دوای ئەوەی رۆژی دووشەممە (25ی ڕەزبەری2017) گەلی كوردستان دەنگیان بۆ سەربەخۆیی كوردستان دا، پرۆسەكە بە شێوەیەكی زۆر ئارام و سەركەوتوو ئەنجام دراو بووە رۆژێكی پرشنگداری مێژوویی و خاڵێكی وەرچەرخان بوو لە مێژووی بزووتنەوەی رزگاریخوازی گەلی كورد، پاش دەرچوونی ئەنجامی گشتپرسییەكەش بە بەڵێ بۆ سەربەخۆیی كوردستان، كە بە سەركەوتنێكی گەورە هەژمار دەكرێت بۆ هەموو گەلی كوردستان، هاوكات ئەم دەرئەنجامە بووە سەنەد و بەڵگەیەكی بەهێزی یاسایی و متمانەپێكراو بە دەست گەلی كوردستانەوە، بەمەش قۆناخێكی نوێ دەست پێ دەكات، ئەویش قۆناخی پاراستن و وەبەرهێنانە لە ئەنجامی راپرسییەكە، كە قوناخێكی زۆر هەستیار و چارەنووسسازە.
وەبەرهێنان چەمكێكی ئابوورییە لە ئەسڵدا و دوایی لە بواری یاساییدا رێكخراوەو تەنیا تاكە بوارێك ناگرێتەوە، بەڵام ئەم چەمكە یاخود وشەیە بەردەوام خۆی وەبەرهێنانی لە خودی خۆیدا كردووەو و دەیكات و تەنیا لە چوارچێوەی وەبەرهێنان لە بواری سەرمایەدا خۆی قەتیس نەكردووە، بەڵكوو بەردەوام لە فراوانبووندایە.
لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا وەبەرهێنان بە زۆر شێوەو لە بواری هەمەجۆردا ئەنجام دەدرێت، وەك (وەبەرهێنان لە بواری ئاودا، وەبەرهێنان لە بواری رۆشنبیریدا، وەبەرهێنان لە بواری ژینگەدا، وەبەرهێنان لە بواری نەوت، یان گەشت و گوزار، یان لە بواری ئایینیدا، یان لە بواری زانست و فێربووندا، یان لە بواری تەكنۆلۆژیا و لە بواری میدیاییدا و هتد)، هەموو ئەو وەبەرهێنانانە دەكرێت و بە هەمان شێوە دەكرێت لە بواری راپرسی و گشتپرسیدا وەبەرهێنان بكرێت، ئەویش پاڵپشت بەو زانیارییە روون و ئاشكرایەی كە راپرسی و مافی چارەی خونووسین مافێكی یاسایی و دانپێدانراوە لە جاڕنامەی مافی مرۆڤ، راستە پیادەكردنی مافێكی قانوونی دیموكراسی سیاسییە، بەڵام ئاسەوار و دەرهاویشتەی ئابووری لێ دەكەوێتەوە. هەروەك ئاماژەمان پێ كرد، چونكە وەبەرهێنان لە ئەسڵدا چەمكێكی ئابوورییە و لەلای هەموو لایەك ئاشكرایە كە لە ڕۆژگاری ئەمڕۆی جیهاندا كە ئابووری و سیاسەت دوو ڕووی هەمان دراون ( الاقتصاد والسیاسة وجهان للعملة الواحدة) و هەردوو بوار واتە بواری ئابووری و بواری سیاسی كار لە یەك دەكەن، لە هەمان كاتدا كاریگەرییان لە سەر یەكتر هەیەو كارلێكراون، واتە (كارلێكەر و كارلێكراو)ـن لە یەكتری بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەخۆ، بەڵگەش بۆ ئەو قسانە زۆر بە روونی و ئاشكرایی بە دیاركەوت لە پرۆسەی گشتپرسی و ئەنجامەكەی، ئەویش ئاسەواری سیاسی لێكەوتەوە، جا چ بە شێوەیەكی ئەرێنی بوو یان نەرێنی بوو. دەكرێت وەبەرهێنان لە رۆڵ و لایەنە ئەرێنییەكەی ئەنجام بدرێت كە مامەڵەی لەگەڵ گشتپرسی و ئەنجامەكەی كرد، هەروەها بە هەمان شێوە لەگەڵ بوارە ئابوورییەكەیدا و لە هەمان كاتدا مامەڵەی تەندروست و ژیرانە لەگەڵ لایەنی نەرێنیی ئەنجامی گشتپرسی بكرێت، ئەویش كار لەسەر كەمكردنەوەی كاریگەرییە نەرێنییەكان بكرێت و سنووردار بكرێن، ئەویش بە چەند ئامراز و گرتنەبەری چەند ڕێوشوێنێك دەكرێت كە دواتر ئاماژەی پێ دەكەین. لە دیارترین كاریگەرییە ئابوورییەكان، كاریگەریی گشتپرسی باشووری كوردستان لەسەر بازاڕی وزەی جیهانی بوو، كە بە دیاركراوی نرخی یەك بەرمیل پێترۆڵی برێنت بۆ (58،23$) بەرز كردەوە، هەروەها نرخی یەك بەرمیل پێترۆڵی تێكساس بۆ (52،23$) بەرز بۆوە، وا مەزەندە دەكرێت كە ئەم نرخ بەرزبوونەوە بەردەوام بێت و روو لە هەڵكشان بێت، هەروەها نرخی دۆلاری ئەمریكی جووڵەیەكی كەمی بە خۆیەوە بینی كە ئەم دوو هەنگاوە بە ئەرێنی دادەنرێن و لە بەرژەوەندی گەلی كوردستانە. بۆیە دەكرێت كوردستان وەبەرهێنان لەو خاڵەدا بكات، ئەویش بە زیادكردنی ئاستی بەرهەمهێنانی پێترۆڵ و هەناردەكردنی زورترین ژمارەی بەرمیل لە پێترۆڵی خاو. بۆ ڕاگرتنی بەڵانسی بازاڕ و ئابووری و لایەنە داراییەكەی باشووری كوردستان، پێویستە وەك یەكەم هەنگاو وەبەرهێنان لەو یەكڕیزییەی كۆمەڵگە و هەموو نەتەوە و ئایین و پارتە سیاسییەكان بكرێت، ئەویش بە فراوانكردن و پەرەپێدانی بە شێوەیەكی ڕاست و دروست و بونیادنەرانە بە ڕەچاوكردنی بەرژەوەندیی باڵای گەلی كوردستان، دوور لە ململانێی تەسكی حزبایەتی و ناوچەگەریی، ئەمەش ئەركی هەموو تاك و لایەنێكە لەم كوردستانە، هەر ئەویش زامنی وەبەرهێنانی دروستە لە ئەنجامی گشتپرسی و خاڵی بنەڕەتی و سەرەكییە لە وەبەرهێنانێكی كاریگەر.. لێرەدا پرسیارێك دەورووژێندرێت، ئەویش ئەوەیە كە بۆچی وڵاتانی توركیا و ئیران سنووریان دانەخست؟ لە وەڵامدا دەڵیێن: ئەوانیش وەبەرهێنان لە هەردوو بواری ئابووری و سیاسی دەكەن، چونكە باش دەزانن كە گەمارۆی ئابووری لەسەر باشووری كوردستان دۆخەكە بۆ بواری مرۆیی كۆمەڵایەتی دەگۆڕدرێن و لە كۆتاییدا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دێنە دەنگ و بڕیاری پێویست دەردەكەن، هاوشێوەی بڕیاری ژمارەی (686) ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی كە لە ساڵی 1991 دەریكرد، هەر بڕیارێكی لەم شێوەیەش بە قازانجی گەلی كوردستان و لە بەرژەوەندی سیاسی و پرسی گشتپرسییەكەی باشووری كوردستان دەبێت. ئەوەی شایەنی باسە ئەوەیە كە فەرەنسا سەرۆكایەتی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی دەگرێتەدەست و لە ئیستادا حكومەت و گەلی فەرەنسا باشترین پشتیوانی گەلی كوردستانن، بۆیە دەبێ كاری جددی لەسەر رۆڵی فەرەنسا بكرێت و كورد هانی لۆبی و لایەنگرانی فەرەنسی بخاتەگەڕ بۆ پشتگیریكردنی دۆزی كورد بەتایبەتی لە پرسی گشتپرسی و ئەنجامەكەی، هەروەها پێویستە وەبەرهێنان بكرێت لەسەر بۆچوون و ئەو هەڵوێستەی كە دانیشتووانی ناوچە گەڕێنراوەكانی باشووری كوردستان ئەنجامیان دا، بە كورد و عەرەب و توركمان و ئاشوور و كلدان و شەبەكەوە، جا چ موسڵمان، یان مەسیحی، یان زەردەشتی، یان ئێزیدی، یان كاكەیی، یان شوێنكەوتووی هەر ئایین و ئایینزایك بن، ئەویش بە زیاتر ڕاكێشانیان بۆ ئینتیمای نیشتمانی و حاڵیكردنیان بە مافی هاونیشتمانی و پێكەوەژیان لە دەوڵەتی كوردستان لە داهاتوودا، ئەویش بە گەرەنتی دابینكردنی مافە نەتەوەیی و كەلتووری و ئایینی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسییان.
پرسیارە گرنگەكە لێرەدا ئەوەیە كە چۆن وەبەرهێنان لەسەر ئەنجامی گشتپرسیدا بكرێت، پێش ئەوەی وەڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە، ئەوا پێویستە ئاماژە بە خاڵێك بكەین كە دەبێت زۆر بە ژیری و لێزانانە مامەڵە لەگەڵ پێشهات و دەرهاوێشتەكانی گشتپرسی و ئەنجامی گشتپرسییەكەدا بكرێت، چونكە بۆی هەیە هەر هەڵەیەكی زۆر بچووك لە هەنگاوێكی كرداری، یان لێدوانی هەڕەمەكی، ببێتە مەترسیی گەورە لەسەر پرۆسەی ئەم وەبەرهێنانە، یان لە ناوبردنی، بۆیە زۆر گرنكە كاری هەرە پێشینەی پەرلەمانی كوردستان بڕیاردان بێت لە سەر پلانێكی ستراتیژی و گشتگیر بۆ بەڕێوەبردنی ئەم پرۆسەیە و ئەم وەبەرهێنانە، لە هەمان كاتدا پێكهێنانی چەند دەستە و لێژنەیەكی هاوكار، وەك:
دەستەی دانوستان و دیراساتی ستراتیژی.
دەستەی ڕاویژكاری (قانونی –ئابووری – بازرگانی – دارایی و...هتد) كە پێكبهێنرێت لە كەسانی ئەكادیمی و زانستی و لێزانان و شارازایان لە بواری هەمەجۆر.
هەروەها پێویستە ئەم ئامراز و ڕێوشوێنانە بگرینە بەر بۆ ئەنجامدانی وەبەرهێنانی دروست و سەركەوتوو لە سەر ئەنجامی گشتپرسی كە لەم خاڵانەی خوارەوەدا هاتووە :
پێویستە هەنگاوەكانی ئابووری و سیاسی لە كوردستان لەسەر دوو هێڵی هاوتەریب وەبەرهێنانیان لە سەر بكرێت و بە یەكەوە و بە ئاگاداری یەكتر هەنگاو بنێن، چونكە بواری ئابووری و سیاسی وەك شەمەندەفەڕ و فارگۆنەكەیەتی كە یەكێكیان ئەوەی تر ڕادەكێشێت و دەكرێت بەردەوام جێگایان بگۆڕدرێت، بۆ ئەوەی بە یەك ئاراستە بڕۆن نەوەك دژ بە یەك.
پێویستە كاری زیاتر لەسەر یەكڕیزی بكرێت و ئەو تەباییە ناوەخۆییە بپارێزرێت و پەرەی پێ بدرێت و لە چوارچێوەی واژووكردنی پەیماننامەیەكی شەرف رێكبخرێت.
پێویستە ڕێگا لە چوونە دەرەوەی دۆلار -دراوی گران- (العملة الصعبة) لە كوردستان بگیرێت، بە تایبەتی لە پرۆسەی هاوردەكردنی كەلوپەل و كاڵا كەمالیاتییەكان، بۆ نموونە هاوردەكردنی ئۆتۆمۆبیل بۆ باشووری كوردستان تا ڕادەێكی زۆر كەم بكرێتەوە، یان بۆ ماوەیەكی كاتی بوەستێندرێت.
پێویستە هەرچی زووە لێژنەی ئامادەكردنی دەستوور بە پێكهاتەیەكی نوێ دەست بە كار بێت و ماوەیەكی دیاریكراوی بۆ دابنرێت بۆ ئەوەی ڕەشنووسی دەستووری كوردستان بۆ ڕاپرسی ئامادە بكرێت.
پێویستە چاكسازی تەشریعی و قانوونی لە بەرامبەر قەیرانی دارایی و ئابووری ئامادە بكرێت و بۆ حاڵەتی لە ناكاو ئامادە بین.
پێویستە ڕەشنووسی چەند قانوونێك ئامادەبێ بۆ دەنگدان لەسەری لە پەرلەمانی كوردستان كە ژیانی ڕۆژانەی هاووڵاتیان بەڕێوە دەبات لە بوارە هەمە جۆرەكان، چونكە دەبێت ئامادە بین بۆ هەر ئەگەرێكی لەناكاو و بەپەلە بۆی هەیە پێشهاتەكان وا بخوازێت دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان ڕابگەیەندرێت، خۆ ناكرێت لەو كاتە كار بە قانوونی دەوڵەتێكی تر كە عێراقە بكرێت لە دەوڵەتی كوردستانن بۆ نموونە (قانوونی دراو، قانوونی ناسنامە، ڕەگەزنامە،قانوونی باری كەسیەتی و قانوونی خزمەتی شارستانی و ...هتد.) خستنەڕووی پرۆژە ستراتیژییەكان بۆ وەبەرهێنان تیایدا بە مەبەستی هاندانی وڵاتان و كۆمپانیاكانی جیهانی و خاوەن بڕیار لە ئاستی ئابووری و سیاسی لە جیهان، بە تایبەت لە بواری پێترۆڵ و گازدا تا لە كوردستان وەبەرهێنانی ماوەدرێژ ئەنجام بدەن، ئەویش لە رێگای پەسندكردنی مۆڵەتی وەبەرهێنان لە پەرلەمانی كوردستان و پیادەكردنی ئەوپەڕی شەفافییەت و ئاشكرایی بۆ ئەوەی متمانەی نێودەوڵەتی و بەتایبەتی بەدەستهێنانی متمانەی نێوخۆی لە هاووڵاتیان بە گشتی و ئەو هاووڵاتیانەی عەرەب و توركمان و مەسیحی كە بە بەڵێ بۆ سەربەخۆیی دەنگیان داوە لە ناوچەكانی تازە گەڕاوە بۆ سەر زێدی خۆیان كە كوردستانە .
تەواوكردنی كاری بە خێرایی ئەو بەنداوانەی كە لەژێر ئەنجامدان و كۆگاكردنی ئاو لە بەنداوەكانی كوردستان.
دروستكردنی شوێنی تایبەت بە كۆگاكردنی بەروبوومی دانەوێڵە (گەنم و جۆ ..) لە كوردستان بەتایبەتی بۆ وەرزی دروێنەی ساڵی داهاتوو، هەروەها دروستكردنی عەمباری گەورە كە جێگای بە سەدان یان هەزاران ملێون لیتر لە پێترۆڵ و گاز تیایدا بە كۆگا بكرێت. هەروەها كۆگاكردنی شیری منداڵان و داودەرمان كە بە لایەنی كەم بەشی (3 – 6) مانگ بكات .
دامەزراندنی پەیمانگەیەكی نوێ لە بواری هونەری دانوستان و گفتوگۆ و، چۆنیەتی بەڕێوەبردنیان لە كوردستان، ئەمەش بۆ پێشكەشكردنی دیراسات و لێكۆڵینەوەی ستراتیژی لە كوردستان، بە ناوی پەیمانگای دانوستان و توێژینەوەی ستراتیژی، چونكە لەمەودوا دەبێت بۆ چارسەركردنی هەموو بابەتێك لە كوردستان دوور بێت لە زمانی زبر و هەڕەشە، بەڵكو دەبێ بە دانوستان و گفتوگۆ چارەسەر بكرێت، جا لە هەر بوارێك بێت.
پاراستنی ئەو جێگیرە ئابووری و داراییەی لە دۆخی بازاڕ و نرخی كاڵا و كەلوپەلەكان بپارێزرێت و بە هیچ شێوەيەك رێگا بە قۆرخكاریی بازاڕ نەدرێت .
پێشكەشكردنی ئاسانكاری لە دەروازە سنوورییەكان بۆ بازرگانان لە ڕووی باج و گومرگ، ئەویش بە مەبەستی زیاتر هاندانیان.
پێویستە وەبەرهێنان لە پەیوەندی سیاسی و ئابووری لەگەڵ وڵاتی ڕووسیا بكرێت و بەتایبەتی لە بواری وزە، چونكە لە رۆژگاری ئەمڕۆ ڕووسیا هەژموونی سیاسی و ئابووریی بەهێز و كاریگەری لە سەر هەر دوو دراوسێی باشووری كوردستان هەیە كە هەر دوو وڵاتی توركیا و ئێرانن.



پ.ی.د.ئازاد شكور ساڵح
مامۆستا لە زانكۆی سەلاحەددین –
مامۆستای خواستراو لە زانكۆی لوبنانی فەرەنسی