گەلی كورد، وەك نەتەوەیەكی ڕەسەن و خاوەن خاك و نیتشمان و كەلتووری تایبەت و مێژووییەكی دێرین لە سەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوین ، بە زۆر لێكنراوە بە وڵاتێكی دروستكراوە بە ناوی عێراق ..هیچ كات چاویی لە داگیركردنی خاكی دراوسێیەكان و توند وتیژی نەبووە، بەڵكو دەیان ساڵە بە ئاشتی و پێكەوە ژیان توانیوێتی نمووەیەكی جوانی لە دیموكراسی و رێزگرتن لە مافە كەم نەتەوە و ئایین و ئایینزاكان پێشكەش بكات .مومارەسەكردنی‮ ‬دیموكراسیەت هی‮ ‬ئەمڕۆ نییە و بە ئاسانیش جێگیر نەبووە،‮ ‬بارزانیی‮ ‬نەمر باوكی‮ ‬ڕوحی‮ ‬نەتەوەكامان لە چلەكانەوە هەوڵی‮ ‬جێگیركردنی‮ ‬داوە و لەم پێناوەشدا قوربانیەكی‮ ‬زۆری‮ ‬پێشكەش كردووەو ئێستاش‮ ‬ڕێبازە پیرۆزەكەی‮ ‬بەردەوامە و سەرۆك مەسعود بارزانیش بە هەموو هێزو توانایەكەوە بەرگری‮ ‬لە پرەنسیبەكانی‮ ‬دیموكراسی‮ ‬كردووە و دەكات .لە دێر زەمانەوە سروشتی‮ ‬دیموگرافی‮ ‬كوردستان وا هەڵكەوتووە‮. ‬واتە شوێنێكی‮ ‬فرەچەشن و فرە‮ ‬ڕەنگە لە هەموو‮ ‬ڕوویێكەوە،‮ ‬هەموو‮ ‬ڕەنگە جیاوازەكان لەخۆدەگرێت و پرەنسیپی‮ ‬پێكەوەژیانی‮ ‬ئاشتیانە تیایدا جێگیرە و هیچ هێزێك تاكو ئێستا نەیتوانیوە درز بخاتە نێوان ئەم‮ ‬ڕەنگە جیاوازانە و هەموویان لە سەر بنەمای‮ ‬لێبوردەیی‮ ‬و‮ ‬یەكتر قەبووڵكردن بە‮ ‬یەكەوە دەژین و‮ ‬ڕێز لە تایبەتمەندییەكانی‮ ‬یەكدی‮ ‬دەگرن‮. ‬لە ماوەی 14 ساڵی رابردوو، سەرٍەرایی بوونی مافەدەستوورییەكانی گەلی كورد لە نێو دەستووری عێراق ،بەڵام تا بە ئێستا هەنگاویی جیدی بۆ جێبەجێكردنی مافە دەستوورییەكانی نەهاویژراوە و بەردەوام پەراوێز خراوە و هەوڵی داگیركاری و سرٍینەوەشی دراوە .لە هەمانكاتیشدا دەسەڵاتدارانی بەغدا لە ماوەی رابردوو زۆر ڕووەوە هەوڵی دا بۆ كەم كردنەوەی دەسەڵاتی هەرێم و لاوازكردنی، بە تایبەتی كاری كرد بۆ سەپاندنی ویستی خۆی بەسەر دەروازە سنووری و ئاسمانیەكانی هەرێم.لەگەڵ ئەوەشدا هەرێم بە باوەڕهەبوون بە پرسی نەتەوە و گەلی كوردستان سووربوو لەسەر گەڕاندنەوە و بەهێزكردنی سەنگ و پێگەیخۆی لەسەر ئاستی ناوخۆیی و هەرێمی و جیهانی.پارتی دیموكراتی كوردستان،وەك ئاڵاهەڵگر و پێشەنگ و ڕێبەری پرۆسەی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی بوو توانی وەكو حزبی براوە لە هەڵبژاردنەكان بۆ پەرلەمانی عیراق و پەرلەمانی هەرێمی كوردستان لە ڕیزبەندی یەكەمدا بێت.كەئەمە خۆی لە خۆیدا ئاماژەیەكی ڕوون و ئاشكرایە بۆ ڕاستی و درووستی ئەو میكانیزم و ڕێگایەی، كە پارتی دیموكراتی كوردستان هەڵیبژاربوو بۆ جۆری مامەڵەكردنی لەگەڵ واقیعی ئەمڕۆی عیراق و ناوچەكە.ئەگەر مەبەستی حكومەت لە بەغدای نوێ یەكپارچەیی خاكی عیراق بوایە، ئەوا دەبوو هەر لە سەرەتای دامەزراندیەوە خۆی پابەندی دەستور بكات، كە وەكو لە دەسپێكی ئاماژەی پێكراوە، كە زامنی یەكپارچەیی خاكی عیراقە.لە پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی ٢٠٠٣ ململانێ مەزهەبیەكان زۆر بە زەقی تەشەنەی كرد، بە تایبەتی لە ململانێی نێوان سوننە و شیعە. ئەنجامی ئەم ململانێ و توندوتیژیە مەزهەبیانە پەرتەوازەیی و لێكترازان و دابەشبوونی كۆمەڵگای عیراق بەسەر هێلە مەزهەبیەكانی لێگەوتەوە، سەرەڕای تێكجوونی دۆخی پێكهاتە ئاینی و نەتەوەییەكانی تری وەكو مەسیحی و یەزیدی و توركمان و ئاسوری و سریان.دەسەڵاتی خوێناوی داعش و بەرەنگاربوونەوەی جیهادیەكان دۆخی ئەم پێكهاتانەی خراپتر كرد تا ئەو ڕادەیەی بووە مایەی ئاوارەبوونیان و هەڵهاتنیان بەرەو هەرێمی كوردستان، كە وەكو دوڕگەیەكی ئارام باوەشی بۆ كردنەوە.ئەوان بەو شێوەیە توانیان لە مەترسی و هەڕەشەی داعش ڕزگاریان بێت، پاش ئەوەی لە هەرێم ئاسایش و پاراستنیان بۆ دابین كرا.هەرێمی كوردستان لە سەرەتای دامەزراندیەوە لە ساڵی ١٩٩٢ تاوەكو ئەمڕۆ بە هۆی سەقامگیری و باشی دۆخی ئابووری هەمیشە لانەیەك بووە بۆ نەیارانی ڕژێمی پێشوو، كە ئێستا ژمارەیەكی بەرچاویان لە سەر دەسەڵاتن لە عیراق، توانیویە سەرەڕای قەیرانەكان پەنابەرانی وڵاتانی دراوسێش لە خۆ بگرێ.لە عیراقدا هەستی نەتەوەیی عەرەب و نەتەوەگەرایی دوور لە مۆڕكی مەزهەبی لە ساڵانی ١٩٤٠ تا ١٩٦٠ گەیشتبووە لووتكە و زەمینەیەكی سیاسی بۆ كۆمەڵگای مەدەنی ڕەخساندبوو، بەڵام بە هاتنی ڕژێمی بەعس لە ساڵی ١٩٦٨ ئەو فەزا سیاسیە بە شێوەیەكی سیستەماتیك لەناوچوو. پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی ٢٠٠٣ دیموكراتیەتی ڕێك كەوتن ، كە لە دەستوری ٢٠٠٥ی عیراقدا چەسپێنرا، نەیتوانی لە بواری كردەیی سەركەوتن بەدەست بهێنێ و ئەو شوناسە نەتەوەیی و مەزهەبیانەی، كە پێشووتر ڕەگیان داكوتابوو، هاندەربوون بۆ دابەشبوونی ئەو وڵاتە لەڕووی پێكهاتەیی و سیاسیەوە.سیاسەتە هەڵە و دیكتاتۆرییەكانی نوری مالیكی لە ساڵانی ٢٠٠٦-٢٠١٤، كە تیایدا مەزهەبگەرایی وشۆڤینیەت باڵا دەست بوو و بەتابەتی خۆی هانی دەمارگرژی و گوتاری فاشیانە و ئاژاوەی سیاسی دەدا، بوو بە مایەی چەوساندنەوەی تەواوی سوننەكان.بەدڵنییاییەوە ئەو سیاسەتە هەڵەیەی حكومەتی بەغدا پاڵنەر بوو بۆ ئەوەی سوننەكان پەنا بۆ ڕێكخراوی تیرۆریستی داعش بەرن و داعش بە فریاد ڕەس ببینن. هەروەها ئەوەشمان بینی كە چۆن حەیدر عبیادی سەرۆك وەزیرانی پێشوویی بەغدا، بە عەقلییەتێكی تاكرٍەویی و شۆڤێنی گەمارۆدان و هێرش وداگیركارییەكی خراپتر لە رژێمەكانی پێشووتر دەستپێكرد، بەرامبەر بە جوانمێریییەی كە هەرێمی كوردستان كە لە كاتی شەرٍی تیرۆر هاوكاری بەغدای كرد و توانیی لە زۆربەی بەرەكان چەند ناوچەی ستراتیژی رزگار بكاتەوە ، هەروەها هەرێمی كوردستان بە میلیۆنان ئاوارە لە خۆی بگرێت سەرٍەرای قەیرانی دارایی و ئابووری و گەمارۆدانانی بەغدا لە سەر هەرێمی كوردستان . ئەم كولتوورە كۆمەڵایەتییە جێگیرە كە وەك سیمایێكی‮ ‬جوانی‮ ‬شارستانی‮ ‬دەركەوتووە لە ئاستی‮ ‬ناوچەكە و جیهان،‮ ‬ئەمڕۆ لەم قۆناغەی‮ ‬ئێستادا بووەتە‮ ‬یەكێك لەو هۆكارە سەرەكییانەی‮ ‬پێگەی‮ ‬باشووری‮ ‬كوردستانی‮ ‬بەرز و بەهێز كردووە لە نێو گۆڕەپانی‮ ‬سیاسەتی‮ ‬نێودەوڵەتیدا لە لایەك و لە لایەكی‮ ‬دیكەشەوە بووەتە هۆی‮ ‬جێگیر بوونی‮ ‬سەقامگیری‮ ‬و پاراستنی‮ ‬ئاشتی‮ ‬كۆمەڵایەتی‮ ‬نێوان گشت‮. ‬بۆیە هەرێمی ‬كوردستان تاكە شوێنی‮ ‬نموونەییە،‮ ‬لەم‮ ‬ڕوانگەوە بە بەراورد لەگەڵ دەوڵەتە عەرەبی‮ ‬و ئیسلامیەكان دا چونكە لە نێو ئەم دەوڵەتانەدا پرەنسیبی‮ ‬یەكتر قەبووڵكردن و لێبوردەیی‮ ‬بوونی‮ ‬نییە،‮ ‬واتە‮ ‬غیابی‮ ‬كولتووری‮ ‬دیموكراسی‮ ‬و زاڵبوونی‮ ‬بیری‮ ‬ڕەگەزپەرستی‮ ‬لەنێو ئەم دەوڵەتانەی‮ ‬ناوچەكەماندا وایكردووە ناسەقامگیری‮ ‬سیاسی‮ ‬و ئەمنی‮ ‬دروست ببێت و ئاشتی‮ ‬كۆمەڵایەتی‮ ‬بكەوێتە ژێر هەڕەشەی‮ ‬ئایین و نەتەوە سەردەستەكان،‮ ‬نمونەی‮ ‬هەرە زیندووش هەر لە دەوروبەرماندا عێراق و سوریا و ئێران چەند نمونەیێكی‮ ‬دیارن لەبەر چاومان‮. ‬شایانی‮ ‬باسە كولتووری‮ ‬بە‮ ‬یەكەوە هەڵكردن هۆكارێكی‮ ‬زۆر گرنگە كە بیری‮ ‬توندئاژوو جێگەی‮ ‬نەبێتەوە لە نێوخۆی‮ ‬باشووری‮ ‬كوردستاندا‮. ‬ گیانی‮ ‬دیموكراسی‮ ‬لە هەرێمی ‮ ‬كوردستاندا بە هێزە و نابێتە هەڕەشە بۆ سەر هیچ وڵاتێكی‮ ‬ناوچەكە‮. ‬دەبێ‌ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی ئەو رٍاستییە بزانێ‌ كە ئەمرٍۆ یا سبەی دەبێ‌ گەلی كوردیش هاوشێوەی گەلانی تری ناوچەكە خاوەنی كیانی سەربەخۆیی خۆی بێ‌..دەبێ لەم قۆناغەدا هەرێمی كوردستان بۆ دروستكردنەوەی هاوسەنگی سیاسی و بەدەستهێنانی مافە نیشتیمانییەكانی خۆی كاری زیاتر لەسەر یەكڕیزی ناوخۆ و هاندانی پێكەوەژیانی ئاشتیانە بكات، تاوەكو بتوانی بە خۆپارێزی و بە هێزەوە مامەڵە لەگەڵ هەر گۆڕانكاریەك بكات لەسەر ئاستی عیراق و ناوچە، كە چاوەڕوانی گۆڕانكاری گەورەی لێ دەكرێ و كە پێوستە گەلی كورد پێداگری لە سەر جێبەجێكردنی مافەرەواكانی بكات ..