(*)
ماوەی زیاتر لە (10) رۆژە بەسەر ئۆپەراسیۆنی سەربازی تاكلایەنەی دەوڵەتی توركیا بۆ سەر رۆژئاوای كوردستان تێپەڕیوەو لەو ماوەیەشدا تەنیا وێرانی و دەربەدەری، شەهیدكردن و برینداركردنی خەڵكی بێتاوانی رۆژئاوای كوردستانی لێكەوتۆتەوە.
ئەگەر وەك یاساییەك لەم بابەتە بڕوانم، ئەوا بە پێی پێوەرە نێودەوڵەتییەكان و میساقی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانی ساڵی(1945) و نیزامی رۆمای ئەساسی ساڵی (1998) كە دادگای تاوانی نێودەوڵەتی لەسەری دامەزرا، ئەم هێرشە سەربازییەی كە دەوڵەتی توركیا بەرامبەر بە خاكی وڵاتێكی دیكە ئەنجامی دەدات، دەچێتە چوارچێوەی تاوانی (العدوان)، چونكە بەپێی ئەو پێناسەیەی كە لە بڕیاری (3314)ی كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكانی ساڵی (1974) و نیزامی رۆمای ئەساسی هاتووە ئەم لەشكركێشییە، هەموو روكنەكانی تاوانی (العدوان)ی لەخۆ گرتووە. ئەمە جگە لەوەی كە ئەم لەشكركێشییە بە پێی مادەی (39)ی میساقی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان وەك هەڕەشەیەك ئەژمار دەكرێت بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی.
ئەم لەشكركێشییە بە بەرچاوی دنیاو رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە ئەنجام درا، بەڵام لەبەر ئەوەی وڵاتانی زڵهێزی نێودەوڵەتی و ئەوانەی لە ئەنجومەنی ئاسایشی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و بەتایبەت هەر پێنج وڵاتی خاوەن ڤیتۆی ئەنجومەنی ئاسایش نەگەیشتبوونە رێككەوتن، نەیانتوانی بڕیارێكی جددی بدەن بۆ راگرتنی ئەو جەنگە. چونكە رووسیا و چین لە لایەك و ئەمریكا لە لایەكی دیكەوە تا ئێستاش قەناعەتیان بە ئیدانەكردن و مامەڵەكردنێكی قورس لەگەڵ ئەو لەشكركێشییەی توركیا نییە، سەڕەرای ئەوەی كە فەرەنسا و بەریتانیا و ئەڵمانیا و هەندێك وڵاتی دیكەی ئەوروپی هەوڵیان دا، بەڵام نەیانتوانی سەركەوتوو بن لە دەرخستنی بڕیارێكی یەكلاكەرەوە لە ئەنجومەنی ئاسایش.
فشارەكانی نێودەوڵەتی بەتایبەت لە لایەن وڵاتانی ئەورووپی، هێدی هێدی زیاتر بوون، ئەمەش بە هۆی ئەوەی كە ئەو وڵاتە ئەورووپییانە، مەترسیی لێشاوی پەنابەرو كردەوە تیرۆریستییەكانی داعشیان زیاتر لێ نیشتەوە و ئاماژەیان بەوە دا كە ئەمە مەترسییە لەسەر ئاسایشی نێودەوڵەتی. چەندین وڵات فروشتنی چەكیان بە توركیا راگرت و ئیدانەی ئەم هێرشەیان كرد. هەر بۆیەش لە (18)ی ئۆكتۆبەرەوە یەكێتی ئەوروپا لە بەیاننامەیەكدا، سەركردەكانی كۆبوونەوەی لوتكەی یەكێتی ئەوروپا رایانگەیاند كە یەكێتی ئەوروپا ئیدانەی هێرشەكانی توركیا دەكات و بە هەڕەشەی دەزانێت بۆ سەر ئاسایشی ئەوروپا و داواشیان لە توركیا كرد كە ئەم هێرشە رابگرێت.
ئەم هێرشەی توركیا بۆ سەر خاكی رۆژئاوای كوردستان لە ئەنجامی بڕیاری كشانەوی سەربازەكانی ئەمریكا و بە تەنیا هێشتنەوەی كورد لە رۆژئاوا و (تویتە) سەیروسەمەرەكانی ترامپ، بووە هۆی كێشمەكێشی ناوخۆیی لە ئەمریكا و بەتایبەت لە نێوان دیموكرات و كۆمارییەكان و بگرە هەر لە نێو خودی كۆمارییەكانیشەوە.
نیگەرانییەكی سیاسیی زۆر لە ئەمریكا دروست بووە و ژمارەیەكی زۆری سیناتۆر و كاراكتەرە سیاسی و كۆمەڵایەتی و بگرە هونەرییەكانی ئەمریكاش لە هەمبەر بە تەنیا بەجێهێشتنی كورد لە لایەن ئیدارەی ترامپ و كشانەوەی ئەمریكا و پشتكردن لە كورد نیگەرانیی زۆریان پێشان داو بەرەی دژی بڕیارەكانی ترامپ فراوان و فراوانتر بوو. هەر ئەمەش بووە هۆی ئەوەی كۆنگرێسی ئەمریكا بە كۆماری و دیموكراتەكانەوە بە (345) دەنگ، بڕیاریان دا بە ئیدانەكردنی بڕیاری كشانەوەی سوپای ئەمریكا لە رۆژئاوای كوردستان (باكووری سووریا) كە لە لایەن ترامپەوە درابوو، ئەم بڕیارەی كۆنگرێس لە كاتێكدایە كە ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكا بێدەنگەو هیچ هەوڵێكی هاوشێوەی كۆنگرێسی نەداوە.
سەرەڕای ئەوەی كە (چەك شومەر)ی سەرۆكی فراكسیۆنی دیموكراتەكانی لە كۆنگرێسی ئەمریكا داوای لە سەرۆكی ئەنجومەنی پیرانی كردووە كە هەوڵێكی وەك كۆنگرێس بدات بۆ شەرمەزاركردنی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە سووریا.
هەوڵەكانی كۆنگرێس و هەردوو سیناتۆر (كریس ڤان هۆلن)ی دیموكراتەكان و (لیندس گراهام)ی كۆمارییەكانیش بەردەوامە بۆ سەپاندنی سزای توند بەسەر توركیادا، چونكە هەروەك ئەوان ئاماژەی پێ دەدەن، ئەو هێرشانە جگە لەوەی كە بە پاكتاوی نەژادی ئەژمار دەكرێت لە دژی كورد، دەبێتە هۆی دووبارە سەرهەڵدانەوەی داعشیش لە ناوچەكە.
ئەو فشارە زۆرەی لەو ماوەیەی رابردوو لەسەر ترامپ هەبوون، (دۆنالد ترامپ) و وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكایان ناچار كرد، سزا بەسەر دوو وەزارەت و (3) گەورە بەرپرسی حكومەتی توركیا (هەر یەكە لە وەزیری وزەو بەرگری و ناوخۆی توركیا) بسەپێنێن. زێدەباری ئەوەی كە (دۆنالد ترامپ) لە تویتەكانی خۆیدا هەر بەردەوام بووە لە چاوسووركردنەوەی لە توركیا.
فشارە نێودەوڵەتییەكان و ترس لە سزا ئابوورییەكان و بە ملیۆنەها دۆلاری قەرزی كەڵەكەبوو و دۆخی ئابووریی داتەپیو، توركیای ناچاری كرد كە لە رێكەوتی (17ی ئۆكتۆبەری 2019) و دوای كۆبوونەوەیەكی دوورودرێژی (5) كاتژمێری لەگەڵ (مایك پێنس) جیگری سەرۆكی ئەمریكا و (مایك پۆمپیۆ) وەزیری دەرەوەی ئەمریكاو لە چوارچێوەی رێككەوتنێكی (13) خاڵی، بە ئاگربەست لەگەڵ هێزەكانی (هەسەدە) رازی بێت. هەرچەند وەك هێزەكانی سووریای دیموكرات ئاماژەی پێ دەدەن، توركیا لە هێڕشەكەی بۆ سەر سەرێكانی و گرێ سپی هەر بەردەوامە.
لە قسەكانی چاوش ئۆغلو و وەزیری دەرەوەی ئەمریكا دەردەكەوێت، كە ئەوان تەنیا بە ناوچە ئارامێك رازی دەبن كە قووڵاییەكەی (32 كیلۆمەتر) و بە درێژایی رۆژهەڵاتی فۆراتەوە تا سنووری عێراق بێت و لەلایەن خۆشیانەوە بەڕێوەببردرێت، لەمەشەوە دەردەكەوێت كە پێناچێت نییەتێكی پاكژیان هەبێت لە بەڕێوەبردنی ئەو ناوچە ئارامە، ئەمە لە كاتێكدایە كە (مەزڵووم عەبدی) فەرماندەی (هەسەدە) سەرەڕای رازیبوونیان بەم رێككەوتنە، رایگەیاند كە ئەم رێككەوتنە تەنیا بۆ سەرێكانی و گرێسپییە و نابێت ببێتە هۆی گۆڕینی دیمۆگرافیی ناوچەكە، بەڵام خودی حكومەتی توركیا و (ئەرۆدغان) چەندین جار ئەوەیان دووپات كردۆتەوە كە ئەوان نیازیان وایە كە دوای گرتنە دەستی ئیدارەی ئەو ناوچانە، بە ملیۆنەها پەنابەری سووری ببنە ئەو ناوچانە. كە وەك دەزانرێت، زۆربەی هەرە زۆریان لە نەتەوەی عەرەبن، بەمەش دەبێتە هۆی گۆڕینی دیمۆگرافیی ناوچەكە.
هەر یەكسەر دوای رێككەوتنەكەی توركیا و ئەمریكا بۆ راگەیاندنی ئاگربەست، راوێژكاری سیاسی و راگەیاندنی بەشار ئەسەدی سەرۆكی سووریا (بوسەینە شەعبان) رایگەیاند كە ئەم ناوچە ئارامەی كە ئەمریكا و توركیا لەسەری رێككەوتوون، ناوچەی داگیركارییە و ئەم رێككەوتننامەیە بەو مانایە نایەت كە رووسیا و سووریا پێی رازین.
لە ماوەی ئەو (120) كاتژمێرەی كە بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتنەكەی نێوان ئەمریكا و توركیا بۆ جێبەجێكردنی بەندەكانی رێككەوتنەكە دانراوە، وا پێشبینی دەكرێت، بابەت و هەڵوێستی نوێ بێتەكایەوە، جگە لەوەی كە زۆر هاوكێشەی سیاسیش لە ناوچەكە دێتەگۆڕین و دیار دەبێت كە ئایا ئەو ناوچە ئارامەی ئەوان باسی لێوە دەكەن، بە ئاسانی رادەست دەكرێت و دەدرێتە توركیا، یان سووریا و رووسیا هەڵوێستی جددی دەنوێنن و رێگر دەبن. چونكە ئەگەر بە هاوكێشە یاسایی و نێودەوڵەتییەكان بمانەوێت شرۆڤەی بابەتەكە بكەین، ئەوا دوو دەوڵەت رێككەوتوون بە بەخشین و مامەڵەكردن بە بەشێكی خاكی وڵاتێك كە هی هیچ یەك لەوان نییە، هەر بۆیەش لەم چەند رۆژەی داهاتوو شتی زیاتر روون دەبێتەوە و ئەگەر هەر رێككەوتنێكی نهێنیش هەبێت، هێدی هێدی ئاشكرا دەبن.
ئەو ناوچەیەی ئێمەی تێدا دەژین بە تەواوی شڵەقاوە و كورد و گەلی كوردستان جارێكی دی كەوتوونەتە بەر مەترسی و نەهامەتیی پاكتاوكردنی نەژادی و ئاوارەكردن و ماڵوێرانبوون و گۆڕینی دیمۆگرافیای رۆژئاوای كوردستان. پڕووشكی ئەم بارودۆخە دژوارەش بمانەوێت و نەمانەوێت بەر ئێمەو كیانی هەرێمی كوردستانیش دەكەوێت، بەتایبەت كە نییەتی قێزەونی هەندێك وڵاتی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی، رێگە نەدانە بە هەستانەوەی كوردو كپكردنی دەنگ و رەنگی نەتەوەیەكی رەسەنی ناوچەكەیە.
هەر لەو سۆنگەیەشەوە، ئەو كۆبوونەوەیەی بەڕێز (نێچیرڤان بارزانی) سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان وەك باڵاترین دامەزراوەی دەستووری و یاسایی و نیشتمانی هەرێمی كوردستان و وەك چەتری كۆكەرەوەی سەرجەم لایەن و پێكهاتەكانی هەرێم لە رێكەوتی (16ی ئۆكتۆبەری 2019) لە گەڵ (16) حزب و لایەنی سیاسیی هەرێمی كوردستان ئەنجامی دا، لە روانگەی هەستكردن بە هەستیاری ئەو قۆناغەی ناوچەكە و عێراق و هەرێم بوو، بە مەبەستی بیروڕاگۆڕینەوە و یەكخستنی هەڵوێستی لایەنە سیاسییەكانی هەرێم. یەكێك لە تەوەرە گرنگەكانی ئەو كۆبوونەوەیەش تایبەت بوو بە كاریگەرییەكانی جموجووڵی سەربازیی توركیا لە سووریا و لێكەوتەكانی لەسەر هەرێم و چۆنیەتی مامەڵەكردنی هەرێم لەگەڵ ئەو دۆخەی لەوێ روویداوە و هەموو لایەنەكانیش گەیشتنە ئەو قەناعەتەی كە پێویستە لە هەرێمی كوردستان سیاسەتێكی واقیعییانە بگیرێتەبەر كە پاراستنی بەرژەوەندییەكانی گەل و خاكی هەرێمی كوردستانی تێدا پارێزراو بێت و دامەزراوە یاسایی و سیاسییەكانی هەرێمیش هەموو توانا دیپلۆماسی و سیاسییەكانیان بخەنەگەڕ بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕ و چارەسەركردنی كێشەكان بە رێگای ئاشتییانە و گفتوگو بۆ زامنكردنی مافی تەواوی پێكهاتەكانی سووریا.
لەلایەكی دیكەشەوە بەڕێز (مسرور بارزانی) سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەموو توانا و هەوڵەكانی خۆی خستۆتەگەڕ بۆ ئەوەی لە كاتی هاتنی ئاوارەكانی رۆژئاوا هەموو رێكارێكی پێویست و گونجاو بگرنە بەر بە مەبەستی خزمەت گەیاندنێكی شایستە بە براوخوشكانی ئێمەی رۆژئاوای كوردستان. پەرلەمانیش وەك مەرجەعی یاسایی لە رێكەوتی (15ی ئۆكتۆبەر 2019) و لە دانیشتنی ژمارە (4)ی ئاسایی خولی پایزەی ساڵی یەكەمی خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی خۆی (12) راسپاردەی لەسەر بارودۆخی ئێستای رۆژئاوای كوردستان پەسەند كرد، كە تیایدا هەڵوێستی پەرلەمانی كوردستانی بە ئیدانەكردنی هێرش و لەشكركێشییەكە دەڕبڕی و پشتیوانیی خۆی بۆ بژاردەی ئاشتی پێشان دا بۆ چارەسەری كێشەكە، جگە لەوەی كە هەندێك راسپاردەی تایبەتی هەبوو بۆ حكومەتی هەرێم و عێراق، بە مەبەستی هاوكاریكردن و گرتنەبەری رێكاری گونجاو لە كاتی هاتنی لێشاوی ئاوارەكان و داواشیان لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كرد بۆ وەگەڕخستنی تواناكانیان بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕ لە رۆژئاوای كوردستان.
ئەو هەوڵانەی مەرجەعی گەلی كوردستان بەڕێز (مەسعود بارزانی) و هەر سێ سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان گرتویانەتە بەر لە پێناو یەكدەنگی و یەكهەڵوێستی و هاوكاری گەیاندن بە هاووڵاتیانی رۆژئاوای كوردستان و چڕكردنەوەی هەوڵە دیپلۆماسییەكان بۆ راگرتنی شەڕ و چارەسەكردنی كێشەكانی ناوچەكە بە ئاشتی و گفتوگۆ، هەنگاوی ئومێدبەخشن بۆ ئەوەی هاوكار بین بۆ چارەسەركردن و كۆتاییهێنان بەو نەهامەتییەی بە سەر خەڵكی رۆژئاوای كوردستاندا هاتووە.
بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوەیە كە پێویستە هەموو پارت و لایەنە سیاسییەكانی رۆژئاوای كوردستان بە یەكگرتوویی و یەكدەنگی هەوڵ بدەن بۆ دەستەبەركردنی مافەكانی كورد و پێكهاتەكانی دیكە لە رۆژئاوای كوردستان و ئەو قۆرخكارییەی لە رۆژئاوای كوردستان لە لایەن (پەیەدە)ەوە بەرامبەر بە لایەنە سیاسییەكانی دیكە دەگیرێتە بەر، كۆتایی پێ بهێنن و هەولی جددی بدەن بۆ ئەوەی هەموویان پێكەوە هاوبڕیار و یەكدەنگ بن، بۆ ئەوەی كورد نەكەوێتە بەر پاكتاوی نەژادی و ئاوارەكردنی ئیجباری و كار بكەن بۆ چەسپاندنی مافەكانیان لە داهاتووی ئەو بارودۆخەی لە سووریا دروست دەبێت.




(*)
(پەرلەمانتاری خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق)