لە وتارێكی پێشوودا لەبارەی كۆمەڵگای كوردییە كە ناوم لێنا (كۆمەڵگای گوازراوە) و خەسڵەتە گشتییەكانیم بەیان كرد، ئاماژەم بۆ پێكهاتەی كۆمەڵایەتی كرد و وتم، خۆیشایەتی (ولاءات) ـە كۆنەكانی پێش مۆدەرنیتە بوژاونەتەوەو خۆیان نوێ كردۆتەوە لەگەڵ مۆدەرنیتەو گۆڕانكارییەكاندا خۆیان گونجاندووەو بوونەتە چینی كۆمەڵایەتی نوێ لەسەر بناغەی خاوەندارێتی تایبەتی زەوی و سەرمایەی بازرگانیی، بەڵام بێ ئەوەی رەگوڕیشەكانی كولتوورو شێوازی ژیانی دەرەبەگایەتی خۆیان بە هەموو ئەو بەهاو دابونەریت و رەفتارو تایبەتمەندی و خەسڵەتانەی هەیانبووە، بپچڕێنن. ئەم پێكهاتە نوێیە ـ كۆنە توانیویەتی ریزەكانی خۆی لەگەڵ ریزەكانی پێكهاتەی نوێی چینایەتی رێكبخات كە مۆدەرنیتە بەرهەمی هێناون. خۆیشایەتییە كۆنەكان، ئەوەی هەیانبووە لەگەڵ ئەوەی لەلای پێكهاتە نوێیەكە هەیەتی، لە بەرەیەكی ئابووری ـ سیاسیدا جووت كردووەو بەمەیش بەردی بناغەیەكی نوێیان بۆ پرۆسەی ئاڵووێرد لەنێوانی چالاكی سیاسی و دەوڵەمەندبوونی ئابووریدا داناوە. ئەم بەرە نوێیە دەرگای دەسەڵاتی بۆ خۆیشایەتییە كۆنەكان خستە سەرپشت و، ئەوانەی نوێیش بۆ كۆكردنەوەی سامان، سوودیان لە پێگەو شوێنگەی سیاسی و ئیدارییان وەرگرتووە. دواجار هەردووكیشیان پێكەوە بوونەتە هۆكاری لاوازی دامەزراوەیی و میكانیزمە فەرمییەكانی كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی. ئەمەیش ئەو نەخۆشییە درمەیە كە كۆمەڵگا گوازراوەكان پێوەی دەناڵێنن و ( بەها كۆمەڵەیی و خۆیشایەتییە سەرەتاییەكانی كۆمەڵگای نەریتی بەگشتی و عەشرەتگەری و خزمایەتی بەتایبەتی، فاكتەری سەرەكی سەرهەڵدانی گەندەڵی و حەشاردانی خزم و ناسیاوە گەندەڵكارەكانن). ئەم خەوشە وەها بڵاوە لەمجۆرە كۆمەڵگایانە، وەكوو بڵێی گەندەڵی قەدەری مۆدەرنیتەی كۆمەڵگای گوازراوەیە. یان هەروەكوو (سامۆئێل هەنتكتۆن) دەپرسێ: بۆچی مۆدەرنیتە دەبێتە هۆی دروستبوونی گەندەڵی؟ ئایا ئەوە تەنیا رێكەوتە كە بەرزبوونەوەی رێژەی گەندەڵی لە ژیانی گشتی لە ئینگەلتەرا و ئەمریكادا، هاوكات بووە لەگەڵ شۆڕشی پیشەسازی و پەرەسەندنی سەرچاوەی نوێ بۆ وزە و سامان و دەركەوتنی چینی نوێی كۆمەڵایەتی خودان داخوازی نوێ كەبەسەر حوكمڕانانیاندا دەسەپاندووە؟
هەنتكتۆن لە سێ تێزی لێكگرێدراودا بەمجۆرەی خوارەوە وەڵامی پرسیارەكانی دەداتەوە:
تێزی یەكەم:( مۆدەرنیتە گۆڕانكاریی لە بەها و پێوەرە سەرەكییەكانی كۆمەڵگادا دەكات). ئەمە ئەو گۆڕانكارییەیە كە لە كۆمەڵگا سەرمایەدارەكانی رۆژئاوادا روویان داوەو توانیویانە هەموو رەگوڕیشەكانی خۆیشایەتی و رایەڵەكانی پێوەندییەكانی ناو كۆمەڵگای پێش سەرمایەداری بپچڕێنن. وەلێ بەگوێرەی كۆمەڵگای هاوشێوەی كۆمەڵگای كوردی، كە هێشتا نەیتوانیوە ئەو رەگوڕیشانە بپسێنێ، بەڵكو بەشێك لەو رەگانەی هێشتۆتەوە، كە بەشێكی كاریگەرن بەسەر بەهاو پێوەرەكانەوە. ئەو گۆڕانكارییە رووینەداوە. بۆیە كە توێژی كۆمەڵایەتی نوێ پەیدا دەبن و چاویان بە بەها و پێوەرەكانی مۆدەرنیتەی كۆمەڵگاكانی رۆژئاوای مۆدەرنیتە دەكرێتەوەو بەوانە گۆش و هوشیار دەبن، دەكەونە ڕەخنەگرتن لە بەهاو پێوەرە كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵگای خۆیان، بەڵام بە كەرەستەو پرینسیپە بیانییە خوازراوەكان. بەم حاڵەش هەموو ئەو رەفتارانەی پێشتر بەپێی پرینسیپە نەرێتییەكان شیاو بوون، بەپێی پێوەر و پرینسیپەكانی مۆدەرنیتە نەشیاو دەبن. لێرەدا كێشەی سەرەكی ئەوەیە كە رەخنەگرتن یان هەوڵدان بۆ گۆڕینی بەها و پێوەرە نەریتییەكان لە كۆمەڵگای گوازراوەدا كە هێشتا رایەڵە خۆیشایەتییە كۆن و سەرەتاییەكانی لەگەڵ كولتوور و بەهاو پێوەرەكانی نەپچڕاندووە، دەبێتە هۆی مولەقبوون و لەرزینی رەوایەتی هەموو ئەو پێوەر و بەهایانە. ئەمەیش دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی ململانێی توند لەناو كۆمەڵگادا. ململانێ لەنێوانی پرینسیپەكانی نەرێتیی و پرینسیپەكانی مۆدەرنیتە. ململانێیەك دەرفەت بۆ هەردوولا دەڕەخسێنێ بەجۆرێكی نەشیاو ناقۆڵا مامەڵە لەگەڵ هەردوو جۆری پرینسیپەكاندا بكەن. زۆرجار پابەندبوون بە بەهاكانی مۆدەرنیتەوە، لەلایەن خەڵكانێكەوە لە كۆمەڵگای گوازراوەدا، شێوەیەكی پەڕگیر و توندڕۆیانە وەردەگرێ و بەهاكانی وەكوو دەستپاكی و گشتگیری و لێهاتوویی دەبنە بەهاگەلێكی بە هەژموون، تا ئەو رادەیەی هەندێ كەس و گرووپی كۆمەڵایەتی تۆمەتی گەندەڵی دەخەنە پاڵ رێكارگەلێك لە كۆمەڵگاكەی خۆیاندا، كە لە كۆمەڵگای زۆر مۆدەرنیتەدا ئاسایی و شیاو و تەنانەت رەوایشن.
شۆكی یەكەمی مۆدەرنیتە، سەرهەڵدانی پێوەرگەلێكی نالۆژیكیی لێدەكەوێتەوە. ئەم هەڵكشانە لە دانانی پێوەرگەلی نوێدا دەبێتە هۆی ئەوەی دانوستان و سازش كە دوو چەمكی پێویستن لە سیاسەتدا، رەتبكرێنەوە و وەكوو چەمكگەلێكی بێزراو و نەشیاو بخرێنە لاوە. بەم هۆیەشەوە ئیتر سیاسەت هاوكوفی گەندەڵی دەكرێ. وەكوو ئەوەی سیاسەت تەنیا گەندەڵییە و هیچی دیكە. ئەمەیش ئێستا لە كۆمەڵگای كوردیدا باوە و هەن ئیش لەسەر بڵاوكردنەوەی جۆرێك لە هوشیاری دەكەن كە حزبایەتی وسیاسەت یەكسان دەكات بە گەندەڵی.
تێزی دووەم: مۆدەرنیتە سەرچاوەی نوێ بۆ كەڵەكەكردنی سامان و دەسەڵات دروست دەكات. هەر لەو كاتەدا كە پێوەر و پرینسیپە نەرێتییەكانی ناو كۆمەڵگا، پەیوەندی نێوان سیاسەت و ئەم سەرچاوە نوێیانە دیاری ناكەن، هێشتا پرینسیپەكانی مۆدەرنیتەش لەلای توێژی دەسەڵاتداری كۆمەڵگاوە شیاو و قبوڵكراو نین. بۆیە لەم كاتەدا گەندەڵی دەبێتە دەرەنجامی بێ چەندوچۆنی سەرهەڵدانی توێژی نوێی كۆمەڵایەتی كە خودان سامان و دەسەڵاتی خۆیانن و هەوڵیش دەدەن بۆ ئەوەی ببنە توێژی ئەكتیڤ و كارا لە كایەی سیاسیدا.
تێزی سێیەم: مۆدەرنیتە بەهۆی ئەو گۆڕانكارییانەی لە سستمی سیاسیدا دەیانكات دەبێتە هاندەری گەندەڵی. چونكە فراوانكردنی دەسەڵاتی حوكمڕانی و چەندئەوەندەكردنی ئەو چالاكییانەی لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتدان، لە هەناوی مۆدەرنیزەی كۆمەڵگای گوازراوە دان. لەسەر ئەم بنەمایە هنتكتۆن بەو ئەنجامە دەگات كە (ئەو گەندەڵییەی مۆدەرنیتە لە كۆمەڵگای گوازراوەدا دروستی دەكات، بەشێكە لە سروشتی ئەو كۆمەڵگایە و هاوكات لە سروشتی پرۆسەی مۆدەرنیتەیش)
كۆمەڵگای گوازراوە لەشێوەی كۆمەڵگای كوردی كە پرۆسەی دروستبوونی چینەكان وەكوو ئەوەی چین بن بۆخۆیان و سنووری جیاكەرەوە لەنێوانیاندا هەبن، تەواو نەبووە، ئەوا گریمانەی سەرەكی بریتییە لەوەی كە تا رادە و رێژەیەكی دیاریكراو چینێكی باڵای تۆكمەو دامەزراوی تێدا نییە. پێ بەپێی ئەوەیش تا رادەو رێژەیەكی دیاریكراو ئاكارو ئەخلاقییەتی چینایەتی حوكمڕانیشی تێدا نییە. بەم هۆیەیشەوە بوارێكی ئەوتۆ نامێنێ كە گومان بكرێ لەوەی دەستكەوتی ناڕەوا لە كاری سیاسییدا دەگاتە ناشترین و قێزەونترین ئاستەكانی. بەواتایەكی دیكە وەكوو هەنتكتۆن دەڵێ، بە راستی لەوانەیە بڵاوبوونەوەی گەندەڵی پەیوەست بێ بە نەبوونی سنوورە لێكجیاكەرەوەكانی نێوان چینەكانەوە. كەواتە دەرەنجامێكی ئاساییە كە لە ساڵی 1991ـەوە و لەگەڵ ئەو گۆڕانكارییە خێرا و رەمەكییانەی رووداوە یەك لەدوای یەكەكان دروستیان كرد، هەروەها بەهۆی پاڵپاڵێنە و شانلێكسوانی هێزە سیاسی و كۆمەڵایەتییە كۆن و نوێكان لەپێناوی دەسەڵات و رۆڵ و شوێنگە و دەستكەوتی دیكەدا، شڵەژان و پشێوی كۆمەڵایەتی روویان دا و بەو هۆیەشەوە سروشتی مۆدەرنیزەی كوردی لە قۆناغی گوازراوەییدا دەرفەت و سەرچاوەی نوێی بۆ كۆكردنەوەی سامان، بەشێوەی رەوا و ناڕەوا دروست كرد. هەروەها دەرفەتی خێرای بۆ گەیشتن بە دەریچەكانی دەسەڵاتی سیاسی و گۆڕینی بەردەوامی پیشەو دۆزینەوەی زیاتر لە دەرفەتێك بۆ زیاتر لە كارێك هێنایە ئاراوە. هەموو ئەمانە جۆرێك لە بزاوتی كۆمەڵایەتی هەڵكشاوی شاقووڵی خێرای دروست كرد كە هەم سرووشتی نەبوو، هەم هیچ بەربەستێك نەیدەگەڕاندەوەو هیچ پێوەرو بەهایەكیش رێكی نەدەخستن. هەڵبەت ئەم جۆرە بزاوتە كۆمەڵایەتییە لەلای خۆیەوە دەرفەتی ئەوەی دروست كرد كە خەڵكانێك لە هەژارییەوە بە خێرایی ببنە دەوڵەمەند، بە خێرایی لە پیشەیەكەوە بچنە سەر پیشەیەكی دیكە، ئەمەیش تەگەرەی بۆ پەرەسەندنی ئاسایی دیاردەكانی چینایەتی دروست كردو دەرەنجام رێی نەدا كولتوور و وشیاری و ئایدیۆلۆژیای چینایەتی دروست ببێ. واتە كولتووری تایبەت بە شێوازی ژیانی چینی تایبەت دروست نەبوو. هەنووكە لە كۆمەڵگای كوردیدا، لە هەناوی هەر چینێكدا، پاشماوە و رۆنیشتەی چینەكانی پێش خۆی تێدایە و، بیروڕا و بەها و دنیابینی ئەوانی هەڵگرتووە. بۆیە دەكرێ بڵێین لە كۆمەڵگای كوردیدا، لە رووی پێكهاتەو وشیارییەوە، چینی شێواو هەن. چینگەلێك هەن، بێ كەسایەتی و ناسنامەن. بەم هۆیەیشەوە ئەستەمە بتوانرێ دیدگایەكی دیاریكراوی چینێكی دیاریكراو لە چارەسەرییە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییە هەنووكەییەكان، یان وەكوو نەخشەڕێ بۆ ئایندەی ئەم كۆمەڵگایە ببینرێتەوە. گشت دیدگاو بەرنامەكان، تا رادەیەكی زۆر لێك نزیكن، لەیەكتر دەچن. بۆیە دەكرێ لەبەر رۆشنایی ئەوانەی سەروەدا بەو دەرەنجامە بگەین كە لە حاڵی حازردا، كۆمەڵگای كوردی لە نێوانی پێویستییە ماتریال و كولتوورییەكانی لەلایەك و بەرهەمهێنانی وشیاری كۆمەڵایەتی لەلایەكی دیكە، لە بارێكی ناكۆكدا دەژی چونكە ئاستی بەرهەمهێنانی وشیاری كۆمەڵایەتی زۆر لەدواوەی بەرهەمهێنانی پێداویستییەكانەوەیە.