بڕیاری ئەمریكا بە دەستبەرداربوونی لەو سیستمە جیهانییەی كە خۆی هاریكار بووە لە بونیادنانی و بۆ ماوەی زیاتر لە حەوت دەیە پارێزگاری لێكردووە، بە خاڵێكی وەرچەرخان دادەنرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دەوڵەتەكانی دیكە نە دەتوانن بایەخی پێبدەن، نە ئەو میكانیزمەشیان لەبەردەستە بۆ ئەوەی بەردەوامیی پێبدەن، سەرەنجامیش دەبێتە هۆكاری ئەوەی كە ئازادی و گەشەسەندن و ئاشتی لە جیهاندا بەرەو لاوازبوون بچێت.
دوای تێپەڕبوونی نزیكەی هەزار ساڵ بە سەر رووخانی ئیمپراتۆریەتی رۆمانیدا، ڤۆلتێری فەیلەسوف و نووسەری گەورەی فەڕەنسا هێرش دەكاتە سەر ئەو ئیمپراتۆریەتە و دەڵێت: «نە پیرۆز بووە، نە رۆمانی بووە، نە ئیمپراتۆریەتیش بووە.» ئەمڕۆش دوای تێپەڕبوونی نزیكەی دوو سەدە و نیو، كێشەكە ئەوەیە كە سەرلەنوێ قسەكەی ڤۆلتێر سەبارەت بە كۆتاییهاتنی سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی بكەین و بڵێین: نە لیبڕاڵییە، نە جیهانییە، نە سیستمیشە.
سیستمی لیبڕاڵیی جیهان لە ئێستادا
ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا زۆر بە وردی كاری لەگەڵ شانشینی یەكگرتووی بەریتانیا و دەوڵەتانی دیكە كرد، بۆ ئەوەی لە سەروبەندی كۆتاییهاتنی شەڕی دووەمی جیهانیدا سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی دابمەزرێنێت، ئامانج لەم سیستمە ئەوە بوو كە گەرەنتی و دڵنیایی دروست بێت، بەوەی جارێكی دیكە ئەو بارودۆخە دروست نەبێتەوە كە لە ماوەی 30 ساڵدا دوو شەڕی گەورەی جیهانی دروستكردبوو.
بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجە، دەوڵەتانی دیموكراتی دەستیان كرد بە دامەزراندنی سیستمێكی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی، ئەمەش بەو مانایەی لیبڕاڵییە لەسەر بنەمای سەروەریی یاسا رێز لە سەروەری و یەكپارچەیی خاكی وڵاتان دەگرێت، هەروەها مافەكانی مرۆڤ پارێزراو دەبن، هەموو ئەمانەش لە سەرانسەری هەسارەی زەویدا جێبەجێ دەكرێن، لە هەمانكاتدا بەشداریكردنیش بۆ هەموو لایەك كراوەیە و خۆبەخشانەیە. بۆ چەسپاندنی ئاشتییش چەند دامەزراوەیەك دروستكران وەك نەتەوە یەكگرتووەكان، بۆ پەرەپێدانی ئابووری (بانكی نیودەوڵەتی)، بۆ بازرگانی و وەبەرهێنان (سندوقی نەختیی نێودەوڵەتی كە لە ساڵانی دواتردا بووە رێكخراوی بازرگانیی جیهانی.)
هەموو ئەمانە و زیاتر لەلایەن ئابووری و هێزی سەربازیی ئەمریكا و تۆڕێك لە هاوپەیمانانی لە سەرانسەری ئەوروپا و ئاسیا پشتگیری لێدەكرا، هەروەها چەكی ئەتۆمییش هۆكارێكی دیكەی پاریزگاریكردن بوو، بۆ بەرپەرچدانەوەی هەر دوژمنكارییەك ئەگەر بكرێتە سەر ئەو سیستمە. سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی تەنیا پشتی نەبەستوو بەو بەها ئایدیالییانەی كە دیموكراتییەكان لەخۆیان گرتبوو، بەڵكو پشتی بە هێزی سەختیش بەستبوو، ئەمەش لە پێناوی ئەوە بوو هیچ كام لەو پرانسیپانە لە بەرامبەر یەكێتی سۆڤیەتی نالیبڕاڵی لە دەست نەدرێن، ئەمەش لەبەر ئەوە بوو كە یەكێتی سۆڤیەت بە تەواوەتی بیروبۆچوونێكی جیاوازی سەبارەت بە رێكخستنەوەی سیستم لە ئەوروپا و سەرانسەری جیهان هەبوو.
لەدوای كۆتاییهاتنی شەڕی ساردو هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت، سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی لە هەركاتێكی دیكە بەهێزتر دەردەكەوت، بەڵام ئەمڕۆ دوای تێپەڕبوونی چارەكە سەدەیەك لەدوای كۆتاییهاتنی شەڕی سارد، ئەوا ئایندەی ئەم سیستمە جێگەی گومانە. بەكردەییش هەر سێ پێكهاتەكەی، لیبڕاڵیزم، جیهانییەكەی، پاراستنی خودی سیستمەكە، بە شێوەیەك تەحەددی دەكرێت كە لە مێژووی 70 ساڵی رابردوودا وێنەی نەبووە.
لیبڕاڵیزم لە پاشكەشەدایە، دیموكراتییەكان هەست دەكەن كە وا كاریگەریی پۆپۆلیزم لە زیادبووندایە، لە ئەوروپا حزبە سیاسییە توندڕۆكان زەمینەی لەباریان بۆ رەخساوە، دەنگدانی بەریتانیا بۆ جیابوونەوە لە یەكێتی ئەوروپا، بەڵگەی سەلمێنەری ئەوەیە كە دەستەبژێر كاریگەریی خۆی لەدەستداوە، تەنانەت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەرگیز ئەو حاڵەتەی پێشتر نەبینیوە كە سەرۆكەكەی هێرش بكاتە سەر هۆیەكانی راگەیاندن، دادگاكان و دامەزاوەكانی جێبەجیكردنی یاسا لە وڵاتدا، هەروەها سیستمە ئەسۆریتارییەكانی هاوشێوەی چین و رووسیا و توركیا زیاتر قورساییان دەركەوتووە. دەوڵەتانی هاوشێوەی هەنگاریا و پۆلەندا وا دەردەكەون چارەنووسی دیموكراتییە تازەكەیان بەلاوە گرنگ نەبێت، هەربۆیە زۆر قورسە بتوانرێت قسە لەسەر جیهان بكرێت، وەك ئەوەی هیچ كەموكورتییەكی نەبێت.
ئێمە ئێستا دەركەوتنی سیستمی ئیقلیمی دەبینین، یان زۆر بە راشكاوی پاشاگەردانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبینین، هەریەك لەمانەش تایبەتمەندیی خۆیان هەیە، هەوڵەكان بۆ بونیادی چوارچێوەیەكی جیهانی شكستی هێناوە، لەبەرامبەردا خۆپارێزی (Protectionism) بەمانای خۆتێكەڵاونەكردن بۆ چارەسەرنەكردنی كێشەكان لە هەڵكشاندایە. لەمەش زیاتر دوایین وتووێژەكانی بارزگانیی جیهانی هەرگیز بەرهەمەكەی نابینرێت، ژمارەیەكی زۆر كەم لە بنەما تەحكوم بە شێوازی بەكارهێنانی فەزای ئینتەرنێت (cyberspace) دەكات.
لەهەمانكاتیشدا ململانێی نێوان زلهێزەكان دووبارە گەڕاوەتەوەو دەستی پێكردۆتەوە. رووسیا سادەترین پێوەری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی پێشێلكرد، كاتێك هێزی سەربازی بۆ گۆڕانكاری لە سنوورەكانی ئەوروپا بەكار هێنا. هەروەها سەروەریی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكای پێشێل كرد، بە رێگەی هەوڵەكانی بۆ دروستكردنی كاریگەری لەسەر هەڵبژاردنەكانی 2016. كۆریای باكوور سووكایەتی بەو كۆدەنگییە بەهێزە نێودەوڵەتییە كرد سەبارەت بە رێگرتن لە بڵاوبوونەوەی چەكی ئەتۆمی. جیهان دەستەوەستان بەدیار ئەو كارەساتە مرۆییانەوە راوەستاوە كە لە سووریا و یەمەن روودەدەن، لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكان و لایەنەكانی دیكەشەوە شتێكی ئەوتۆ بەرامبەر حكومەتی سووریا نەكرا كاتێك چەكی كیمیایی بەكارهێنا. فەنزویلا بۆتە دەوڵەتێكی شكستخواردوو، لە جیهانی ئەمڕۆدا هەر لەنێوان سەد كەسدا یەكێكیان یان بۆتە پانابەر، یان لە سەر ئاستی ناوخۆ لەسەر ماڵ و حاڵی خۆی دەركراوە.
كۆمەڵە هۆكارێك هەن وایانكردووە هەموو ئەم رووداوانە رووبدەن، بەتایبەتی لە ئێستادا، هەڵكشانی پۆپۆلیزم بەشێكی وەڵامدانەوەی هەڵاوسانی داهاتی تاكەس و لەدەستدانی كارە، هۆكاری ئەمە بەشی زۆری دەگەڕێتەوە بۆ تەكنەلۆژیای تازە، بەڵام بە شێوەیەكی فراوان دەگەڕێتەوە بۆ هاوردەكردنی شمەك و كێشەی پەنابەران. هۆكارێكی دیكە ئەوەیە كە ناسیۆنالیزم بۆتە ئامێرێك و سەركردەكان بەشێوەیەكی زیاد لە پێویست بۆ بەهێزكردنی دەسەڵاتەكەیان بەكاری دەهێنن، بەتایبەتیش لە بارودۆخی قورسی ئابووری و هەلومەرجی سیاسیدا، هەروەها دامەزاروە جیهانییەكان لە خۆگونجاندیان لەگەڵ هاوسەنگیی هێز و تەكنەلۆژیا شكستیان هێناوە.
بەڵام وێڕای هەموو ئەمانە، لاوازبوونی سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی دەگەڕێتەوە بۆ گۆڕینی هەڵوێستی ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە سەردەمی سەرۆك دوناڵد ترەمپدا، ئەمریكا بڕیاریدا بەشداری لە هاوبەشیی ترانس پاسڤیك نەكات و بكشێتەوە لە رێككەوتنی پاریس پەیوەندیدار بە كەشوهەواوە. هەروەها هەڕەشەی ئەوەشی كردووە كە لە رێككەوتنی بارزگانیی ئازادی ئەمریكای باكوور و رێككەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ ئێران دووربكەوێتەوە. بەشێوەیەكی تاكلایەنە ئەمریكا باجی گومرگی ئەلەمینیۆم و ستیلی دیاریكردووە، بۆ ئەمەش بیانووی (ئاسایشی نەتەوەیی) بەكار هێناوە، كە دەكرێت ئەوانی دیكەش پەنای بۆ ببەن. ئەمەش پرۆسەیەكە كە جیهان دەخاتە ناو شەڕێكی بازرگانیی ترسناكەوە. ئەمریكا پرسیاری سەبارەت بە پابەندبوونەكانی لەگەڵ ناتۆ و هاوپەیمانەكانی دیكەی ورووژاندووە، زۆر بە دەگمەن باسی دیموكراتی و مافەكانی مرۆڤ دەكات، هەر بۆیە پێدەچێت دروشمی (ئەمریكا پێش هەر شتێك) و سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی پێكەوە نەگونجێن.
بۆچوونەكانی من بۆ ئەوە نییە ئەمریكا رەخنەباران بكەم، ئەمڕۆ دەبێت هێزە گەورەكانی دیكەش، وەك: یەكێتی ئەوروپا، رووسیا، چین، هێندستان، ژاپۆن رەخنەیان لێ بگیرێت لەسەر ئەوەی دەیكەن، یان نەیانكردووە، یاخود لەسەر هەردووكیان. بەڵام ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تەنیا وڵاتێكی دیكە نییە، بەڵكو ئەمریكا ئەندازیاری سەرەكیی ئەو پرانسیپانەیە كە سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی لەسەر دامەزراوە و پشتگیری سەرەكیی ئەو سیستمە بووە، لە هەمانكاتدا سوودمەندی سەرەكییش بووە. هەر بۆیە بڕیاری ئەمریكا بە دەستبەرداربوونی لەو سیستمە جیهانییەی كە خۆی هاریكار بووە لە بونیادنانی و بۆ ماوەی زیاتر لە حەوت دەیە پارێزگاری لێكردووە، بە خاڵێكی وەرچەرخان دادەنرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دەوڵەتەكانی دیكە نە دەتوانن بایەخی پێ بدەن، نە ئەو میكانیزمەشیان لەبەردەستە بۆ ئەوەی بەردەوامیی پێبدەن، سەرەنجامیش دەبێتە هۆكاری ئەوەی كە ئازادی و گەشەسەندن و ئاشتی لە جیهاندا بەرەو لاوازبوون بچێت.








سەرچاوە: سەندیكەیت پرۆجێكت