هۆكار بۆ تیرۆری زمان زۆرن، وەك هۆكاری (پەروەردەیی، ئابووری، سیاسی، دەروونی و رۆشنبیری)، هەر یەك لەم هۆكارانەش بە دوو ڕێگا كاریگەرییان لەسەر تیرۆری زمانی كوردی هەبووە.
یەكەم: تیرۆری ناوخۆیی كە پەیوەندی بە خودی خۆمانەوە هەیە. كورد بێ ئەوەی هەست بكات، تیرۆرزمی زمان دژی زمانەكەی خۆی بەكار هێناوە، هەروەها فەرامۆشكردنی زمانی ستاندارد لە خوێندن بەتایبەت لەو قوتابخانانەی بە زمانی ئینگلیزی دەخوێنن، هەر ئەمەشە وایكردووە كە ئەو قوتابیانەی لە قوتابخانەی ئینگلیزی دەخوێنن، زانیارییان لەسەر زمانی كوردی زۆر لاواز بێت و، هەتا توانایان نییە بە زمانی دایك بێنە گۆ، لە بەرامبەریش زۆرجار دایك و باوكان بە شانازییەوە باس لە زیرەكیی منداڵەكانیان دەكەن، بەوەی زمانی ئینگیزییان لە زمانی دایك باشترە! بێ ئاگا لەوەی چ كاریگەرییەكی نەرێنی لەسەر داهاتووی كەسی و نەتەوەیی دروست دەكات، هەروەها كۆچكردنی هاووڵاتیانی كوردستان بۆ دەرەوەی وڵات (بە هەر هۆكار و ئەگەرێك بووبێت) بووەتە هۆكاری لاوازبوونی ئینتیما بۆ زمانەكەیان و بەشێك لەوانە، نەوەكانیان بێ ئاگان لە زمانی كوردی، جگە لەمەش كاریگەریی تەكنەلۆژیا وایكردووە، كە خەڵكانێكی زۆر بەهۆی لاوازیی ئاستی ڕۆشنبیریی بەكارهێنانی تەكنەلۆژیا لە زمانی ڕەسەنی خۆیان دووربكەونەوە و زمانی بێگانە بەكار بێنن.
جگە لەوانە ئەگەر هەریەكەمان پیاسەیەكی بازاڕ، مۆڵ، چێشتخانە و....هتد بكەین، دەبینین ئەو كارمەندەی كە كاری فرۆشیاری دەكات، كە زۆربەشیان خەڵكی وڵاتێكی دیكەن، لێرەش هەر بە زمانەكەی خۆیان پێشوازی دەكەن و دەدوێن، كەچی ئێمە بەداخەوە هەموو هەوڵێك دەدەین تا وەك ئەو كارمەندە بیانییە قسە بكەین، بۆ ئەوەی تێی بگات. لە كاتێكدا لە هیچ وڵاتێك كەسی بیانی تاوەكو زمانی ئەو وڵاتە فێر نەبێت، تێكەڵ بە بازاڕی كار ناكرێت.
دووەم: تیرۆری دەرەكییە و هەر یەكە لەو وڵاتانەی كە كوردستانیان بەسەردا دابەش بووە، هەوڵی لەناوبردن و تیرۆركردنی زمانی كوردییان داوە. ئەگەر سەرنج بدەین، سیاسەتی عەرەبی هەوڵی داوە لە ڕێگای دەسەڵات و بەكارهێنانی ئایین و بەعەرەبكردن و داگیركردنی ناوچە كوردستانییەكان، زمانی كوردی تەریك بخات، هەر ئەوەش وایكردووە چەندین زاراوە و زمانی دی بێتە ناو كۆمەڵگەی كوردی و لە بری وشەی ڕەسەن و زمانی كوردی بەكار بهێندرێن، هەروەها توركەكان و فارسەكانیش بەهۆی قەدەغەكردنی زمانی كوردی لە پرۆسەی پەروەردەو فێركردندا، بە هەمان ئامانج هەنگاویان ناوە و هەموو هەوڵەكانیان بۆ ئەوە بووە، زمانی كوردی بەرەو لاوازی و لە ناوچوون ببەن. ئەگەر چی زۆر جاریش لە بەشەكانی دیكەی كوردستان هەوڵ دراوە بۆ پاراستنی زمانی كوردی، تا لە فەوتان و لەناوچوون بیپارێزن، بێگومان ئەمەش بێ باجدانی گیانی و بەندكردنی ڕۆڵەكان نەبووە.
سیستەمی پەروەردە كۆڵەكەی سەرەكیی دەوڵەتە لە هەموو جیهاندا، پەروەدەو فێركردن دەبێت لەگەڵ فەلسەفەی سیستەمی فەرمانڕەواییدا هاوتەریب بێت. ناكرێت پەروەردەو فێركردن بە بازرگانی بكرێت، بەداخەوە ئەوەی من لە ماوەكانی ڕابردوودا لە ئەنجامی بەدواداچوون و بینینی چەند فیچەرێك لە كەناڵەكانی ڕاگەیاندن بە دەستم كەوتن و بینیم، ئەوەم بەدیكرد كە لە سیستەمی پەروەردەیی زۆربەی قوتابخانە ناحكوومییەكان تاكی ئینگلیز بەرهەم دەهێندرێت. واتا زمانی یەكەم زمانی ئینگلیزییە لە ڕووی بایەخپێدانەوە، دواتر زمانی كوردی دێت!!
مرۆڤی ژیر هەرگیز دژ بە فراوانبوونی سیستەمی پەروەردە و زیادبوونی داینگە و قوتابخانە و پەیمانگا و زانكۆی ناحكوومی نییە و فێربوون و شارەزابوونی زمانەكانی دی بە زەروورەت دەزانێت بۆ نەوەكانمان، بە مەرجێ لەسەر هەژماری زمانی دایك نەبێت و، یادە نیشتمانی و پرسە نیشتمانییەكان و مێژوو و كەلتووری كورد بایەخی تەواوی پێ بدرێت. بۆیە پێویستە بەو مەرجانەی ئاماژەم پێداون، ڕێگە بە فروانكردنی ئەلقەی پەروەردەیی و خوێندنی باڵا بدرێت و، بەردەوام لەلایەن ستافێكی بەئەزموونی پسپۆڕ و شارەزا سەردانی ئەو ناوەندانە بكرێت و بە شێوازی كەرتی حكوومی لە ژێر چاودێریی ورددا بن .
هەر بۆ ئەم مەبەستەش ئەركی دەسەڵاتی باڵایە لە هەرێمدا ئەو فرەزمانییە (Bilingualism) یان ئەو فرەزاراوەییەی كە هەیە (Diglossia) لە سیستەمی پەروەردە و فێركردندا لە بەچاو بگرێت و، بیخاتە بەر چاودێری و لێكۆڵینەوە، بۆ ئەوەی بزانرێت بۆ چ مەبەستێك بابەتێك وەك زمان دەخوێندرێت و، ئامانج چییە لە وانەی زمان و ئەو وانەیە بۆ كێ دەوترێتەوە؟ بەم شێوەیە دانانی پلانی زمان دەكەوێتە چوارچێوەی پەروەردەو فێركردن، ئەگەر مەبەستمان تێیدا بنیادنان و پاراستنی زمانی دایك بێت.
لە فەڕەنسا لە ساڵی ١٨٦٠نیوەی منداڵان زمانی فەڕەنسییان نەدەزانی، فەڕەنسا وڵاتێكی خاوەن فرەزمان و دیالێكتی جۆراوجۆر بوو. خەڵكی ناوچەیەك لە ناوچەكەی دی تێنەدەگەیشتن. یەكەم كاری شۆڕشی فەڕەنسی بە درێژایی سەدەی نۆزدیەهەم سەپاندنی یەك زمانی لە خوێندنگاكان و دامودەزگاكانی حكومەت لە پێناو بنیادنانی "هاوڵاتی فەڕەنسی" بوو. ئەگەرچی پرۆسەیەكی ئاسان نەبوو، ناڕەزایی زۆریشی لێكەوتەوە، بەڵام تا سەرەتای سەدەی بیستەم حكومڕانان توانییان بە ڕێكاری جیا هەستی هاووڵاتی هاوبەش و یەك زمانی ستاندەردی نیشتمانی دروست بكەن.
ئێمە وەك فەڕەنسا پێویستمان بە سەدەیەك نابێت بۆ ئەم مەبەستە، لەبەر ئەوەی ئێمە لە ڕووی هاوبەشی دیالێكتیكی كێشەمان ئەوەندە ئاڵۆز نییە، جگە لەوە نەبێت كە ئێستا خەریكە لە خوێندنگاكانەوە بە پرۆسە دەكرێت لە سیستەمی پەروەردەییدا، بۆیە تەنیا دەیەیەكمان گەرەكە بۆ ئەوەی بناغەی تەندروست بۆ سیستەمی پەروەردە و پاراستنی زمانی دایك و بەرزكردنەوەی ئینتمای كەسی بۆ هەموو پێكهاتەكانی نیشتمان لە هەرێمی كوردستاندا دابڕێژین.
با سەر وێردی نووسینمان بە تەنیا پیرۆزكردنی رۆژی جیهانیی زمانی دایك نەبێت، بەڵكوو پێكەوە هەوڵەكانمان بخەینەگەڕ بۆ پاراستنی شكۆی زمانی دایك و بەرزكردنەوەی ئینتیمای تاك بۆ پیرۆزییەكان و پێكهاتە بنچینەییەكانی كۆمەڵگە و نیشتمان و رێگر بین لەو هەوڵانەی كە راستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ كار دەكەن بۆ سستكردنی بیروباوەڕی نەتەوەیی، یان لاوازكردنی زمانی ڕەسەنی دايك.

* ئەندامی لیژنەی پەروەردەو خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی