(*)

 

گۆڕانكارییەكانی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر بنەمای بەرژەوەندییە باڵاكانی ئەمنی قەومیی ئەو وڵاتە باڵادەستانەی ڕۆژئاوایە، كە هەوڵی گۆڕانكارییەكە دەدەن، ئەوان خۆیان دەزانن ئەمنی قەومی وڵاتەكەیان لەچیدا دەبیننەوە و بەرژەوەندییە باڵاكانی ئەمریكا و ڕۆژئاوا لەچیدایە، بۆیە هەوڵی ئەوە دەدەن، گۆڕانكارییەكانیش بەو شێوەیە بێت كە خۆیان دەیانەوێت.

هەر دوو حزبی كۆماری و دیموكراتی لە ئەمریكا، دوای توێژینەوەیەكی ورد و ئەنجامێكی قووڵ، گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی كە دەستهەڵگرتن لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دەستهەڵگرتنە لە بەرژەوەندییە باڵاكانی ئەمریكا، بۆیە هەموو ئەو كێشە و ئاڵۆزییانەی لە غەززە و یەمەن و سووریا و باشووری لوبنان هەن و عێراقیش لێی بەدەر نییە، دواجار بەشێكن لەو پلان و بەرنامەڕێژییەی زلهێزەكانی جیهان كاری بۆ دەكەن.

ئەوەی لە ناوچەكە بەگشتی ڕوو دەدات، وەرچەرخان و گۆڕانكارییەكی گەورەیە، بەشێك لەوانەی ئێستا و لە دوای 2003ـوە حوكمڕانیی عێراق دەكەن، هێشتا لەو گۆڕانكارییە تێنەگەیشتوون و ناشیانەوێت لێی تێبگەن، بۆیەش ئەم بەشە بەر گۆڕانكارییە چاوەڕوانكراوەكە دەكەون، بێگومان هەر ئەو بەشەش خۆهەڵقورتێنەری ئەو كێشانەی ناوچەكەن، كە هیچ پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆیان بە عێراقەوە نییە، بەڵام بەو گۆڕانكارییانەی ڕوو دەدەن، گەلی عێراق بەگشتی سوودمەند دەبێت، چونكە ئەو بەشە خۆسەپێنەی حوكمڕانی دەكات، نەیتوانیوە لەگەڵ سەردەم و گۆڕانكارییەكان بژی و خۆی بگونجێنێت، كە هەر ئەوانیش هۆكاری ئەو هەموو وێرانكارییەن كە لە عێراقدا ڕوویان داوە و بەردەوامیش ڕوو دەدەن، بەڵام نەتەوەی كورد و سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان، بیركردنەوە و جیهانبینی و تێڕوانینی بۆ پێشكەوتن و گۆڕانكارییەكانی سەردەم كراوەتر و فراوانترە، بۆیەش ئەگەر سەیر بكەین، دەبینین، هەر گۆڕانكارییەك بێتە پێشەوە كورد دەتوانێت خۆی لەگەڵی بگونجێنێت، بە پێچەوانەی ئەوانەی نوێنەرایەتی ڕەوتی عروبە دەكەن بە دیوە نەتەوەیی و مەزهەبییەكانیانەوە، چونكە كورد توندڕەو نییە، تەنانەت لە ڕووی نەتەوەییشەوە توندڕەو نەبووە، ئەگەریش توندڕەوییەك لەناو كورددا هەبووبێت، بەهۆی ئەوە بووە كە چەوسێندراوەتەوە و مافی لێ زەوت كراوە، ئەگەرنا هەرگیز ئەو توندڕەوییەی ڕەوتی عروبە لە عێراق هەیەتی، كورد نەیبووە.

عێراق وڵاتێكە بە ستەم دروست كراوە، ستەمێك كە دەرهەق بە گەلی كوردستان كراوە و وڵاتەكەی كردووەتە گرێ كوێرەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، تا ستەمەكەیش نەڕەوێتەوە، عێراق ناتوانێت بەرەو دەوڵەتبوون هەنگاو بنێت، بەڵكو هەر دەسەڵاتدارێتییە، چونكە دەسەڵاتدارێتی لەگەڵ دەوڵەتداری دوو چەمك و دوو حوكمڕانیی جیاوازن. دەسەڵاتدارێتی عێراق لەوەتەی هەیە (چ پاشایەتی یان كۆماری بووبێت)، چ (دیموكراتی، یان دیكتاتۆری و تایەفی بووبێت)، هەرگیز دەوڵەتداریی نەبووە، ئینجا دەسەڵاتدارێتییەكەش لەلایەن كۆمەڵێك خەڵكی توندڕەوی نەتەوەیی و ئایینی و ئایینزایی بەڕێوە براوە و بەڕێوەبردنێكی لاسەنگ بووە.

ئەوەی لە عێراقدا بەدی كراوە هەمیشە كۆمەڵێك دەسەڵاتداری ناكۆك و ناتەبا هەبوون و حوكمی وڵاتەكەیان كردووە، تەنانەت ئەو گۆڕانكارییەی لە 2003 ـیش ڕووی دا، نەبووە هۆی دروستكردنی دەوڵەتێكی دەستووری، كە مافی گەلانی عێراق بەگشتی و گەلی كورد بەتایبەتی دابین بكات، بەپێچەوانەوە گەلی كورد و نەتەوەو پێكهاتەكانی دیكەش، سوودیان لەو گۆڕانكارییە نەبینیوە، هاوكات گەلی عەرەب كە گەلێكی باڵادەست بووە لە عێراقدا، هەر لەنێوخۆشیاندا ناكۆكی مەزهەبیی و تایەفییان هەبووە و تا ئێستایش هەر بەردەوامن لەو ناكۆكییانە.

ئێستا لە عێراق مەترسییەك هەیە، چونكە لەناوچەكە و وڵاتانی دەوروبەری شەڕ و ململانێ هەیە، ئەو شەڕەی هەیە، شەڕێك نییە تەنیا ناوی شەڕی غەززە، یان شەڕی خوارووی لوبنان، یان شەڕی سووریا بێت، بەڵكو شەڕێكی بەرنامە بۆ داڕێژراوە و دوو سێ پڕۆژەی هاوتەریبی یەكتر هەن، پڕۆژەی هێلی داود و پڕۆژەی پێكهاتەی ئیبراهیمی و پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە و نوێ، هەموو ئەو پڕۆژانەش ئامانجی خۆیان هەیە، تا ئەم ئامانجانە بە كۆتایی نەیەن، ناكۆییەكانیش بە كۆتایی نایەن. عێراق لە چەقی ئەو گۆڕانكارییانە دەبێت كە نەخشە و ئامانجی پڕۆژەكانن، چونكە ئەو گرفتەی كە ناوی عێراقە، دەبێ بە چارەسەرێكی سەرپێی كۆتایی نەیەت، دەبێ عێراق لە دەسەڵاتدارێتییەوە ببێتە عێراقی دەوڵەتداری، یەكەم شتیش كە دەبێ بكرێت، مافی چارەی خۆنووسینی گەلی كوردە، ئینجا دەتوانرێت دەوڵەتداری لە عێراق بكرێت و پێكهاتە سەرەكییەكانی وڵاتەكە لە ماف و ئەركدا وەكو یەكتر بن، كە هەتا ئێستا وەكو یەكتر نین.

بۆچوونی جیاواز لەسەر گۆڕانكارییەكان هەن. ئەگەر پێمانوابێت بارودۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕێگە بە دروستبوونی دەوڵەتی دیكە و دەستكاریكردنی سنوور و نەخشەی جوگرافی ناوچەكە نەدات و پێویستە عێراق بە یەكگرتوویی بێمنێتەوە، دەبێ ئەو یەكگرتووییە ڕێوشوێنی تایبەتی هەبێت و مافی هەموو پێكهاتەكانی ناو عێراق بدرێت، بەتایبەتیش مافی گەلی كوردستان، ناكرێ هەروا باس لە یەكگرتوویی و یەكپارچەیی خاكی عێراق بكرێت و كوردیش كە دووەمین پێكهاتەی سەرەكیی وڵاتەكەیە، بچەوسێندرێتەوە و مافەكانی پێشێل بكرێت، ئینجا زامنكردنی ئەو یەكپارچەییەی عێراق، شێوازی حوكمڕانییەكەی فیدڕاڵی یان كۆنفیدڕاڵی یان ئیدارەدانی سەربەخۆ بێت، ئەگەرنا هەر جۆرە حوكمڕانییەكی دیكە لە عێراق بێ بەرهەم دەمێنێتەوە و كێشە و ناكۆكییەكانیش هەر بەردەوام دەبن.

ڕاستە عێراق لە ئێستادا دەستوورێكی هەیە و لە 15ـی ئۆكتۆبەری ساڵی 2005ـدا عێراقییەكان بە گەلی كوردستانیشەوە، دەنگیان لەسەر داوە، بەڵام ئەو دەستوورە نەبووە بنەمای حوكمڕانییەكی دادپەروەرانە و بنەمایەكی پتەو بۆ دروستبوونی دەوڵەتدارییەكی ڕاستەقینە، بەڵكو دەستوور بەپێی میزاجی حوكمڕانەكانی عێراق كاری پێكراوە، كام بڕگە و مادەی دەستووری عێراق لە بەرژەوەندیی حوكمڕانییەتی عێراق بووبێت، جێبەجێ كراوە و هەر بڕگە و ماددەیەكیش كە مافی گەلی كوردستانی تیایدا جێگیر كرابێت، پشتگوێ خراوە، چونكە باڵادەستەكانی عێراق ڕێزیان لە دەستوورەكە نەگرتووە، ئەگەرنا بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەردا دەستووری عێراق، دەستوورێكی خراپ نییە، بەڵام هەمیشە دەستوور بۆ ئەو چەترانە بەكار هاتووە، كە خۆیان ویستوویانەتە بیكەنە سێبەر بۆ حوكمدارێتی خۆیان. بەپێی ئەو ڕێككەوتنانەی پێشتر هێزە ئۆپۆزیسیۆنەكانی دژبە ڕژێمی بەعس مۆریان كردبوو، عێراقی دوای 2003 دەبوو وڵاتێكی جیاواز بێت لەو سەردەمەی كە بەعس حوكمڕانی دەكرد، بەڵام وا دەرنەچوو، شیعەكان كە حوكمڕانیی عێراقیان گرتەدەست بە نەفەسی تۆڵەكردنەوە مامەڵەیان كرد، ڕەنگە ئەوانیش پاساوی ئەوەیان هەبووبێت كە پێشتر لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە ستەمیان لێكراوە، بەڵام ئەو تۆڵەكردنەوەیە بە هەر بیانوویەك بووبێت، بووە هۆی ئازاردانی خەڵكی دیكە و ئەوەش دواجار عێراقی بەرەو وێرانبوونی زیاتر برد، ئەگەرچی بەرلە ئازادیی عێراقیش هێزە ئۆپۆزیسیۆنەكان بەڵێنی ئەوەیان دابوو، كە سەقامگیریی بەرقەرار بكەن، بەڵام ناكۆكیی نێوان هێزە سوننییەكانیش بووە هۆكارێكی دیكە بۆ ئەوەی شیعەكان باڵادەستتر بن، بەگشتیش برایانی شیعە لەدوای ئازادیی عێراقەوە سەلماندیان، كە ئەهلیەتی ئەوەیان نییە دەوڵەتداری بكەن و پێیانوایە ئەو بیروباوەڕەی لەڕووی مەزهەبییەوە هەیانە و سەرچاوەی ناكۆییەكانی نێوان شیعە و سوننەیە، هێندە دەهێنێت كە لە پێناویدا خۆیشیان بەخت بكەن، لەگەڵ هەموو ئەو ناكۆكییەشدا هەردوولا هەم شیعە و هەم سوننە لەسەر دژایەتیی كورد هاوڕان.

لە عێراقدا هێزی فرەچەشن هەیە، میلیشیا و گرووپی چەكداریی جۆراوجۆر هەیە، ئەوەش یەكێك لەو هۆكارانەیە كە نەیهێشتووە عێراق ببێتە دەوڵەت، هەر هێز و گرووپێك ئاڵایەكی هەڵگرتووە و سەربە تاقم و چینێكە، هەندێكیشیان لە دەرەوەی سنووری عێراقەوە فەرمانیان بۆ دێت. هێزە چەكدارەكانی عێراق سوپای دەوڵەت نین، تا ببێتە هێزێكی نیشتمانی، كە تەنیا ئاڵای وڵاتەكەی هەڵگرتبێت، كاتێكیش دەسەڵاتدارانی عێراق دەڵێن ئێمە سنوورمان بۆ ئەو هێزانە داناوە، لەڕاستیدا ئەوە ئەوان نین، كە ئەو سنوورەیان دانابێت، بەڵكو گوشارەكانی وڵاتانی ڕۆژئاوا و ئەمریكایە، كە ڕێگرییان لەو هێزانەی ناو عێراق كردووە، نەوەكو دەسەڵاتی عێراق، بۆیەش هێزە عێراقییە نادەستوورییەكان ئەگەرچی لە ئەنجومەنی نوێنەرانیش دەنگیان لەسەر درابێت، بەڵام نیشتمانی نین و ئەجێندای دیكەیان هەیە و هەمیشە دەبنە ڕێگر لەبەردەم سەقامگیربوونی ئاشتی و ئارامی.

كورد دەیەوێت لەو وڵاتەی كە ناوی عێراقە، مافەكانی دەستەبەر بكرێت. دەیەوێت عێراق بگەڕێتەوە سەر ڕێچكەیەكی یاسایی و دەستووری، كە خزمەتی هەموو عێراقییەكان بكات، ئەوە لە حاڵەتێكدا ئەگەر خۆیان بیانەوێت ئێمە لە چوارچێوەی عێراقدا بمێنینەوە، ئەگەرنا وەك جەنابی سەرۆك بارزانی فەرموویەتی «با دراوسێیەكی باش بین»، بەڵام لە عێراقی ئێستادا ئەو وڵاتە تەنیا یەك كێشەی نییە، بەڵكو كێشەی زۆری هەیە، ئەوەی پەیوەستە بە كێشەی كوردەوە، گەلی كوردستان تا بە مافەكانی نەگات، كێشەی لەگەڵ حوكمڕانیەتیی بەغدا بەردەوام دەبێت، هاوكات كێشەی میلیشیاكان و مەزهەبگەرایی و چەندین پێكهاتەی دیكەش لە عێراق هەیە. ئەو سیستەمە سیاسییەی كە خوازراوە لە عێراقدا دەبێ بە ڕێككەوتنی ئارەزوومەندانەی نەتەوە و پێكهاتەكانی عێراق بێت، بەڵام هەتا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، هەر هێزێك دەسەڵاتی عێراق دەگرێتە ئەستۆ، لەسەرەتادا ددان بە هەموو مافێكی نەتەوە و پێكهاتەكانی عێراقدا دەنێت، كاتێكیش بەهێز دەبێت، ئیدی پێشێلی هەموو بەڵێنەكانی خۆی دەكات و هەوڵی چەوساندنەوەی نەتەوە و پێكهاتەكانی دیكە دەدات.

دەبێ ئەوەش بڵێین كە گۆڕانكارییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تەنیا ئەو وڵاتانە ناگرێتەوە، كێشە و ئاڵۆزی و شەڕیان تیایە، تەنانەت توركیا و ئێران و سعودیە و زۆر وڵاتی دیكەش دەگرێتەوە. بەپێی ئەوەی من سەرنجم دابێت، توركیا لەو گۆڕانكارییانە سوودمەند دەبێت و ئێران دەچێتە قالبێكی دیاریكراو و وڵاتانی دیكەیش هەریەكەیان بەپێی پێگە و قەبارە و كاریگەرییەكەیان، بەشی خۆیان لەم گۆڕانكارییانە بەردەكەوێت. كورد وەك نەتەوەیەكی سەرەكی لە عێراقدا تا ئێستا توانیویەتی بە سیاسەتێكی عەقڵانی و هاوتەریب لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی وڵاتە زلهێزەكان بڕوات و هەرێمی كوردستان توانیویەتی ببێتە بەشێك لە هێزێكی ئەرێنی، بۆیەش ئەو گۆڕانكارییانەی پێشبینی دەكرێت ڕوو بدەن، لە بەرژەوەندیی كورددا دەبێت، چونكە كورد بەشێك بووە لە بەرژەوەندیی گەلانی ناوچەكە و تێكەڵی هیچ ئەجێندایەكیش نەبووە، كە زیانی بۆ بەرژەوەندیی وڵاتانی دۆستی كورد هەبێت، لە بەرانبەردا ئەو وڵاتانەش گەیشتوونەتە ئەو باوەڕەی كە هەرێمی كوردستان بەردەبازی ئەو گۆڕانكارییانەی ناوچەكە دەبێت، كە بەڕێوەن.

 

(*)

ڕاوێژكاری مەكتەبی سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان