دەسپێك
لەگەڵ ئەوەی كە سەرەتای ژیانی مرۆڤایەتی بێ تێكست بووە، یان باشتر بڵێین تەنێ ئاماژەو دەنگ و دواتر نەخش و نیگاری نێو ئەشكەوت و سەر تاشە بەردەكان بووە، لێ لەگەڵ ئەو راستیەشدا ژیان بەتێكڕای ئاڵوزییەكانییەوە، بە دوێنێ و ئەمڕۆیەوە زمان فریادڕەسیەتی، چونكە ئەوەی لە زووتردا ئاماژەو دەنگ و نەخش و نیگاریش بووە. بۆ سەردەمانی خۆی جۆرێ بووە لە زمان، كەواتە ئەوە زمانە ژیان و ئایین و فیكر و مێژوو و دەسكەوتەكانی مرۆڤایەتی گەیاندۆتە ئێرە!.. بۆیە پێموایە چەمكی (ئیمپراتۆریەتی زمان) چەمكێكی لەبارە بۆ تێگەیشتن لەگەورەیی، لە رۆڵ و نەخشی زمان لەژیانی مرۆڤایەتیدا.
زمان و راگەیاندن:- چەمك و تێڕوانین
زمان:
ئەگەر دوێنی زمان تەنیا بریتی بووبێ لەكۆمەڵە دەنگێكی بەیەكەوە گرێدراوی مانادار، یان وەك لای (ئەرستۆ) و دواتریش (ئەبوفەتح بن جنی) (1) و هاوشێوەیان بریتی بووبێ لە سیستەمێكی دەنگی دیاریكراو كە ئامانج تیایدا گرێدانی پێوەندیی نێوان مرۆڤەكان بووبێ، ئەوا ئەمڕۆ زمان پتر لەو پێناسەیەو، بگرە رەهەندی دیكەیشی وەرگرتووە.
زمان ئەمڕۆ وەك مارتن هیدگەر دەڵێ (گرنگ بەكارهێنانییەتی نەك ماناكەی)(2) كەواتە بۆ تێگەیشتن لە زمان، ئەمڕۆ بەتەنیا فەرهەنگ بەفریامان ناكەوێت، ماناگەلێك، ئامانجگەلێك هەیە لە دەرەوەی فەرهەنگ كە هەم زمان پێناسە دەكات، هەم ئەركەكانی. سەبارەت بە رەهەندی زمانیش دەكرێ بڵێین، جیا لەو رەهەندە فەرهەنگییەی كە هەندێ سەرچاوە ناویان ناوە رەهەندی ماددی، رەهەندی دووەم خۆی دێنێتەوە پێشەوە. كە رەهەندی مەعنەوییە، كەواتە بەكارهێنەری زمان بڕیار لەسەر مانا دەدات نەك فەرهەنگ.
راگەیاندن:
باشترین و كورتترین پێناسە بۆ راگەیاندن، بریتیە لە گواستنەوەی واقیع بەهۆی زمان لە رێگەی زانیارییەوە، لە رێگەی ئەم پێناسە كورتەوە دەگەینە ئەو قەناعەتەی كە راگەیاندن.
- پرۆسەیەكی زانستی – هونەرییە.
- ئامانج تیایدا گواستنەوەی واقیعە.
- ئامانجە كە بەبێ زانیاری مەیسەر نابێ، كەواتە زانیاری زێڕی پرۆسەیەكە.
- بەكورتی راگەیاندن بریتییە لە بەخشینی زانیاری بۆ ئەوانیتر.
پەیوەندیی نێوان زمان و راگەیاندن:-
وەك لە دەسپێك ئاماژەمان بەگەورەیی رۆڵ و نەخشی زمان كردو لە چەمكی (ئیمپراتۆریەتی زمان) كۆمانكردەوە، كەواتە راگەیاندن – یش بێ زمان ناچێ بەڕێوە، بێ زمان ناتوانێ بژی و بەردەوام بێ، خۆ ئەگەر بەدیوێكی تر لەمەسەلەكە بڕوانین و بڵێین:- ئەگەر سەردەمی ئەمڕۆ بە سەردەمی راگەیاندن ناونرابێ و راگەیاندنیش بێ زمان نەچێ بەڕێوە، ئەی باشە بۆ نەڵێین سەردەمەكە سەردەمی زمانە، یان دروستتر بێژین سەردەمی زمان و راگەیاندنە، كەواتە لێرەوە دەبێ قسە لەپەیوەندییەكە بكەین، پەیوەندیی نێوان زمان و راگەیاندن.
ئەگەر راگەیاندن لەم هێڵكارییە ببینین:-
راگەیاندن
تێنەر پەیام وەرگر
پەیوەندی
كەواتە:-
- راگەیاندن پێوەندییە.
- راگەیاندن پەیامێكە لە تێنەرەوە بۆ وەرگر.
پرسیار:-
1- كێ و چی ئەم پێوەندییە رێك دەخات؟
2- چۆن ئەم (پەیامـ)ـە لە تێنەرەوە دەگاتە وەرگر؟
لە وەڵامدا:-
1- راگەیاندنكار ئەو (كێ)، یان ئەو (كەسـ)ـە یە كە پەیوەندییەكە رێك دەخات.
2- زمان ئەو (پەیامـ)ـە دەگەیەنێت.
تادێ پەیوەندییەكە روونتر دەبێتەوە، كەواتە دەبێ زمان و راگەیاندن پێكەوە بن و پەیوەندییەكانیشیان مكومترو زانستیانەتربێ، هەر بۆیە پێناسەكردنی راگەیاندن بەبێ باسكردنی زمان و ئاماژە كردن بە زمان پێناسەیەكی نازانستیانەیە.
بۆ نمونە وەك د. صالح عبدالعظیم الشاعر دەڵێ:- راگەیاندن هونەرێكی شارستانییەو زمانەكەشی پێویستە زمانێكی نوێ بێ. (1)
زمانی راگەیاندن:-
پەیوەندیی نێوان زمان و راگەیاندن نزیكمان دەخاتەوە لەچەمكی (زمانی راگەیاندن).
بەر لەوەی باس لە زمانی راگەیاندن بكەین دەبێ جۆرەكانی زمان دەستنیشان بكەین.
جۆرەكانی زمان بریتین لە:-
1- زمانی قسەكردن:- زمانی خەڵكە، زمانی رۆژانەی ژیانە
2- زمانی زانستی:- زمانی گەیاندنی راستییە زانستییەكانە
3- زمانی هونەری (زمانی ئەدەبی):- زمانی ئەدەبیاتە، كە بریتییە لە قووڵبوونەوە و رەوانبێژیی و لادانی فەرهەنگی و.. هتد
زمانی راگەیاندن لەگەڵ پێشكەوتنەكان و هاتنە كایەوەی راگەیاندن و فراوانبوونی راگەیاندن هاتۆتە ئاراوە، بۆیە لە پۆلێنكردندا بە جۆری چوارەمی زمان دادەندرێت.
هەندێ لە توێژەران پێیانوایە كە زمانی راگەیاندن لەنێوان زمانی قسەكردن كە زمانێكی سانای میللییەو، زمانی هونەری (زمانی ئەدەبی) كە زمانی دەربڕینە جوانەكانە وەستاوە ئەگەر بەجۆرێكی دیكە سەرەدەریی لەگەڵ زمانی راگەیاندن بكەین دەشێ بێژین زمانی راگەیاندن زمانی پیشەیەكە بۆیە دەبێ خەسڵەت و تایبەتمەندیی خۆی هەبێ چونكە نە زمانی قسەكردن و نە زمانی ئەدەبییش قودرەتی گواستنەوەی ئەركەكانی راگەیاندنیان نییە، یەكەمیان لەبەر سادەیی و دووەمیان لەبەر قورسیی. هەر لەنێو باسكردنی زمانی راگەیاندندا پێویستە ئاماژە بۆ ئەوە بكەین كە زمانی راگەیاندن، بەپێی سروشتی هۆكارەكانی راگەیاندن دەبێتە (4) جۆر:
1- زمانی رۆژنامە (گۆڤار و بڵاكراوەو. تاد دەگرێتەوە).
2- زمانی رادیۆ
3- زمانی تەلەفزیۆن
4- زمانی راگەیاندنی ئەلیكترۆنی (كە نزیكە لەزمانی رۆژنامە).
زمان لە راگەیاندنی كوردیدا، گرفتەكانی:-
زمانی راگەیاندنی كوردستان بێ ئاریشە نییە، چونكە:-
1- كورد زمانێكی یەكگرتووی نییە كە هەندێ بە (زمانی نەتەوەیی) نێوی دەبەن.
2- فرەزاریی، كورد زارو شێوەزاری ئاخاوتنی زۆرە، ئەمەیش گرفتێكی دروست كردووە كە تێنەر نازانێ چۆن و بە چ زار و شێوەزارێك پەیام بنێرێ.
3- ئاریشەی تێنەگەیشتن لە پێوەندیی نێوان زمانی راگەیاندن و بڕیاری راگەیاندن.
4- نەبوونی زمانێكی تایبەت بەراگەیاندن كە هەندێ لەسەرچاوەكان ناویان ناوە (زمانی نوێ)، چونكە تائێستا تێكەڵیەك لەنێوان زمانی قسەكردن و زمانی زانستی و زمانی ئەدەبی و زمانی راگەیاندن هەیە و هەڵاوێرد نەكراوە.
5- نەبوونی پەرۆشیەكی ئەوتۆ لەلایەن دەزگاكانی راگەیاندنەوە سەبارەت بە پرسی زمان، یان باشتر بڵێین بە هەند وەرنەگرتنی پرسی زمان لەلایەن راگەیاندكارانەوە.
6- نەبوونی پێوەندی و هەماهەنگی لەنێوان دامەزراوەكانی زمان و دامەزراوەكانی راگەیاندن لەكوردستاندا.
7- جۆرێك لەدەمارگیریی ناوچەگەریی لە پرسی زمان كە رەنگدانەوەی نێگەتیڤانەی بەسەر پرۆسەی راگەیاندن لەكوردستان جێهیشتووە.
ئایا زمان ئامرازە یان ئامانج؟..
ئەمە پرسیارە سەرەكییەكەیە؟ ئایا لە پرۆسەی راگەیاندندا زمان تەنێ هۆكارەو زانیاریی بەوانیتر دەدات، یان لە تەك زانیاریی ئەركی دیكەیشی هەیە، بەرسڤ بۆ ئەو پرسیارە دوولانەیە:-
- لایەنی یەكەم: - زمان ئامرازە چونكە لە رێگەی ئەو ئامرازەوە سەر لەبەریی پرۆسەكە بەڕێوە دەچێت.
- لایەنی دووەم:- زمان ئامانجە، ئەی ئەوەنییە راگەیاندنی دوێنێی سەردەمی خەباتی شاخ و، بەهی ئەمڕۆش لە نێو ململانێكاندا زمان تیایدا بەرادەیەك وەك ئامانج خۆی دەنوێنێت كە هەندێ كەڕەت ئەوەندەی لەڕێگەی زمان و جووڵەكانییەوە، لەرێگەی زمان و گەمەكانییەوە، لە رێگەی زمان و لادانەكانییەوە، لە رێگەی زمان و لایەندارییەكانییەوە (پەیام) دەگەیەنرێت. ئەوەندە خودی (پەیامـ)ـەكە خۆی نانوێنێت!..
ئەگەر هەندێ نموونە بهێنینەوە:-
- پێشمەرگە قارەمانەكان
- دوژمنە خۆفرۆشەكان
- بازرگانەكانی شەڕ
- ئاژاوەگێڕان
- پارێزەرانی گەل و وڵات
- رۆژنامەنووسانی سەر بەدەسەڵات
- میدیای سێبەر
- میدیای دژ
- شەهید
- كوژراو.... هتد
لەگەڵ هێنانەوەی ئەم نموونانە كە بەشێكی زمانی راگەیاندنی كوردستان پێك دەهێنن، دەگەینە ئەو قەناعەتەی كە لە پشت زمانی راگەیاندنی كوردستان بڕیاری راگەیاندن هەیە كە ئەویش پتر بڕیارێكی سیاسییە نەك میدیایی!. هەر بۆیە ئەو جۆرە زمانە ئامانجدارەی راگەیاندن لە كوردستان جۆرێك لایەنداریی لەگەڵ خۆیدا دروست كردووە كە هەم راگەیاندنی حزبە حوكمڕانەكان و هەم راگەیاندنی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن و، بەداخەوە هەم راگەیاندنی ئەهلیش ناتوانن دان بەو راستیە نەنێن كە هیچیان خاوەن زمانێكی پیشەیی نین لەبواری راگەیاندندا، لێ ئەوەی پتر لێی مەتڵوبە كە زمانەكەی پیشەیی بێ و زمان وەك ئامانج بەكارنەهێنێ راگەیاندنی ئەهلیە، كەچی ئەویش نەیتوانی لەنێوەندێكی پیشەیی لەبواری زمانسازیی میدیایدا بوەستێ هەمیشە راگەیاندنی لایەندار زمانێكی لایەندار كە هەڵگری ئامانجە، پتریش ئامانجی سیاسیی، هەڵدەگرێ، لایەندارییەكەشی لەچەند روویێكەوە وەدیار دەكەوێت، وەك:-
1- رووناكی دەخاتە سەر رووداوێك و، رووداوەكەی دیكە تاریكی.
2- ناگەڕێتەوە بۆ سەرچاوە، هەندێ كەڕەت رۆژنامەنووسێك یان سیاسیەكی لایەندار دەكا بەسەرچاوەی زانیاری بۆ نموونە لەبواری (نەوت)، كەچی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان وەك سەرچاوەی فەرمی پشتگوێ دەخات.
3- بایەخدان بە هەندێ بوار و پشتگوێخستنی هەندێ بواری تر، بۆ نموونە بایەخدان بە ململانێی سیاسیی و بایەخ نەدان بە ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی، تەندروستی – پیشەسازی – خوێندن. هتد.
4- شكاندنی شكۆی سیاسیی وڵات، یان حكومەت، جا لەڕێی بایەخ نەدان بێ، یان تەنانەت لەریزبەندیشدا، بۆ نموونە لە تەلەفزیۆنێكی وەك NRT گرفتی منداڵێك لەگەڵ سەرتاشێك كە جنێوی پێ داوە دەبێتە هەواڵی یەكەم و ململانێكانی بەغداو كوردستان دەبێتە هەواڵی دووەم!
5- چەواشەیی و بارگاویكردنی دەستەواژەكان و بەلاڕێدابردنی وەرگر، بۆ نموونە كەباس لەگەندەڵیی دەكرێت وێنەی هەردوو مەكتەبی سیاسیی حزبە حوكمڕانەكە نیشان دەدرێت، لەكاتێكدا رایەڵێكی زانستی لە نێوان تێكست و وێنەكەدا نابینرێت.
6- بڕیاردان، هەندێ كەڕەت راگەیاندنی لایەندار، لەڕێگەی زمانێكی ئامانجدار بڕیار دەدات كەئەمەش لەبنەڕەتدا كاری راگەیاندنكار نییە، بۆ نموونە:-
- ئەم هەرێمە ئازادی تیانییە.
- پرۆسەی سیاسیی چەقی بەستووە.
- گەندەڵیی هەموو كوردستانی گرتۆتەوە و هیچ چارەسەرێكیش نییە.
- پارتی و یەكێتی هەڵبژاردن ناكەن.
دەمەوێ لە كۆتایی ئەم پاژەی باسەكە بڵێم:- هەموو ئەو لایەندارییە لەڕێگەی زمانەوە دەكرێ، بۆیە زمان لێرە ئامانجە نەك ئامراز.
- چی بكەین باشە؟
چارەسەر ئەوەیە: -
1- نزیك بینەوە لە پیشەیی بوونی كاری راگەیاندن، چونكە پیشەییبوون زمانی راگەیاندن دەخاتەوە شوێنی سروشتی خۆی.
2- وەك جاك درێدا دەڵێ:- زمان پەراوێزێكی پاك نییە (1)، دەبێ هەوڵ بدەین خۆمان لەو پەراوێزە بپارێزین و بچینەوە ئاستی سەرەوە، ئاستی مەعریفیانەی زمان، ئەو ئاستەی زمان تیایدا ئامرازەو، خۆ ئەگەر ئامانجیش بێ وا باشە ئامانجێكی بێگەرد بێ چونكە دواجار ئێمە مومارەسەی كاری راگەیاندن دەكەین نەك دەنگۆ (دعایە)، وەك دیارە (راگەیاندن) موخاتەبەی ئەقڵ دەكات و (دەنگۆ)ش موخاتەبەی سۆز، جا زمانی ئەقڵ دەبێ لەئاستە مەعریفیەكە بێت و پڕبێ لەڕاستی.
3- ئەگەر زمان وتەبێژی نەتەوە بێ و، كۆڵەكەیەكی هەرە سەرەكی نەتەوە بێ، ئەوا پێویستە زمان بەئامراز و ئامانجیەوە لەخزمەت نەتەوە و پرسە نەتەوەییەكان بێ و، دواجار روویەكی شارستانی نەتەوەكە نیشان بدات.
4- ئەگەر بەزمانی راگەیاندن بوترێت (زمانی نوێ) و، ئێمەیش لەكوردستاندا تا ئێستا لەبەر تێكەڵی لە نێوان زمانی قسەكردن و زمانی ئەدەبی، وەك پێویست خاوەنی ئەو زمانە نەبین، پێویستە خێراو بلەز كار لەپێناو دروستكردنی ئەو (زمانی نوێ) یە بكەین، لەمەشیاندا پێویستمان بە هەماهەنگی و بەیەكەوە كاركردنی دامەزراوە رەسمییەكانی زمان و دەزگاكانی راگەیاندن هەیە لەكوردستاندا.
5- لەگەڵ هەمواركردنەوەی یاسای ژمارە (35) ی ساڵی 2007 یاسای كاری رۆژنامەنووسی لەكوردستان (كە داوایەكی لەم چەشنە هەیە) پرسی زمانی راگەیاندن لەكوردستان پشكێكی گرنگی ئەو یاسایە بێت و، لەئێستاوە كاری جددی لەو پێناوەدا بكرێت.
***
ئەم بابەتە لە لە سیمیناری بیستەمین ساڵیادی گوڵان پێشكەشكراوە