ئاشكرایە كە لە سیستەمی نوێی جیهانی و زاڵبوونی چەمكی دیموكراسی و بوونی دەوڵەتی دامەزراوەیی (موئەسساتی) و كاری رێكخراوەیی، بۆ هاتنە پێشەوەی ئافرەت لە هەموو كایەكانی كۆمەڵگە هاندەر بوون، بەتایبەت لە كایەی سیاسی و بڕیارسازیدا، چونكە هێندەی زانرابێت، ئەستەمە سیستەمی دیموكراسی بە بێ بەشداریی كارای ئافرەتان بێتەكایەوە.
گومانی تێدا نییە، كە لە چەمكی نوێی جیهانگەراییدا (Globalization) درفەتی زێڕین بۆ ئافرەت رەخساوە، كە بە هۆیەوە رێژەی بوونی لەنێو زۆربەی هەرە زۆری كایەكانی ژیاندا زیادی كردووە، بەتایبەت لە ناوەندی (بڕیار)، بەڵام ئەوەی جێی تێڕامان و هەڵوێستە لەسەركردنە، ئەوەیە ئایا بە راستی زۆری و بۆریی رەگەزی مێ لە وەزیفە و لە ئاستی دەسەڵاتەكانی (یاسادانان، جێبەجێكردن، دادوەری)دا، مانای ئەوەیە كە ئافرەت پێگەی راستەقینەی خۆی وەرگرتووە و لەو شوێنەی كە لێیەتی قسەی بە هەند هەڵدەگیرێت و لە چەقی بڕیاردایە و توانای بڕیاردانی هەیە و بڕیارسازە؟
بێگومان هەر كەسەو بەپێی تێڕوانینی خۆی وەڵامی ئەو پرسیارە دەداتەوە، بۆ منیش وەك ژن و وەك كەسێك كە پلەی پەرلەمانتاری و بڕیاردەری فراكسیۆنێكی هەبووە، وەڵامێكی جیاوازە و زۆر دڵخۆشكەر نییە.
لە شەستەكانی سەدەی رابردوودا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دركی بەوە كرد، كە ئەو جیاكارییانەی بەرامبەر بە رەگەزی مێ دەكرێت، فاكتەر و كۆسپێكی هەرە گرنگە كە رووبەڕووی پلان و بەرنامەی گەشەپێدان و پێشخستنی كۆمەڵگە دەبنەوە. هەر بۆیەش هەوڵی ئەوەیان دا، رێككەوتننامەیەكی نێودەوڵەتی ئامادە بكەن، بۆ ئەوەی زۆربەی هەرە زۆری دەوڵەتان ببنە لایەن لەو رێككەوتننامانە بۆ ئەوەی ناچاریان بكەن، پێداگر بن لە جێبەجێكردنی بەندەكانی ئەو رێككەوتننامانە، بەو هیوایەی هەوڵی نەهێشتنی جیاكاری بدەن و رێگەش لە هەموو ئەو كۆسپانە بگرن، كە دەبنە هۆی دواكەوتوویی كۆمەڵگە، هەر لەو سۆنگەیەشەوە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بە دەیان رێككەوتننامەی تایبەت بە پاراستنی مافی ئافرەت و نەهێشتنی جیاكاری واژووكران.
ساڵی (1995) بوو كە لە كۆنگرەی (پیكەن) دەستەواژەی بەشداریپێكردنی ئافرەت لە «عملیە صنع القرار» دووپات كرایەوە، كە جەختی لەوە كردەوە، ئافرەت دەبێت پۆستی باڵای سیاسی وەربگرێت و دەوڵەتانیش رێگەخۆشكەر بن و هەموو توانای خۆیان بۆ ئەو مەبەستە بخەنەگەڕ. هەروەها لە ساڵی (2006) نەتەوە یەكگرتووەكان لە مەراسیمی یادكردنەوەی رۆژی جیهانیی ئافرەتاندا و لە ژێر دروشمی بەشداریی ژن لە پرۆسەی بڕیارسازیدا، جەختی لەسەر بەشداریی ئافرەت لە ناوەندی بڕیار كردەوە، كە تا ئێستاش هەر گرنگی پێدەدات.
سەرەڕای بوونی ئەو هەموو رێككەوتننامە و بەیاننامە و كۆنگرە و كۆنفڕانسە نێودەوڵەتی و هەرێمی و ناوخۆییانە، هێشتا لێرە و لەوێ باسی پێشێلكاری و پشتگوێخستنی مافی رەگەزی مێ دەكریت، بێگومان ئەمەش هۆكاری زۆری هەیە، كە هەموویان پێكەوە بۆ دەستەبەركردنی مافەكانیان كاریگەریی نەرێنییان هەیە.
لە ساڵی (2003)وە ئافرەتان لە عێراق و كوردستان زیاتر هاتە نێو گۆڕەپانی سیاسی، ئەگەر بە رێژەی كەمیش بووبێت، بەڵام توانییان بەشداریی سیاسییان هەبێت، ئەمەش زیاتر بە هۆی جێبەجێكردنی سیستەمی (كۆتا) بوو، ئەمەش جیاكارییەكی ئیجابی بوو، كە لە سەردەمی بریمەری حاكمی مەدەنی ئەوسای عێراق پێشنیاركراو قانوونی ئیدارەی دەوڵەتیش بۆ قوناخی ئینتیقالی ئاماژەی پێدرا و، لە دەستووری (2005) یش كرا بە بنەمایەكی دەستووری.
ئەگەر بە خێرایی سەیری پێكهاتەی مەجلیسی حوكمی ئەو كات بكەین، كە لە (13)ی تەموزی(2003) و بە بڕیاری دەسەڵاتی ئیئتیلافی كاتی لە سەردەمی بریمەر دامەزرا، لە كۆی (25) ئەندامی ئەو مەجلیسە سێ كەسیان ئافرەت بوون، كە دووانیان شیعە و ئەوەی دیكەش توركمان بوو. دواتریش لە جەمعییەی وەتەنی و ئەنجومەنی نوێنەرانیش ئافرەت بوونیان هەبووە و ئێستاش هەر هەن، بە هەمان شێوە لە پەرلەمانی كوردستانیش هەن و ناوە ناوەش لە دەسەڵاتی تەنفیزی و لە پۆستە باڵاكان دەیانبینین.
رەنگە زۆرجار پرسیار بكرێت و گەلەك جاریش گوێبیستی ئەوە بووبین، كە دەگوترێت: ئێ باشە خۆ ئافرەت هەن و لە دەسەڵاتی یاسادانان و تەنفیزی و دادوەریش دەبینرێن و (كۆتا)شیان بۆ دانراوە و بگرە لە سەركردایەتیی پارتە سیاسییەكانیش هەن، ئیتر چییان دەوێت؟
بوونی ئافرەت لەو كایانەدا گرنگە، بەڵام ئەوەی لە هەمووی گرنگترە ئەوەیە، كە دەبێت ئافرەت لەو شوێنانە قسەی بڕوات و خودان بڕیار بێت، نەك تەنیا كورسییەكە و پۆستەكەی پێ پڕبكریتەوە. ئەگەر ئامانج ئەوە بێت كە تەنیا لەبەر بە جیهانیبوون و جێبەجێكردنی رووكەشییانەی دیموكراسی و لە شەرمی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئافرەت بهێنرێتە پێشەوە، دەبێت بە ئەسەفەوە بڵێم، ئەمە نەك سوود بە ئافرەت ناگەیەنێت، بەڵكو زەرەر لە داهاتووشی دەدات و خودی ئافرەتیش نابێت رێگە بەو شتە بدات، كە بۆ ئەو مەرامانە بەكاربهێنرێت. زۆر بوێرانەش دەڵێم، ئافرەت تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت نەیتوانیوە لە ناوەندی بڕیار، بڕیارساز و خودان بڕیار بێت، مخابن بیروبۆچوون و قسەكانی بە پلە دوو (سانەوی) وەرگیراوە، ئەمەش نەك لەبەر ئەوەی كە ئافرەتەكە بایی ئەوەندە تواناو لێهاتوویی نییە، نەخێر، لەبەر ئەوەیە كە هێشتا كۆمەڵگەی ئێمە ماویەتی قسەكانی ئافرەت بە هەند وەربگرێت، جا ئەمە لە چوارچێوەی خێزان بێت، یان لە چوارچیوەی پارتە سیاسییەكان، یان لە گۆڕەپانی دەسەڵاتی تەنفیزی و تەشریعی و دادوەری بێت.
راستە، پەرلەمانتاری ئافرەت، وەزیری ئافرەت، سەرۆك و جێگر و بڕیاردەری ئافرەت لە فراكسیۆنەكان و لە سەركردایەتیی پارتە سیاسییەكان هەبوون و هەن، بەڵام ئەو پرسیارە بۆ خۆیان بەجێ دێڵم، كە ئایا بە راستی ئەمانە توانییان و دەتوانن لە سەر ناوەندی بڕیاردانی پارتەكانیان كاریگەرییان هەبێت و، بووبێتنە روكنی گرنك و بگرە سەرەكی لە بڕیاردا؟ تا ئێستا چەند ئافرەت تامەزرۆ كرا بە راوێژكاری كارا بۆ پۆست و كەسە باڵاكانی نێو حزب و پەرلەمان و حكومەت؟ چەند ئافرەت كرا بە سەرۆك، یان ئەندامی كاریگەر و سەرەكی لە كۆبوونەوە و شاندە هەستیارەكان كە داهاتوو و هاوكێشەی سیاسی دەگۆڕن؟ چەند ئافرەتی سیاسی كرا بە پاڵەوانی شاشەی راگەیاندنەكان؟ چەند ئافرەتی سیاسی لە سۆشیال میدیا كرا بە سوپەر هیر؟
ئافرەت كرا بە سەرۆكی پەرلەمان، بەڵام دەڵێن پۆستی پێ پاشكەوت كراوە بۆ پارتێكی دیكە. رەنگە هەبن بڵێن: ئاخر ئافرەتی وامان نییە ئەم جۆرە بەرپرسیاریەتییە هەستیارانەیان پێ بدرێت، ئەمە بیركردنەوەیەكی هەڵەیە، ئافرەتی ئاست بەرز و رۆشنبیر و بەتوانا و لێهاتوو هەیە، بەڵام دەبێت دەرفەتیان پێ بدرێت و متمانەیان پێ بكرێت. ئەی چۆن لە كاتی هەڵبژاردنی ئەنجومەنە نیابییەكاندا ئەو كاتەی كە ئاراستەی دەنگدەرانی ئافرەتەكە بە رێگای جیا جیا بۆ دەنگدان بە پیاو دەگۆڕن، پیاو لەسەر حیسابی ئافرەت لە سنووری جوگرافیی دیاریكراودا دەردەچوێندرێت. بۆچی ئەو كات ئافرەتی چالاك و بوێر و لێهاتوو و خاوەن جەماوەر پشتگوێ دەخەن و دەڵێن خۆ ئافرەت هەر بە كۆتا دەچێت، با دەنگەكانی بۆ پیاوێكی نێو لیستەكەی بێت، بۆیە بە راستی دەبێت دەرفەت بە ئافرەتی بەتوانا بدرێت، ئافرەتیش دەبێت خودسازی بكات و بەردەوام بێت لە بەهێزكردنی كەسایەتیی سیاسیی خۆی.
ساڵی (2015) كاتێ لە لێژنەی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پێشنیاری ئەوەمان كرد، لە پرۆژە یاسای پارتە سیاسییەكان و لە دەستەی دامەزرێنەرانی پارتی سیاسی كە ژمارەیان (7) كەسە، یەك، یان دووانیان ئافرەت بێت، لە نێو هۆڵی پەرلەمان زۆربەی هەرە زۆری پەرلەمانتارانی پیاو لە كاتی دەنگدان ناڕازی بوون و دەنگیان بەو پێشنیارە نەدا. ئەمە مانای ئەوەیە تێڕوانینی زۆربەی هەرە زۆری پیاوانی سیاسی تا ئێستاش تێڕامانی متمانەنەكردنە بە ئافرەت و ئەو باوەڕە زیاتر بەسەریاندا زاڵە، كە ئەستەمە لە ناوەندی بڕیاردا ئافرەت بوونی هەبێت، چ جای ئەوەی لە ناوەندی بڕیاردا خودان بڕیاربێت.
ئەوەی گرنگە دەبێت ئەم جۆرە تێڕوانینانە بێنە گۆڕین، دەبێت باوەڕ بە توانای ئافرەت بهێنرێت، بەتایبەت ئەو ئافرەتانەی لە پسپۆڕی و توانا و لێهاتوویی و زانیاری و بڕوانامە و ئەدای كاریاندا هیچیان لە پیاو كەمتر نییە. پارتە سیاسییەكان دەبێت بە بڕوای تەواو و بە مانای وشە رۆڵ بە ئافرەت بدەن، بەتایبەت لەو شوێنانەی كە سەرەكین و شوێنی گرنگی بڕیاردانن. پێوستە حكومەت و دەسەڵاتی جێبەجێكردن بەگشتی بە گرنگییەكی زیاترەوە ئەم بابەتە بخاتە نێو بەرنامەی كار و رێژەی بەشداریی ئافرەت بەتایبەت لە كابینەی نوێ زیاتر بكەن، چونكە لە عێراق و لە كوردستان رێژەی ئافرەت لە حكومەت و لە پۆستە باڵاكانی تەنفیزی بوونیان كەمتر دەبینرێت، كە زۆرجار جێگەی نیگەرانیی خودی ئافرەت و بگرە رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانیش بووە. دەبێت دەرفەت بەو ئافرەتانە بدرێت و سەرمایەگوزاری لە سەر تواناو لێهاتووییان بكرێت و، رۆڵی گرنگ و بەرپرسیارێتی هەستیار و سەرەكییان پێ بدرێت، لە پەراوێزی پۆستە باڵاكان دایان نەنێن و لە دروستكردنی بڕیاردا پێویستە بخوێندرێنەوە و خۆیان بڕیارساز و خودان بڕیاری چارەنووسساز بن.