستوورەی وەرگرت و دەنگی پێدا. لەوێدا، بەبێ دیققەتی، چارەنووسی خۆی یەكلا كردەوە و بڕیاریدا، لەگەڵ عێراق دەمێنێتەوە. ئەو ئیمتیازاتانەی دەستووری 2005 بە كوردی داوە، بریتین لە پاراستنی هەرێمی كوردستان، لە ناوچەی جوگرافیای سەوزدا، پاراستنی ناوچە دابڕێندراوەكان لە ژێر چاودێری هاوبەشی كوردستان و عێراق. لەو دە ساڵەدا، كوردستان پێشكەوتنی زۆری ئابووری و كۆمەڵایەتی بەخۆیەوە بینی. هەروەها توانی، سەرنجی نێودەوڵەتی بۆلای خۆی ڕابكێشێت. ئەو پەیامەیان بداتێ، میللەتی كورد دەیەوێ بە هێمنی بژیەت و هەوڵ بەرەو دیموكراسی دەدات. لە هەمان كاتدا، دەیەوێ بە شێوەی تایبەتی خۆی، گەشەی ئابووری بکات و هێمنانە سوود لە سامانەكانی خۆی وەربگرێت. ئەوەش دەسکەوتێکی كەم نییە، هەنگاوێكە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەیبینن و شاهێدی بۆ دەدەن. جیا لەوە، بوژاندنەوەی ناوخۆی كوردستان، بووەتە شاهید كە ئەم میللەتە، خۆی پێ بەڕێوەدەبردرێت.
جیا لە قازانجەکان، زەرەری گەورەی ئێمە، لە ڕیفراندۆمی دەستووری 2005دا كردمان، ئەوەیە كە بڕیارمانداوە، ئێمە لەناو عێراقدا دەمێنینەوە! بڕیارمان داوە، لەسەر بنەمای دەستوورێك، كە دەكرێ عێراق بە جۆرێك لێكدانەوەی بۆ بكات و ئێمەش بە جۆرێكی دیكە. ئێستا ئێمە لەو كێشەیەداین. بۆ نموونە، لە كوردستان دەڵێین؛ ئەم دەستوورە بۆ دابینكردنی هاوبەشیی نێوان كورد و عەرەبە لە بەڕێوەبردنی عێراقدا. هەروەها ئێمە پڕوپاگەندەی ئەوە دەكەین، لە دیباچەی ئەم دەستوورەدا، زەمانەتی بەردەوامی و لێكهەڵوەشانەوەی عێراق هەیە. گوایە، ئەگەر عێراقێكی دیموكرات و فیدڕاڵی نەبێت، ئێمە مافی بڕیاردانی سەرلەنوێمان هەیە. کەچی عەرەب دەڵێن وانییە، عێراق وڵاتێكی فیدرالییە بۆ كوردان، لە هەمان کاتدا حكومەتێكی سادەیە بۆخۆمان! ئەوان، لێكدانەوەیەكی زۆر سادە بۆ ئەم فیدڕالییەتە دەكەن. ئێستا، ئێمە و عێراق، لەو كێشە قانوونییە داین. بۆ ئەو مەبەستانە، من پێموایە، دەبێ پەنا ببەینە بەر ئەو قانوونزانە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییانەی شارەزا و زانان. ئەوانەی كە مێژوو و ڕووحی قانوونی نێودەوڵەتی دەخوێننەوە.
سەركردایەتی سیاسی كوردستان، پێویستە قبوڵ بكات كە حەزی ئەوان لەگەڵ بابەتەكە، هەندێک جار لێكدی جیاوازن. مافی بڕیاردانی چارەنووس بەو مانایە نییە ئێمە هەر لە خۆمانەوە ڕیفراندۆم بكەین. ئەگەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، ڕیفڕاندۆممان لێ قبوڵ نەكات، بیشیكەین قیمەتێكی ئەوتۆی نابێت. دەوڵەت، شەخسیەتی مەعنەوی و قانوونی نێودەوڵەتی هەیە. ئەوە لە یاساكانی نێودەوڵەتیدا تەعریف كراوە. پێویستە بكەوێتە پێوەندیەكی ئۆرگانیك لەگەڵ جیهانی زیندوو. خۆ ئەگەر ئەوەمان نەتوانی، گۆشەگیر دەبین. ئەوکات ناتوانین سوود لە سامان و وزەی ناوخۆیی وڵاتەكەمان وەربگرین، چونکە بە تەنیا دەمێنینەوە. ئەوە جیا لە مەترسی پەلاماری بەردەوام، بۆ سەرمان. بۆیە، من پێموایە نابێت بەو ئیتیجاهە پەلە لە سەربەخۆیی بكرێت. بەڵكو دەبێ هەوڵ بدەین ئەو زەمینەیەی كە لە ماوەی 22 ساڵی ڕابردوودا، سەلماندومانە میللەتێكین، دەتوانین خۆمان بەڕێوەبەرین، بیکەینە قەڵغان بۆ ئەو بەشە پەلاماردانەی ئێستای عێراق، بیكەینە ماددە بۆ لێكدانەوەی قانوونزانە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییە كاریگەرەكان تا بە دوای ئەو درزەدا بگەڕێین كە دەكەوێتە ناو عێراق. ئەو درزەی، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، سەرنجی بۆ ڕادەكێشێ. ئەوسا ئەو مافە بە میللەتی كورد بدات، بڕیار لە چارەنووسی خۆی بدات.
بڕیاردانی چارەنووس، مافێكە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە میللەتانی دەدات. مافێك نییە، تەنیا میللەتان خۆیان بە خۆیانی بدەن. ئەگەر میللەتان توانیبایان، ئەو مافە، یەکلایەنە بەخۆیان بدەن، ئەوە ئێستا ژمارەی دەوڵەتانی دنیا، هێندەی ژمارەی نەتەوەكان و دینەكان و مەزهەبەكان و نەژادەكان و شوێنە جوگرافیاییە خاوەن تایبەتمەندەكان دەبوو. بۆیە پێویستە، كارێكی هوشیارانەی قانوونی و جددی و پشوو درێژانە بكرێ، تا میللەتی كورد لەو تەعریفە بەرخوردار بکرێت، بە میللەتێك ئەژمار بكرێ كە لە 100 ساڵی ڕابردوودا، غەدری لێكراوە. ئێمە دەبێ بۆ گەڕاندنەوەی ئەو مافە و ئەو مشوەرەتە هەوڵ بدەین، تێكۆشانی 100 ساڵی ڕابردوومان بكەینە ئامڕاز بۆ گەیشتن بە ئاستی متمانەی نێودەوڵەتی.
بە داخەوە، لە كوردستان، باو لەوەدایە، لەسەر ڕیتمی ئایدیۆلۆژیای ڕزگاریخوازی، گوێ لە سوپایەكی بەرفراوانی قانوون خوێنی گەنج و حزبی ڕادێرین كە بەبێ خۆماندو كردن، بە دڵی خۆیان لێكدانەوە دەكەن. ئەو شێوازە، سەركردەكان بەهەڵەدا دەبات. ئێستا مەیل بەولایە ئاسانەدایە، بۆیە پێویستە ئەو شێوازە بەلاوە بنێین. لە لایەكی ترەوە، ژمارەیەك لە قانوونزانی بیانی هەڵپەرست، بۆ قۆستنەوەی پارە و وەرگرتنی ئیمتیاز لە هەرێمی كوردستان، لە دەوروبەری سەركردایەتی سیاسی كوردستاندا هەن و بەردەوام لەگەڵ قانوونزانە گەنج و حزبیەكانی ناوخۆیی، لەسەر وەتەری سەربەخۆییەكی ئاسان، كاردەكەن. ئەوانە، تەنیا چاویان لە وەرگرتنی پارەیەكی زۆرە و چین چین دێن لە كوردستان وەری دەگرن و پاشان بزر دەبن. پێویستە سەركردایەتی سیاسی كوردستان، لەم دوو جۆرە لێكدانەوە قانوونیە ئاسانە، خۆی دوور بخاتەوە.
یەكێكی تر لەو هۆكارانەی، ئێستا لەگەڵ عێراق، هەڕەشە لە كوردستان دەكات، ناتەبایی نێوان لایەنەكانی كوردستان و ڕوانگە جیاوازەكانە. کورد پێویستیەتی، ئەم یەكڕیزی نیشتمانیەی كە ئێستا غایبە، بە تەواوی بگێڕدرێتەوە. بۆ ئەوەش چاوەڕوان دەكرێ، سەرۆكی كوردستان هەموو حیكمەتی خۆی بەكاربێنێ تا هەموو لایەنەكان لە پرۆسەی بەڕێوەبردنی وڵات و یەكدەنگی و تێكۆشان بۆ ڕزگاری و سەربەخۆیی بەشداربن. بەشداریكردنی هەمووان زامنی یەكڕیزی نیشتمانییە. هەر ئەوەش وایکردووە، باری سەر شانی سەرۆك بارزانی، ئێستا لە هەموو قۆناخەكانی پێشوو قورستر بێت. لە شێوازی بردنی وڵات بەرەو سەربەخۆیی، كە بارزانی خۆی پێش?
