عێراقی 2003 و عێراقی 2020: دوو وڵاتی جیاواز لە ناوچەیەكی جیاوازدا
March 22, 2020
وتار و بیروڕا
دوای 17 ساڵ، جیهان لە دۆخێكی تەواو جیاوازدایە و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش گۆڕانكاریی ریشەیی بەسەردا هاتووە. دەركەوت كە ساتەوەختی تاكجەمسەری تەنها ساتێكی تێپەڕە. ئێستا ململانێی هێز هەیە لە نێوان ئەمەریكا و ڕوسیا و چین، شەڕێكی ساردی سێلایەنە هەیە كە ڕێساكانیشی روون نیین بە چەشنی شەڕی ساردی نێوانی ئەمەریكا و یەكێتی سۆڤیەتی جاران. ئێستا روسیا بۆتە گەمەكارێكی سەرەكی لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و پێدەچێت پێداگیری بكات لەسەر برەودان بە دەسترۆیشتوییەكەی لەم ناوچەیەدا ( تا ئێستا چین تەنها سەرقاڵی كڕینی نەوت و بنیاتنانی ژێرخانە).
ئەمەریكا لە رۆڵی خۆی دڵنیا نییە لەم ناوچەیەدا، لەلایەك دەیەوێت هەژمونە مێژوییەكەی خۆی لە دەست نەدات و لەلایەكی دیكەوە دەیەوێت خۆی لەم زۆنگاوە رزگار بكات و سەربازەكانی بكێشێتەوە. ئەوەی دۆخەكەی ئاڵۆزتر كردووە ئەوەیە كە گەمەكارە ناوچەییەكان- ئێران و توركیا- سیاسەتێكی دەگرنەبەر كە ناكۆكن بە بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا.
داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمەریكاوە تەنها هۆكاری ئەم ئاڵوگۆڕە نییە بەڵام بەشێكی گرنگە لێی. چۆنییەتی بڕیاردانی ئەمەریكاش لەم دۆخە نوێیەدا بە هەمان راددە كاریگەری و لێكەوتەی دەبێت.
دەستێوەردانی ئەمەریكا عێراقی ژێروژور كرد، لە سەردەمی سەدام حوسێندا بارگرژییەكانی نێوان كورد و عەرەب- شیعە و سوننە لە ئاستێكی باڵادا بوو بەڵام لە ژێر كۆنترۆڵیشدا بوو. دوای شەڕی كەنداوی 1991، كورد سەربەخۆییەكی ئەمری واقیعی بەدەستهێنا لە سایەی ناوچەی دژەفڕیندا كە ئەمەریكا سەپاندی. ڕاپەرینی شیعەكانیش لە نەبوونی ئامانجێكی ڕووندا پەرت وبڵاو بۆوە.
دوای ساڵی 2003، سیاسەتی ناوخۆیی عێراق و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان گۆڕانكاریی بنەڕەتییان بەسەردا هات. سیستمە سیاسیە بنیاتنراوەكە لەسەر بنەمای هەڵبژاردن كە ئەمەریكا هێنایە عێراقەوە بووە بەهێزكردنی دەسەڵاتی شیعەكان، كە گەورەترین پێكهاتەی عێراقن، هەروەها دەسترۆیشتویی شیعەش زیاتر هەڵكشا. لە میانەی شەڕی عێراق و ئێراندا 1980-1988، تاران خۆی خزاندە نێو سیاسەتی ناوخۆیی عێراقەوە لە رێی میلیشیا شیعەكان و داڵدەدانی پارتە سیاسیە شیعەكان. هەڵوەشاندنەوەی دەسەڵاتی سەدام دەرفەتێكی زێرینی بۆ تاران رەخساند بۆ زیندوكردنەوەی هەوڵەكانی. دەوڵەتانی كەنداو بەردوام حەسرەتیان هەڵدەكێشا بەوەی كە ئەمەریكا لەسەر سینیەكی زێر عێراقی پێشكەش بە ئێران كردووە. دوای سێ ساڵ لە داگیركارییەكە، ئاستی شەڕە تایەفەگەرییەكە ئەمەریكای ناچار كرد بە دەیان هەزار سەربازی دیكە ڕەوانەی عێراق بكات، ئەم ئۆپەراسیۆنەش بە رادەیەكی گەورە سەركەوتو، بەڵام كورتخایەن بوو. لە ساڵی 2010 ئەمەریكا تەواوی هێزەكانی لە عێراق كشاندەوە. لە ساڵی 2014 داعش پتر لە یەك لەسەر سێی خاكی عێراقی داگیركرد. لە بەرامبەردا، ژمارە و هێزی میلیشیا شیعەكان، كە زۆربەیان لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكران و داراییان بۆ دابین دەكرا، بەرەو هەڵكشان چوون. دابەشبوونی تایەفەگەری زیاتر قووڵ بۆوە. حكومەتی بەغدا دووچاری زەحمەتی بۆوە بۆ پارێزگاریكردن لە پەیوەندییەكی باش لەگەڵ واشنتۆن و تاراندا. لە كۆتاییدا دەوڵەتە سوننەكانی كەنداو دەستبەرداری عێراق بوو و وەك پاشكۆی ئێران لێیانروانی.
قەیرانی سوریا كە لە ساڵی 2011 دەستپی پێكرد ئاڵۆزی زیاتری خوڵقاند. سەرەتا وەك كێشەیەكی ناوخۆیی هاتەئاراوە، وەك ناكۆكی نێوان حكومەتەكەی بەشار ئەل ئەسەد و خۆپیشاندەران كە لێكچوونێكی زۆری هەبوو لەگەڵ پەرەسەندنەكانی دیكەی جیهانی عەرەبی لەو كاتەدا. بەڵام دواتر ناكۆكیەكە گۆڕا بۆ شەڕی ناوخۆ، ئەمەش بە شێوەیەكی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بووەهۆی راكێشانی وڵاتانی دیكە. روسیا و ئێران دەستێوەردانیان كرد بۆ پاراستنی دەسەڵاتی بەشار ئەل ئەسەد. ئەمەریكا دەستێوەردانی كرد بۆ پشتیوانی كردنی كوردی سوریا لە دژی داعش. توركیا دەستێوەردانی كرد ئەوەی كوردی سوریا نەتوانن ناوچە سنورییەكانی كۆنترۆڵ بكەن.
لە دۆخێكدا- كە بەردەوام بەرەو ناسەقامگیری دەچێت- ئەمەریكا، دوای ئەوەی فاكتەری چەندین گۆڕانكاری گەورە بوو، بڕیاریدا رۆڵی خۆی سنوردار بكات. ئیدارەی ئۆباما و ترەمپ هەمان ئامانجیان گرتەبەر، هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێدا ئیدارەی ئۆباما، تەواوی هێزەكانی كشاندەوە. بەڵام سەرهەڵدانی داعش پلانەكانی ئەمەریكای شكست پێهێنا بۆ ئەوەی خۆی لە ناوچەكە دوربخاتەوە. ئەوەبوو دووبارە ئەمەریكا هێزی ناردەوە بۆ عێراق بۆ مەشقپێكردنی سوپای ئەو وڵاتە، و پاڵپشتی ئاسمانی بۆ دەستەبەركرد بۆ شەڕەكەی لە دژی داعش. ئەو شەڕەی لە سەرەتادا بیانوەكەی ئەوەبوو كە بۆ روخاندنی دیكتاتۆر و بنیاتنانی دیموكراسیە، دواتر گۆڕدرا بۆ شەڕی دژ بە تیرۆر. بەڵام لە دۆخێكدا كە زیاتر و زیاتر ئاڵۆز دەبێت، تەنانەت تێكشكاندنی داعش بەس نەبوو بۆ ئەوەی جارێكی دیكە ئەمەریكا بكشێتەوە: بوونی ئێران لە هەر كاتێكی دیكە بەهێزترە، جێهێشتنی عێراق بە مانای خۆبەدەستەوەدان بۆ ئێران دێت، ئەو وڵاتەی كە ئیدارەی ترەمپ بە دوژمنی دەزانێت.
سەرهەڵدانی داعش بووەهۆی ئەوەی ئەمەریكا لە سوریا تێوەبگلێت. دەستێوەردانەكەی ناڕاستەوخۆ بوو، كە تەنها ژمارەیەكی كەمی هێزەكانی ئەمەریكا لە سوریا بڵاوكرانەوە بۆ پشتیوانیكردنی كوردی سوریا، كە تێكشكاندنی داعش ئامرازێك بوو بۆیان بۆ ئەوەی دەسەڵاتی خۆیان لە باشوری رۆژئاوای سوریادا بەهێزتر بكات. تەنانەت زەحمەتە ئەم تێوەگلانە سنوردارەش كۆتایی پێبهێنرێت. كۆتاییهێنان بەم تێوەگلانەش بە مانای واڵاكردنی دەستی ئەسەد، بە پشتیوانی روسیا و ئێران، هات، هەروەها توركیاش دەستێوەردانی كرد لە سوریا. سەرەڕای پێداگری ئیدارەی ترەمپ بۆ دەرچوون لە سوریا، كەسانی دیكەی نێو ئیدارەكەی دژی ئەمە وەستانەوە.
دەستێوەردانی ئەمەریكا لە عێراق لە رۆژگاری تاكجەمسەریدا دەستیپێكرد بە بیانوی لەناوبردنی چەكی كۆمەڵكوژ و تێكشكاندنی دیكتاتۆر. لە دەرئەنجامدا كۆمەڵێك دەرئەنجامی هێنایەئاراوە، كە زۆربەیان نەخوازراو بوون. ئەمە و هاوشان بە قەیرانی سوریا بوونەهۆی هاتنەئارای هەلومەرجێكی ئەوتۆ كە لێكچوونی نیە لەگەڵ ئەو بارودخەی لە ساڵی 2003 لە ئارادا بوو. 17 ساڵ دواتر هێشتا ئەمەریكا لە عێراقدا شەڕ دەكات، بەڵام ئەمە شەڕێكی جیاوازە لە جیهانێكی جیاوازدا.
لە سایتی "وودرۆ ویڵسۆن سەنتەر" بڵاو كراوەتەوە