یاسایێن ڤی چەرخی و مافێ مروڤایەتی human rights ل جیھانێ ھاتیە دیارکرن وەک ماف، یاسا، دەستوور و دادپەروەری.
لەورا لژێر تێگەھێ دادپەروەریا مروڤایەتی Human justice و چەندین رێکەفتنامێن نیڤ دەولەتی ژلایێ نەتەوێن ئێکگرتی UN و جڤاتا ئێمناھیێ Security Councilو راگەھاندنا جیھانی بو مافێ مروڤی ـ رێکخراوا لێبورینا نیڤ دەولەتی Amnesty international و چەندین رێکەفتنامێن قەدەغەکرن و نەھێلانا کریارێن جینوسایدێ ھەر ژ ٩ دیسامبەرا ١٩٤٨ تا سیستەمێ روما یێ سەرەکی بو دامەزراندنا دادگەھا جینائی یا نیڤ دەولەتی ICC ١٧ تەموزێ ١٩٩٨ بو قەدەغەکرنا تاوانێن جینوسایدgenocide و تاوانێن دژی مروڤایەتی Crimes against humanity، تاوانێن شەری war crimes. پێخەمەت دەمێ جەنگێ جیھانی یێ دووێ پێتڤی بوو دانپێدان بمافێ مروڤایەتی ببیتە بنیاتێ ئاشتی و پێکڤە ژیان و داپەروەری.
لەورا ھەمی مافێن مروڤایەتی لجیھانێ گرنگیا خو ھەیە و شێوازەکێ ھاوبەش و ئەرکە لسەر ھەمی حکومەتا رەفتارێ دگەل ڤان مافا بکەن لگور تێگەھێ دادپەروەری و مافێ مروڤایەتی.
ئەرکەکێ یاسایی یە بو ھەر وەلاتەکی سەرەرایی سیستەمێن وان یێن سیاسی و ئابووری و کەلچەری پێتڤیە بەرەڤانیا مافێ مروڤایەتی بو ھەر تاکە کەسەکی بھێتە چەسپاندن و جێوازی نەبیت دناڤبەرا خەلکێ دناڤ کومەلگەھان دا بجێوازیا وانا ژلایێ نەتەوە و ئاین و رەنگێ پیستێ رەش و سپی.
لێ مخابن حکومەتێن عیراقێ ھەر ژ دامەزراندنا ١٩٢١ بناڤێ دەولەتا عیراقێ تا روخاندنا حکومەتا عیراقێ ٢٠٠٣ سەرەرایی بەشدار بوونا وان وەک ئەندام دناڤ چەندین رێکەفتنامێن جیھانی یێن مروڤایەتی دا و رێکخراوا کونگرێ ئیسلامی دەولەتا عیراقێ ھیچ پێگری بڤان بریارا نەکریە و سەرپێچیێن یاسایی د مافێ مروڤ و قرکرنا مللەتێ کورد مێژویەکا رەش تومار بوویە بمەبەستا جینوساید و تاوانێن دژی مروڤایەتی و کوشتنا ئەنقست و زیندانکرنا کوردێن سڤیل و ھەلوەشاندنا ئازادی یا ھزری و توندرەوی یا جەستەیی.
بکارئینانا ڤێ سیاسەتێ گەلەک ھێرشێن سەربازی یێن توندرەو دژی کومەلگەھێن کوردا ھاتینە ئەنجامدان، گرنگە لڤێرێ بزانین ڤان جورێن پلانا ھزر و ئایدولوژیەکا شوفینی پێش وێ ھەبوو بمەبەستا نەھێلانا رەوشەنبیریا کوردی و ژناڤبرنا گھورینا جوگرافیا دەڤەرێن کوردا، لەورا ئوپراسیونێن ئەنفالێ ھاتیە نیاسین وەک ١٩٨٨ Anfal Campaign in Iraq Kurdistan ژلایێ حکومەتا عیراقێ یا ژ ناڤچووی ٢٠٠٣ ھاتە ‌جێبەجێکرن وەک ئایدولوژیەکا توندرەو و شوفینی و یا ئێکانە ژلایێ کەسانێن دکتاتور ڤە رامانا وێ ئەو بوو کورد دھاتنە وەسفکرن کو جھێ مەترسیێ نە ل عیراقێ و لژێر دروشمێن نەتەوایەتی یێ عیراقێ دناڤ قوناغێن جودا جودا ھێرش کرینە سەر دەڤەرێن کوردا و فروکێن عیراقێ یێن سەربازی دەڤەرێن کوردا توپبارانکرینە بمەبەستا سەرکەفتنا ئەنجامدانا ڤێ سیاسەتێ حکومەتا عیراقێ یا ژناڤچوویی ھەر ژ سالا ١٩٨٠-١٩٨٨ چار جینوسایدێن تومارکری دژی مللەتێ کورد بکارئیناینە وەک جینوسایدا کوردێن فەیلی ١٩٨٠ و جینوسایدا کوردێن بارزانی ١٩٨٣ وقوربانی ھەشت ھزار کەس بوینە و کیمیا بارانکرنا باژێرێ ھەلەبجە ١٩٨٨ قوربانی پێنج ھزار کەس بوینە لەورا عیراقێ پلانا سەرەکی ئەنجامدایە بو مەزنترین کارەسات لڤی چەرخی و ئەنجامدانا ئوپراسیونێن ئەنفالێ سالا ١٩٨٨و قوربانی ١٨٢ ھزار کەس بوینە.
میموریا ئەنفالا دژی مللەتێ کورد دیار دکەت کو کوژەک گەلەک د بێ وژدان بوون و رەوشەنبیریەکا توندرەو و شوفینی ھەبوو و چەندین نڤیسکار و میدیا جیھانی بزمانێن بیانی ئەڤ تاوانە راگەھاندیە وەک میدیا وەلاتێن ئیکگرتی فرەنسا و ئەلمانیا و بریتانیا و ئسپانیا ژبلی کارەساتا بارزانیا و ھەلەبچە کارەساتا ئەنفالێ رەنگ ڤەدانەکا مەزن ھەبوو لسەر ئاستێ میدیا ھەرێمی و جیھانی، سەرەرایی بکوژێن کریارێن جینوسایدێ بمەبەستا ئاین نەژاد و نەتەوە کریارێن خو روویدەن، ئەم تەکەس دکەین کو ئایدولوژیەتا شوفینی یا عروباتی دناڤ ئەدەبیاتێن خویێن مێژوی و سیاسی مللەتێ کورد تاوانبار دکەن کو مللەتەکە یێ ناشنالیزمnationalism لێ بەرو ڤاژی ئەڤ ئایدولژیەتە دەمێ حکومەتێن عیراقێ مللەتێ کورد جینوساید کرن لژێر دروشمێن نەتەوەیاتی یێن عروباتی و چ گرنگی ب موسلمانیا کوردان نە ددا و بەلگێن بوچونا کو ئەوە لژێر سورەتا ئەنفال یا قورئانا پیروز مللەتێ کورد ھاتە جینوساید کرن.
لێ بمخابنیڤە وەلاتێن ئیسلامی و رێکخراوێن ئاینی یێن ئیسلامی بێ دەنگیا خو تومار کربوو ئەڤ چەندەژی دزڤریتن کو ئایدولوژیەتا حکومەتێن عیراقێ دمێژویا ھەڤچەرخ دا چەندین قوناغێن جودا جودا وەلاتیێن کورد پولینکرینە وەک ژمارە ٢، ھەروەسا وێنە کەلچەر و زمانێ کوردا گرنگی پێ نەھاتیە دان، لێ بەروڤاژی چەندین نڤیسکارێن خودان شیان و مروڤایەتی ئەڤ کریارە رەتکرینە لەورا بو جیھانێ یاخویا بوو کو کریارێن ئوپراسیانا ئەنفالێ تاوانێن دژی مروڤایەتیێ و تاوانێن جینوسایدێ ھاتنەکرن دەرحەق مللەتێ کورد.
لبیرەوەریا ٣٢ سالیا ڤێ کارەساتێ خاندنێن یاسایی دیاردکەن ب بەلگە و ئوپراسیونێن رژێما عیراقێ بو بکارئینانا توپبارانکرنێ چەکێ قەدەغەکری وەک غازێن کوشتنێ لجھێن ئاکنجیی بوونێن کوردا دەست پێکەک بویە بو ئو‌پراسیونێن ئەنفالێ و ئەڤە رامانا وێ چەندێ ددەت کو مەزنترین تاوانا ڤی چەرخی بو.
لەشکەرێ عیراقێ لسەر وی دەمی ھەمی شیانێت خو یێن لوجستی و لەشکەری و بکارئینانا فروکا و کەرەستێن سەربازی وەک ھێزەکا نشتیمانی و لژێر ئالایێ وەلاتێ عیراقێ و ژ ھزاران لەشکەرێن ئارتێشا عیراقێ بەردەوام بوون بو ئوپراسیونێن ئەنفالێ و لقوناغێن دوماھیێ لدەڤەرێن بادینان بو کوشتن و وێرانکرنا کوردا.
لەورا لسەر وی دەمی بەلگێن نھێنی دیاردکەن کو راگەھاندنا عیراقێ کو سەرکەفتی بوون د ئەنجامدانا کریارێن خویێن نەمروڤایەتی لژێر تێگەھێ ئەنفال دا.
لەشکەرێ عیراقێ و بەرپرسێن ئەمنی لسەر وی دەمی بو دانا فەرمانێن توندرەو و نە مروڤایەتی دژی کوردا، ژ ئەنجاما وان بریارێن نھێنی دەستھەلات دا ئارتێشا عیراقێ ژ بو بکارئینانا تەوانا بەرامبەر خەلکێ کورد یێ سڤیل و ژ تەمەنێ ١٥ تا ٧٠ سالی، گەلەک فەرمانێن لەشکری ژ بو کوشتنا کوردا و بکارئینانا کریارێن نە مروڤایەتی دان وەک قەدەغەکرنا ھاتنوچونێ دناڤ گوند و دەڤەرێن کوردان دا.
ھەر ژ دەمێ بکارئینانا چەکێ قەدەغەکری ل ھەلەبجە لمارسا ١٩٨٨ تا دوماھیک قوناغ ژ ئەنفالێ حکومەتا عیراقێ حەزەکا مەزن ھەبوو بو بکارئینانا چەکێ قەدەغەکری دژی کوردا و ھزاران بەلگێن نڤیسین Top secret و دەنگێ ڤان کریارا پەسەند دکەن ژ لایێ یاسایی ڤە.
ژ ئەنجامێ ھەشت ئوپراسیەنێن پلانکری ھەر ژ شباتا ١٩٨٨تا سپتەمبەرا ١٩٨٨ سەد و ھەشتێ و دوو ھزار کەس ھاتنە جینوساید کرن، کورد ھاتنە دەربە دەرکرن دناڤ کەمپێن سنوری و ھزاران کورد ھاتنە کیمیا بارانکرن وھزاران بساخی ھاتنە ڤەگوھاستن بو باشورێ عیراقێ و لگورێن کوم بکوم ھاتنە بن ئاخ کرن.
لێبمخابنی ڤە پشتی روخاندنا ریژێما بەعس ٢٠٠٣ ھندەک ژ روفادێن قوربانیێن کورد ھاتنە دیتن لباژێرێن سماوە و میسل ل عیراقێ، ھەر بمخابنی ڤە تا ئەڤرو ھزاران روفادێن قوربانیێن کورد بێ سەروشینن، سەرەرایی دامەزراندنا دادگەھا جینائی یا بلند ٥ سپتەمبەرێ ٢٠٠٥ بو زانین سەدەھان تاوانبارێن ئوپراسیونێن ئەنفالێ دئازادن تا ئەڤرو.
سەبارەت قەربویا خەلکێ ھاتیە ئەنفال کرن و کیمیا بارانکرن و دناڤ دیباجا نڤیسینا ڤێ دادگەھێ مەبەستا وا ئەو بوو
• وەلاتێ عیراقێ ژ چارچوڤێ توندرەویا سیاسی یا توند و سەرپێچێن مەترسیدار بو مافێ مروڤایەتی.
• نامەکا ئاشکەرا بو دانا سنورەکی بو کریارێن تاوانێن حکومەتا ژناڤبری و دوپاتکرن کو ئەڤ تاوانبارە ژ دادپەروەریێ قورتال نەبن.
• پەسەندکرنا شەرعیەتا دەولەتا عیراقێ یا نی برێکا وەفاداریا ئاشکەرا و پێگریا وێ بەرامبەر قوربانیا و خێزانیت وان.
• تومارکرنا ڤان رویدانا بشێوەیەکێ ریک و پێک دیر ژ سەختەیێ.
لگور بریارێن ڤێ دادگەھێ دروستە گەلەک تاوانبار ھاتنە سزادان نەخاسمە تاوانبارێن سەرەکی ژ سەرکردێن وەلاتێن عیراقێ لسەر وی دەمی لێ وەک مە ئاماژە پێدایی سەدەھان تاوانبار تا ئەڤرو وژدانا وان نەھاتیە ھەژاندن و بشێوازەکێ فەرمی داخازا لێبورینێ ژ خێزانێن کوردا ئەوێن ھاتینە ئەنفال کرن نەکریە، بەرو‌ڤاژی باشترین نموونە بو پەسەندکرنا گوتنا مە لدەمێ جینوسایدا رواندا دناڤبەرا ھوزا توتسی و ھوتو ١٩٩٤ پشتی رویدانا جینوسایدێ و دامەزراندنا دادگەھێ و سزادانا تاوانبارێن سەرەکی ھەردوو ھوزا داخازا لێبورینێ ژ یەک و دوو کریە و وەلاتێ رواندا نھو بویە سومبولێ ئاشتیێ و پێکڤە ژیانێ.
ئایا گەلێ عیراقێ و حکومەتێن عیراقێ یێن نی دێ کەنگی بشێوەکێ فەرمی داخازا لێبورینێ کەن ژ مللەتێ کورد و خێزانێن ئەنفالێ و ھزاران ژ قوربانیێن ڤان خێزانا کو ئەڤرو دبێ سەروشینن، یان ژی ل ئایندە دێ ئەڤ جینوسایدە ھێنە دوبارەکرن دژی مللەتێ کورد و لژێر دروشمێن توتندرەو و نەتەوەیا‌تی و ئایینی.
• شارەزایێ خاندنا جینوسایدا زانکۆیا رووان/ فەرەنسا