لەم وتارەدا دەستەواژەی (لەبەریەكهەڵوەشاندن ـ تفكیكیە ـ DECONSTRUCTION) وەكوو ئەو دەستەواژەیە بەكارنەهێنراوە كە (جاك دریدا) وەكوو رێبازێكی رەخنەیی لە ئەدەب و زماندا بەكاریهێناوە. بەڵكو میكانیزمێكە بۆ وردكردنەوەی كێشەیەكی گشتگیر بۆ بەشە بچووكترەكانی و مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو بەشانە و چارەسەركردنی هەر یەكەیان بۆ خۆیان لەدەرەوەی بازنە گشتگیرەكە، پاشان دووبارە كۆكردنەوەیان لە گشتێكدا كە چارەسەرە نەك كێشە.
لەوانەیە سەرەڕای ئینكاری كردنم كە دەستەواژەی «لەبەریەكهەڵوەشاندن» لەم بابەتەدا پەیوەندی نییە بەوەوە كە «جاك دریدا» بۆ ئەدەب و زمان بەكاریهێناوە، بەڵام ئەوەی ئەو رەسەن و بنچینەیەكی فەلسەفیشی هەیە كە لەوەدا ئەم وتارە پشتی پێدەبەستێ، بەتایبەتی لە دوو تێزدا:
یەكەمیان: كرۆكی لەبەریەكهەڵوەشاندن نەهێشتنی سەنتراڵ- ناوەندێكی جێگرە.
دووەمیان: نەهێشتنی میتۆدی سەنترالیزم و رەهایە و گۆڕینییەتی بە میتۆدی رێژەیی.
لەنێوانی بەغداد و هەرێمی كوردستاندا كێشەیەكی گشتگیر هەیە، ئەویش كێشەی دەوڵەتی عێراقە. تەمەنی ئەم كێشەیە هێندەی تەمەنی دەوڵەتی عێراق خۆیەتی. چونكە هەر لەبناغەوە دروستكردنی دەوڵەتی عێراق بە لێكگرێدانی سێ ویلایەتی پاشماوەی دەوڵەتی عوسمانی، سێ لەیەكترنەچووی، جیاوازبەیەكی، ناكۆك لە رووی نەتەوەیی و مەزهەبییەوە، دروستكردنی كێشە بوو نەك دروستكردنی دەوڵەت. لەوانەیە دروست بێ ئەگەر بڵێین: دروستكردنی (دەوڵەتە كێشە) بوو.
ئەم دەوڵەتەكێشەیە، لە هەناوی خۆیدا هەڵگری كۆی ئەو كێشانەیە كە لەوەتەی دروست بووە بەشێوازی جۆراوجۆر و بە میكانیزم و رادەی جیاوازی توندوتیژی دەركەوتوون و لە قۆناغێكەوە بۆ قۆناغێكی دیكە و لەسەردەستی حوكمڕانێكەوە تا حوكمڕانێكی دیكە، بە هەندێ جیاوازی رواڵەتانەوە، وەلێ بە هەمان كرۆك و فەلسەفە چەندین بارە بوونەتەوە. لە ترۆپكیشیدا گەیشتە ئەنفالكردن و كیمیابارانكردن و هەوڵی سڕینەوەی نەتەوەیەك.
لە قۆناغی ئێستای پاشی رووخانی شۆفێنیترین حوكمڕانەكانی مێژووی هاوچەرخی ئەم دەوڵەتەكێشەیە، دیسانەوە هەمان ئەو كێشە گشتگیرە دەركەوتۆتەوە و حوكمڕانانی نوێ بەرگی نوێی لەبەر دەكەن. ئەگەر جاری جاران بێ هیچ دەستوورێك، بۆ پاراستنی ئاسایش و بەها باڵاكانی ئوممەی عەرەبی بەتوندی لە دوژمنە ناوخۆییەكانی دەدرا كە كورد لەپێشەوەی هەموویان بوو، ئەوا ئەمڕۆ بەناوی پاراستنی دەستوورەوە نەخشە بۆ هەمان لێدان دادەڕێژرێ. لێدانێك كە سەرەتاكانی بریتین لە كۆنترۆڵكردنەوەی ناوچە دابڕێنراوەكان و ئەوانەی ماددەی 140 دەیانگرێتەوە لە رێی بەستنەوەی هەموویان بە سەركردایەتی ئۆپەراسیۆنەكانی دیجلەوە، پاشان كەمكردنەوەی دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان وەكوو هەرێمێكی فیدراڵ، تا دەگات بە سڕینەوەی هەرێم وەكوو هەرێمێكی فیدراڵی پێكهاتوو لە سێ پارێزگا و ئیعتیمادكردنی فیدرالییەتی پارێزگا جیاجیاكان نەك فیدرالییەتی یەكگرتنی سێ پارێزگا یان زیاتر. ئەمەیش بە هەمواركردنی دەستوور دەگات كە ئەم بنەمایانەی تێدا بگۆڕدرێ بۆ بنەمای ئەڵتەرناتیڤ كە لەلایەك ماددەی 140ی تێدا ئیلغا دەكرێ بەو پێیەی ماوەی بەسەر چووە و هەر لە بنچینەوەش بۆئەوە دانراوە كە ئەو ناوچانە پاشی ئاساییكردنەوە و قەرەبووكردنەوە و سەرژمێری تیایاندا، خەڵكەكەی لە ریفراندۆمدا دەنگ بدەن بەگەڕانەوە بۆ سەر هەرێمی كوردستان یان مانەوەیان وەكوو پارێزگا و فیدراڵی جیا. لەلایەكی تریشەوە بۆئەوەی پاساوی یاسایی و دەستووری بۆ ئەو هەموارەی سەرەوە هەبێ، دەبێ ئەو بنەمایەی دەستووریش هەمواربكرێ كە فیدرالییەتی كردۆتە فیدرالییەتی هەرێمەكان لەسەر بناغەی فیدرالیەتی سێ پارێزگا و زیاتر. ئەوسا هیچ یەكێك لە پارێزگا جێناكۆكەكان ناگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان و هەرێمی كوردستانیش وەكوو سێ پارێزگای فیدراڵ نامێنێتەوە و پێكهاتە و دەسەڵاتەكانی پارێزگاكان لە فیدرالییەتی فراوانەوە دەگەڕێنرێنەوە بۆ دەسەڵاتی سنوورداركراوی بەستراوە بە ناوەندی حوكمڕانێتییەوە لە بەغداد. ئەمەیش سەرەتای دەستپێكردنەوەی حكومەتی سەنترالی گشتگیرە كە گەڕانەوەیە بۆ چوارچێوەی یەكەمی كێشەكە كە كێشەی دەوڵەتی عێراقە لەوەتەی دروست بووە.
تیمەكەی سەرەك وەزیران لە حكومەتی فیدراڵدا ئاوا بە یەك پەكێجی گشتگیر مامەڵە لەگەڵ دۆزەكەدا دەكەن. بە یەك یەكەی گشتگیر هەموو ئەو بەشانە دەجووڵێنن كە لە كۆی گشتی كێشەكەدا هەیە.
لەیەك كاتدا پەڵپ بە گرێبەستەكانی نەوتی هەرێم دەگرن، كێشەی پێشمەرگە و بوودجەكەی دەخولقێنن، فەرماندەی ئۆپەراسیۆنی دیجلە پێكدەهێنن و كەركووك و دیالە و سەڵاحەدینی پێوە گرێ دەدەن، بودجەی سیادی لە عێراقدا زۆر زیاد دەكەن و بوودجەی هەرێم بەو هۆیەوە زۆر كەمدەكەنەوە، پەڵپ بە داهاتی خاڵە سنووریەكانی هەرێم دەگرن، یاسای ژێرخان دەبەنە ناو پەرلەمان بۆئەوەی یاسایەك دەرچووێنن هەموو سەرمایەگوزاری و پرۆژەی ئاوەدانكردنەوە و كاركردن لە پارێزگاكاندا ببەستنەوە بە بەغدادەوە، هێزی سەربازی دەجووڵێنن بۆ ناوچە سنوورییەكانی توخوبی هەرێم،....تاد.
بە واتایەكی دیكە هەموو ئەم بەشەكێشانە كە كرۆكی كێشە سەرەكییەكەی دەوڵەتی عێراق پێكدەهێنن لە نێوانی ئەوەی عێراق دەوڵەتی سەنترالیزمی توندكراوە بێ، یان دەوڵەتی فیدراڵی دەسەڵات دابەشكراوی هاوشان و پێكەوەژیانی ئاشتییانە بێ، لەسەر دەستی تیمەكەی نوری مالیكی جارێكی دیكە زیندووكراونەتەوە، وەلێ بە بەرگی نوێ و چەمك و دەستەواژەی نوێ و پاساوی نوێ، وەلێ بۆ هەمان ئامانجی كۆنی – نوێ.
ئایا لەم حاڵەتەدا هەرێمی كوردستان وەكوو یەك كێشەی گشتگیر مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسەدا بكات یان بە ستراتیژی لەبەریەكهەڵوەشاندنی بەشەكێشەكان مامەڵە بكات؟
بەواتایەكی دیكە ئایا لە كاتێكدا تیمەكەی نوری مالیكی كە لە بەرژەوەندی ئەواندایە هەموو ئەم پرسانە وەكوو كێشەیەكی گشتگیر بجووڵێنن چونكە دەرەنجام دەیانەوێ دەوڵەتێكی گشتگیر بنیات بنێنەوە، هەرێمی كوردستانیش بە هەمان میكانیزم رووبەڕووی بێتەوە و داوای چارەسەری گشتگیر بكات یان بەرژەوەندی هەرێم لەوەدایە كێشە گشتگیرەكە لەبەریەكهەڵوەشێنێ و لەگەڵ هەر بەشێكی كێشەكەدا بە میكانیزم و رێكاری تایبەت و پەیوەندیدار مامەڵە بكات و هەوڵ بدات چارەسەری بكات؟
بەرژەوەندی هەرێم لە دواجاردا ئەوەیە كە دەوڵەتی سەنتراڵی گشتگیر دروست نەبێتەوە، كەواتە دەبێ ناوەندێكی چڕبۆوە بۆ كێشەكان نەهێڵێ و لە حاڵەتی رەهایی و سەنترالیزە و گشتگیرییەوە بیانخاتە حاڵەتی ریژەیی لەبەریەكهەڵوەشاوەی بەش بەش كراو.
بەرژەوەندی هەرێم لەوەدا كە هەوڵ بدات كێشەی كەركووك و مادەی 140 بەجیا لە كێشەی پێشمەرگە و بوودجە و نەوت و گاز چارەسەر بكات. هەروەها هەر یەكێك لەوانی دیكەیش بە جیا لە كۆی گشتی چارەسەر بكات. هەر یەكەیان بەپێی دەرفەت و هەڵكەوت و سروشتی خۆی چارەسەری تایبەت بەخۆی بۆ بدۆزێتەوە و تیمی بۆ پێكبهێنێت و میكانیزمی كاركردنی تایبەتی بۆ دیاری بكات و بە ئاراستەی جیادا بۆی بچێ. دەرەنجام ستراتیژی چڕكردنەوە و سەنترالیزەكردن و گشتگیری تیمەكەی مالیكیش لەبەر یەكهەڵوەشێنێ و ئەوانیش ناچار بكات خۆیان دابەش بكەنەوە بەسەر بەشەكێشەكاندا.
لەم جۆرە مامەڵەیەدا، بەرژەوەندی هەرێم لەوەدایە كە كێشە گشتگیرەكە لەبەریەكهەڵوەشێنێ و وردی بكاتەوە بۆ بەشەكێشەكان، وەلێ لە تەكنیكی كارەكەدا وردی نەكاتەوە بۆ ئاستی تەكنۆكراتی و هونەریی. بەواتایەكی دیكە دانوستان بۆ چارەسەركردنی هەر یەكێك لە بەشەكێشەكان نەداتە دەست تەكنۆكراتەكانی خوارەوە، بەڵكو وەكوو (فیكر)، وەكوو (ستراتیژی سیاسی) وەكوو (تێڕوانین و ئاراستە و رێچكە) لەسەر دەستی بڕیاربەدەستانی سیاسی چارەسەریان بكات. لەگەڵ سەری سەروەی هەڕەمی هەر یەكێك لەو بەشەكێشانە دانوستان و مامەڵە و چارەسەر بكات، نەك لەگەڵ فەرمانبەرانی مەسلەكی ئەو سلكانە. بۆ كێشەی بودجە ژمارەیەك فەرمانبەری هەرێم لەگەڵ فەرمانبەرانی وەزارەتی دارایی عێراق كۆنەبنەوە و باسی ژمارە و دەروازە و وردەكاری خەرجی و داهات بكەن، بەڵكو لەسەری سەرەوەی هەڕەمی دارایی هەرێم لەگەڵ ئەوانەی هاوشانی خۆیان لە بەغدا كۆبنەوە و دانوستان لەسەر سیاسەتی دارایی عێراق بكەن وەكوو ئەوەی دەوڵەتێكی فیدراڵە و پاشی رێككەوتن لەسەر ئەو سیاسەتە ئەوسا وردی بكەنەوە بۆ وردەكارییە هونەرییەكان. ئەمەیش بۆ هەموو بوار و پرسە هەڵپەسێراوەكانی دیكەیش دروستە، تا دەگات بەوەی كێشەی گشتی هەرێم وەكوو فیدراڵێكی پشتبەستوو بە دەستووری عێراق و شەراكەتی سیاسی و پێكەوە ژیانی ئاشتەوایی لەگەڵ سەركردایەتی هاوپەیمانیی نیشتمانیی عێراقیدا باس دەكەن، نەك لەگەڵ نوری مالیكی و تیمەكەی.