لەگەڵ ئاوابوونی خۆری داعشدا هەڕەشە و مەترسییەكان كۆتایی نەهاتووە

نووسینی: پڕۆفیسۆر ماكس ئەبراهام
ئەم وتارە وەڵامی چەند پرسیارێكی گوڵانە



ماكس ئەبرامز، پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی نۆرس ئیستێرن، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە پرسی ئاسایشی نێودەوڵەتی و بەتایبەتی تیرۆریزم دەدات، بە شێوەیەكی دیاریكراو كار لەسەر پاڵنەر و ئاكامەكانی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم دەكات. بۆ قسەكردنی لەسەر بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی لە پەیوەندی بە گروپە تیرۆریستییەكان و ئەو هەڕەشە و مەترسییانەی لە دوای داكشانی ئەم گروپانە دێنەئاراوە، هەروەها بۆ تاوتوێكردنی پرسی بارگرژی ئیقلمی لە ناوچەكەدا بەهۆی لە ئارادا نەمانی هەڕەشە هاوبەشەكە- داعش-، گوڵان چەند پرسیارێكی ئاڕاستەكرد و ئەویش پێی باش بوو لە شێوەی وتارێكدا وەڵامی پرسیارەكان بداتەوە.


سەرەتا دەبێت ئاماژە بەوە بكەم كە سەرهەڵدانی داعش مایەی مەترسییەكی راستەقینە بوو، بە تایبەتی بۆ عێراق و سووریا. بەڵام هەروەك ئاشكرایە لە ماوەی شەش مانگی رابردوودا توانراوە بە چەشنێك كار لەسەر بەرەنگاربوونەوەی داعش بكرێت كە لەئێستادا مایەی نیگەرانییەكی كەمترە بۆ ناوچەكە، چونكە خاكی ژێر دەستی لەدەست داوە، هەروەها زۆرێك لە ئەندام و سەركردەكانیشیان تیاچوون، هەروەها داهاتیشی لە دەست داوە و كە هۆكاری بنەڕەتی بوون و بەردەوامبوونیشی تەواو لاواز بووە، بە شێوەیەك كە دەتوانین بڵیێن خەلافەتەكەیان بە تەواوەتی تەفروتونا بووە. لەگەڵ ئەوەشدا لە ئارادا نەمانی ئەم گروپە لایەنی سلبی خۆی هەیە، چونكە ئێمە بینیمان شەڕكردن و بەرەنگاربوونەوە لە دژی ئەم گروپە تێكڕای جیهانی یەكخست، كە تەنانەت لایەنە ركابەرەكانیش توانییان زاڵبن بەسەر جیاوازییەكانیاندا. بۆ نموونە، تۆ بڕوانە كورد و میلیشیا شیعەكان پاڵنەری بەهێزیان هەبووە بۆ هێرشكردنەسەر داعش، بەڵام لەگەڵ داكشانی هەڕەشە و مەترسی داعشدا، بارگرژییەكانی نێوان پێشمەرگە و حكومەتی عێراق و حەشدی شەعبی بەرەو هەڵكشان چوون. هەروەها دەبینیت كە بارگرژییەكانی نێوان سعودیە و ئێرانیش زیاتر و زیاتر ئاڵۆز دەبن، بەتایبەتی لە شەش مانگی رابردوودا، كە پێموانییە ئەمە شتێكی رێككەوت بێت، واتە پەیوەندییەكی پێچەوانە هەیە لە نێوان داكشانی هەڕەشەی داعش و هەڵكشانی گرژییەكانی نێوان سعودیە و ئێران، چونكە دەكرا ریاز و تاران هاوڕا بوونایە لەسەر بەرەنگاربوونەوەی داعش. ئەگەر ئێمە ئاوڕ لە سەردەم و رۆژگاری شەڕی سارد بدەینەوە، ئەوا لەو كاتەدا وەلائی لایەنەكان دیار بوو، لێرەدا مەبەستم ئەوەیە بڵێم كە هەل و مەرجێكی تا راددەیەك هاوشێوەی سەردەمی شەڕی سارددا لە ناوچەكەدا دروست دەبێت، بەهۆی هەڵكشانی مەترسییەكانی نێوان سعودیە و ئێرانەوە، چونكە تۆ دەبینیت كە نەك تەنها هێزەكانی ناوچەكە بەڵكو لە سەرتاسەری جیهاندا هێزەكان هاوهەڵوێستیی خۆیان رادەگەیەنن بۆ یەكێك لەو دوو هێزە ئیقلیمییە گەورەیە، كە ئێمە دەتوانین بڵێین نزیكەی سەرجەم ناكۆكییەكانی ناوچەكە دەكەونە ژێر كاریگەریی ململانێی سعودیە و ئێرانەوە. كە ئێمە بەرجەستەبوونی ئەم حاڵەتەمان بینی لە سووریا، كە سعودیە پاڵپشتی لایەنە یاخیبووەكانی دەكرد و ئێرانیش پشتیوانی لە رژێمی ئەسەد و حزبوڵا دەكرد. هەروەها بینیمان ئەم حاڵەتە بۆ یەمەنیش درێژ بووەوە، هەروەها لە لوبنانیشدا زیادی كرد، لەلایەكی دیكەوە ئیسرائیل زۆر بە پەنهانی و بێدەنگی هاوتەریبی سعودییە بووە لە دژی ئێران، كەواتە بە شێوەیەكی گشتی چەندین پەرەسەندنی نیگەرانكار هەن. هەروەها ئێمە دەبینین كە پەرەسەندن و پێشهاتە ناوچەییەكان كاریگەری و ئاكامی نێودەوڵەتییان لێدەكەوێتەوە، واتە ئەگەری ئەوە هەیە پەلكێشی كاراكتەرە دەرەكییەكان بكەن، وەك ئەمریكا و رووسیا. كەواتە ئێستادا ئێمە لە دۆخی دوای داعشداین، كە ركابەری و ململانێی نێوان ئێران و سعودیە باڵی كێشاوە بەسەریدا.



ركابەریی سعودیە و ئێران، ململانێیەكی كۆن و نوێ


ئاشكرایە كە بارگرژیی نێوان سعودیە و ئێران هەل و مەرجێكی نوێ نییە، بەڵام ئەم دوو هێزە توانییان جیاوازییەكانیان بخەنە لاوە لە پێناو بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشەیەكی بە پەلەدا، كە لە داعشدا بەرجەستە ببوو، بەڵام لەگەڵ لە ئارادا نەمانی داعشدا، جارێكی دیكە ئەو ركابەرییەكە زەق بۆتەوە. لە راستیدا ئەوەی لەم هەل و مەرجەدا جێی سەرنجە، ئەوەیە كە هەردوو ئەم وڵاتە دەستیان داوەتە هەڵمەتێكی چڕ و پڕی پەیوەندییە گشتییەكان لە پێناوی بەدەستهێنان و راكێشانی هاوپەیمان بەلای خۆیاندا، تۆ دەبینیت كە سعودیە بەردەوام دەیەوێت تیشك بخاتەسەر ئەوەی كە ئێران لە هەوڵی بەرفراوانكردنی دەستڕۆیشتوویی خۆیدایە لە ئاست ناوچەكەدا و بەردەوام باس لەوە دەكات كە لە بنەڕەتدا ئێران دەیەوێت ببێتە هێزێكی هەژموونگەرا لە ناوچەكەدا هەر لە كەنداوەوە تاوەكو شام. تەنانەت باس لەوەش دەكرێت كە ئێران دەیەوێت دەستڕۆیشتوویی خۆی بۆ دەرەوەی ناوچەكەش درێژ بكاتەوە، بۆ نموونە بۆ ئەفریقیا. لە بەرامبەردا ئێران باس لە هەڕەشەی جیهادییە سەلەفییەكان دەكات و ئەوە دەخاتەڕوو كە ئەمە هەڕەشە راستەقینەكەیە، بۆ نموونە ئێران دەڵێت ئایا ئەنجامدەرانی رووداوەكانی 11ی سێپتەمبەری ئەمریكا ئێرانی بوون، یان سعودی؟ ئەمە لە كاتێكدا لە واشنتۆن دی سی، پتر پشتیوانی لە سعودیە دەكرێت، یان با بڵێین واشنتۆن دی سی زیاتر دژ بە ئێرانە، نەك سعودیە، هەروەها سەرجەم ناوەندەكانی توێژینەوەی ئەمریكا زیاتر نیگەرانن لەبارەی ئێرانەوە، نەك سعودیە، ئەو ناوەندانەی توێژینەوە زیاتر هاوڕان لەگەڵ سعودیە لە دژی ئێران. ئەو ناوەندانە پشتیوانی هەڵمەتە ئاسمانییەكەی سعودیە لە یەمەن دەكەن، هانی یاخیبووانی سووریایان دا لە دژی ئەسەد، ئەو ناوەندانە نیگەرانن لەبارەی بەرفراوانبوونی دەستڕۆیشتوویی ئێران لە لوبناندا. هەروەها ئەوان پتر پشتیوانی كوردی عێراقن لە دژی گروپە شیعە میلیشیاگەرەكان.


هەڵكشانی شەڕی بە وەكالەتی نێوان ئێران و سعودیە


سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێم كە من پێشبینی شەڕێكی راستەوخۆ ناكەم لە نێوان ئەو دوو وڵاتەدا، چونكە تا ئێستا شەڕی بە وەكالەتیان لەگەڵ یەكتردا كردووە كە پێموایە پشتیوانییەكانیان بۆ وەكیلەكانیان زیاتر دەكەن، بۆ نموونە، تۆ دەبینیت كە لە ئێستادا حوسییەكان پشتئەستور بە ئێران، سەركێشی زیاتر دەكەن، هەروەها سعودیە بە شێوەیەكی راستەوخۆتر- بە بەراورد بە رابردوو- هەڕەشە لە لوبنان دەكات. كەواتە من پێشبینی درێژەكێشانی شەڕی بە وەكالەت دەكەم لەگەڵ زیادبوونی پشتیوانییەكانی ئەم دوو هێزە ئیقلمییە گەورە ركابەرە بۆ وەكیلەكانیان.


رەنگدانەوەی ستراتیژیی نوێی ئەمریكا لە ئاست ئێراندا


دوایین جار كە لەگەڵ گۆڤارەكەتاندا دوام، باسم لەوە كرد كە ئاراستەی كاركردنی ترەمپ روون نییە لە ئاست ئێراندا، چونكە ترەمپ دژایەتی بێ پێچ و پەنای خۆی بۆ رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێراندا خستەڕوو، لە هەمان كاتدا لەگەڵ ئەوەدا بوو پشتیوانییەكانی بۆ یاخیبووانی لە پێناو رووخاندنی رژێمەكەی ئەسەددا رابگرێت، مەبەستمە بڵێم كە ئەو زیاتر هاوڕا بوو لەگەڵ سیاسەتەكانی ئێران لە سووریادا بە بەراورد بە ئیدارەی پێش خۆی-ئیدارەی ئۆباما-. بەڵام ئەوەی من لە ماوەی سەرۆكایەتیدا بەدیم كرد، سیاسەتی ترەمپ بە تەواوەتی تەركیزی لەسەر دژایەتیكردنی ئێران گیرساوەتەوە و ئەمەش بە چەندین شێوە گوزارشتی لێكراوە. بۆ نمونە سەرۆكی دەزگای هەواڵگری ناوەندی ئەمەریكا، پەمپیۆ، كەسێكی سەرسەختە لە ئاست ئێران، هەروەها ئەم دەزگایە چەندین بەڵگەنامەی ئاشكرا كرد- كە لە میانەی هەڵمەتەكانی دژ بە ئوسامە بن لادندا بەدەستی هێنابوون- لە رێی دامەزراوەی بەرگریكردن لە دیموكراسی و باس لەوە دەكەن ئێران پشتیوانی بۆ ئەلقاعیدە دەستەبەر كردووە، كە لە راستیدا ئەم ئاشكراكردنە كارێكی بە ئەنقەست بوو، بە ئەنقەست بووە لەبەر ئەوەی ویستیان ئەوە بخەنەڕوو كە ئێران كاراكتەرێكی خراپە. كەواتە ئاشكراكردنی ئەم بەڵگەنامانە و شێوازی ئاشكراكردنەكەی –كە لە رێی ئەو دامەزراوەیەوە بوو- ئاماژە بە شێوازی كاركردنی ئیدارەی ترەمپ. هەروەها من پێموایە ئەمریكا چەكی زیاتر بە سعودیە دەفرۆشێت، هەروەها چاوپۆشییەكی زیاتر دەكات – لەوەی سعودیە لە یەمەندا ئەنجامی دەدات-. هەروەها زیاتر جەخت لەسەر ئەو مەترسییە دەكاتەوە كە رووبەڕووی ناوچەی شام دەبێتەوە، ئەویش نەك لەلایەن داعشەوە، بەڵكو لەلایەن حزبوڵاوە. هەروەها ئیدارەی ئێستای ئەمریكا هەوڵی ئەوە دەدات كە بڵێت ئێران پابەند نەبووە بە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەوە و لە راستیدا دامەزراوەی بەرگریكردن لە دیموكراسی- كە ئاماژەمان پێكرد كار بەم ئاراستەیەدا دەكات.


ئیسرائیل و حزبوڵا، ئەگەری هەڵگیرسانی شەڕێكی دیكە لە نێوانیاندا

لە راستیدا ئیسرائیل دۆخێكی هاوشێوەی كوردستانی هەیە، لەو رووەوە كە دراوسێی دۆستی نییە، چونكە لەسەر سنووری باكووری ئیسرائیل ئەسەد و حزبوڵا بوونیان هەیە، لەگەڵ دەستڕۆیشتوویی رووسیا و ئێراندا، لەگەڵ بوونی بەرەی نوسرە و ئەلقاعیدە و داعش لەو وڵاتەدا. لە بنەڕەتدا ئیسرائیل هەڕەشەی ئێران بە هەڕەشەیەكی لە پێشینە دادەنێت لەسەر بوونی خۆی. هەروەها ئێمە دەزانین ئەو وڵاتە چەندین هێرشی ئاسمانی لە سووریادا ئەنجام داوە، كە هەموو ئەوانەش هێرشبوونە بۆ سەر رژێمی ئەسەد و حزبوڵا، بەڵام هەرگیز هێرشی نەكردۆتە سەر داعش كە گروپێكی سوننەی تیرۆریستییە، كەواتە ئیسرائیل بە شێوەیەكی پەنهانی بەڵام بە شێوەیەكی كارا بەرەنگاری درێژبوونەوەی دستڕۆیشتوویی ئێرانی بۆ سەر سنوورەكانی باكووری وڵاتەكەی كردووە. ئێمە دەزانین كە لە ساڵی 2006دا ئیسرائیل و حزبوڵا شەڕێكی زۆر خوێناوییان لە دژی یەك بەرپا كرد، هەروەها مایەی كاولكارییەكی زۆر بوو بۆ هەردوو لایەنی شەڕەكە، كە لەو كاتەشەوە هەردوولا پتر بەهێز بوون، بەتایبەتی حزبوڵا، هیچ كاتێك هێندەی ئێستا حزبوڵا مایەی هەڕەشە و مەترسی نەبووە بۆ سەر ئیسرائیل، چونكە ئێستا خاوەنی چەك و رۆكێتی زیاترە، هەروەها رەنگە خاوەنی چەكداری زیاتر بێت، ئەویش بەهۆی چوونی ئەو هەموو شیعەیەوە بۆ سووریا، لەئێستادا دەستڕۆیشتوویی ئێران لە ناوچەی شامدا زۆر بەهێزە، رووسیا سیستمێكی بەرگری ئاسمانی بەهێزی جێگیر كردووە بە ناوی ئێس 400، كە هەموو ئەمانە دۆخێكی پڕ مەترسییان بۆ ئیسرائیل دروست كردووە. بەڵام هەرچۆنێك بێت، پێموایە حزبوڵا و ئیسرائیل كاراكتەری عەقڵانین و نایانەوێت ئەو كاولكارییەی پێشوویان بەسەر بێتەوە، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە سەرەڕای دوژمنایەتی نێوانیان سنووری نێوانیان بە ئارامی ماوەتەوە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، پێموایە درەنگ یان زوو شەڕێكی دیكە لە نێوان حزبوڵا و ئیسرائیلدا دێتەئاراوە كە شەڕێكی وێرانكاریش دەبێت، چونكە حزبوڵا كاولكارییەكی زۆر دەكات لە باكووری ئیسرائیلدا و لە بەرامبەردا ئیسرائیلیش توانای گەورە سەربازییەكەی خۆی بەكار دەهێنێت بۆ سزادانی حزبوڵا.