(100) ساڵ بەسەر رێككەوتنامەی (سایكس پیكۆ)(Sykes-Picot)ی ساڵی(1916) تێپەڕدەبێت كە بە هۆیەوە وڵاتانی زڵهێزی براوەی شەڕی یەكەمی جیهانی و بەتایبەت بەریتانیاو فەرەنساو رووسیا هەستان بە دابەشكردنی ئەو ناوچانەی كە كەوتبوونە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی. ئەنجامی شەڕی یەكەمی جیهانیش، بووە هۆی ئەوەی چەندین دەوڵەتی نوێ لەسەر ئاستی ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروست ببن.
نیزامی ئینتیداب و ئیستعمار لەو كاتەوە دەستی پێكردو نەتەوەو گەلانی جیاواز خرانە ژێر دەسەڵاتی كۆلۆنیالی وڵاتانی زڵهێزو دەوڵەتی بە زۆر پێكەوە لكێنراو دروست بوون، بێ ئەوەی گوێ بە فرە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی ئەو وڵاتە تازە دروستبووانە بدرێت.
ئیمپراتۆریەتی عوسمانی كە سەدان ساڵ بوو حوكمی زۆربەی هەرە زۆری ناوچەكانی ئەوروپای شەرقی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دەكرد، لێك هەڵوەشایەوەو دابەشی سەر وڵاتانی نوێ كرا. كورد وەك نەتەوەیەكی جیاواز كە لەژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی بوو، لە ئەنجامی رێككەوتنامەی (سایكس پیكۆ) دابەشی سەر وڵاتانی(عێراق، ئێران و توركیاو سووریا) كراو ناچاركران بە زۆر لەگەل نەتەوەی باڵادەستی (تورك، فارس، عەرەب) بژیت و گوێ بە هیچ داخوازی و مافەكانی كوردیش نەدرا.
عێراق كەوتە ژێر ئینتداب و ئیستعماری بەریتانیا، لە ساڵی (1921) دەوڵەتی عێراقی پاشایەتی دامەزرا، سیستەمی پاشایەتی تا ساڵی (1958)ی خایاند، كورد چ لە سەردەمی مەلیك (فەیسەلی یەكەم) و مەلیك (غازی)یەوەو چ لە سەردەمی مەلیك (فەیسەلی دووەم)یش، مافەكانی پێ ڕەوا نەبینراو رووبەڕووی پەڕاوێزخستن و لەنابردنیش بوویەوە، شۆڕشی شێخ مەحمودی حەفید و شۆڕشەكانی بارزان و هەر جوولانەوەو شۆڕشێكی رزگاریخوازی كوردی كە مەبەستی ئازادی و مافی گەلی كورد خەباتی كردووە، لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بە توندترین شێوە وەڵام دراوەتەوەو هیچ كاتێك عێراق نەیویستووە دان بە مافی رەوای گەلی كورددا بنێت.
دوای شەڕی دووەمی جیهانی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، هەمدیسان گۆڕانكاری بەسەر هەندێك پرەنسیپی نێودەوڵەتیدا هات. كاولكارییەكانی دوای شەڕو پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ و ئەنجامدانی تاوانەكانی دژە مرۆڤایەتی و تاوانەكانی شەڕ، پێویستی بەوە بوو كە چەمكی نوێ لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی مافی گەلان دروست ببێت. دوای شەڕی دووەمی جیهانی باڵانسی هێزیش گۆڕانكای بەسەردا هات و هێز لەدەستی بەریتانیا وفەرەنسا دەرچوو و كەوتە ژێر دەستی (ئەمریكا) و (یەكێتی سۆڤیەت) و ئەم دوو جەمسەرە بوونە دوو جەمسەری هێزی جیهان، تا لەبەر یەك هەڵوەشانەوەی یەكێتی سوڤیەتی جارانیش، (شەڕی سارد)ی ئەو دوو زلهێزە هەر بەردەوام بوو، بە لێك هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتیش هەمدیسان چەندین دەوڵەتی نوێ دروست بوون.
بێگومان دەوڵەتی عێراقیش وەك هەر دەوڵەتێكی تر، لە ماوەی دروست بوونییەوە وەك دەوڵەت، بە چەندین قۆناغی جیا جیا تێپەڕیوەو لە هیچ قۆناغێكیشدا سەقامگیری و ئارامی بە خۆیەوە نەدیوە. ساڵی (1958) بە كودەتایەكی سەربازی، (عەبدولكەریم قاسم) سیستەمی پاشایەتی گۆڕی بۆ سیستەمی كۆماری و تاوەكو ساڵی(2003) ئەم سیستەمە بەردەوام بوو، بەڵام ئەم ماوەیەش لە كودەتای سەربازی و تیرۆر و كوشتن و رفاندن و ئەنفال و راگواستن و كیمیاباران و جینۆساید بێبەری نەبوو.
ئەمە جگە لەوەی كە ناسەقامگیریی سیاسی و نەبوونی حوكمی رەشید هەر لە سەردەمی (عەبدولسەلام عارف) و (عەبدولڕەحمان عارف) و (ئەحمەد حەسەن بەكر)ـەوە بگرە تاكو سەردەمی (سەدام حوسێن)ی دیكتاتۆر باڵی بەسەر عێراقدا كێشابوو. كورد لەو قۆناغەشدا جگە لە گەلێكی ستەمدیدە و قوربانیی دەستی دەسەڵاتی عێراق بە هیچ شێوەیەك مافەكانی نەك پارێزراو نەبوون، بگرە بە پاشكۆ و پلە دوو ئەژمار دەكراو رووبەڕووی بە ئازارترین و مەترسیدارترین تاوانەكاتی دژە مرۆڤایەتی بوویەوەو جیهانیش بەداخەوە لە ئاست ئەم تاوانانەی بەسەر كورد هات، بێدەنگ بوو.
ساڵی (2003)یش دوای ئەوەی عێراق لەژێر دەستی دیكتاتۆری سەردەم (سەدام حوسێن) رزگاركراو كۆتایی بە حوكمی (80) ساڵەی دەسەڵاتدارانی عەرەبی سوننە هێنرا. كورد وەك روكنێكی سەرەكی لە دروستكردنەوەی عێراق، بە ئاواتی ئەوەی ئەم عێراقەی ئەم جارە، وانە لە سیاسەتكردنی دەسەڵاتدارانی پێشووی خۆی وەردەگرێت و چەمكی دیموكراسیەت و مافی مرۆڤ دەكاتە سەرمەشقی دوبارە بنیادنانەوەی عێراق، گەڕایەوە بەغدا، بەو مەرجەی شەراكەتی راستەقینەو تەوافوقی نیشتمانی و رێزگرتنی دەستوور ببێتە تەوەرەی سەرەكیی سیاسەتكردنی دەسەڵاتداراتی عێراق، بەڵام بە داخەوە وا دەرنەچوو و دیسان دوای بەهێز بوونیانەوە پشتیان لە داخوازی و مافەكانی گەلی كوردستان كرد.
حوكمی عەرەبی شیعە دەستی پێكرد. ئەمە بۆ (14) ساڵ دەڕوات كە شیعە لە عێراق بە زۆرینە حوكم دەكات، بەڵام هەمدیسان عێراق نەبوو بەو عێراقەی سەقامگیری و ئارامی و حوكمی رەشید بە خۆیەوە ببینێت. چەمكی دیموكراسیەت و مافی مرۆڤ و بە مەدەنیانە حوكمكردن و شەراكەتی راستەقینەو رێزگرتنی دەستوور و یاسا و چەمكی هاووڵاتی بوون، نەبوونە هۆی ئەوەی عەقڵیەتی دەسەڵاتدارانی بەغدا بگۆڕدرێت. تا ئێستاشی لەگەڵ بێت هزری تۆڵەسەندنەوە لەعێراق بوونی هەیە، رفاندن و كوشتنی تائیفی و مەزهەبی و قەومیش روو لە زیادبووونە. لە هیچ كونجێكی بەغدا و ناوچەكانی ناوەڕاست و بگرە باشووری عێراقیش سەقامگیری و ئارامی و ئاسایش بوونی نییە. ئەزموونی حوكمی شیعەش ئەزموونێكی سەركەوتوو نەبوو، دوای تێپەڕبوونی (14) ساڵ بەسەر رزگاربوونی عێراق لەدەستی رژێمێكی دیكتاتور، ئەوا نەیتوانی ببێتە دەوڵەتێكی مەدەنی و دیموكراسی كە تاك تیایدا هەست بە هاووڵاتی بوون و خۆشگوزەرانی بكات.
نێوماڵی سوننە و شیعە لە عێراقدا تەژییە لە گرفت و كێشەو لێك جیابوونەوەو لێك دووركەوتنەوە، ئەو هەموو لێك جیابوونەوەو گرفتە، عێراق بەرەو ئاقارێكی نادیار دەبات. بەڕێز (عەممار ئەلحەكیم) سەرۆكی هاوپەیمانی نیشتمانی عێراقی و سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی، كشانەوەی خۆی لە (ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی) راگەیاندو رەوتی (حیكمەی نیشتمانی) راگەیاند، ئەگەری ئەوەش هەیە كە بەڕێز (حەیدەر عەبادی)ی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش لە حیزبی (دەعوە)ی عێراق جیاببێتەوە كە لە لایەن (نوری مالیكی) سەرۆكایەتی دەكرێت و ئەویش بە نیازی دروستكردنی رەوتێكی نوێی سیاسییە. پارتە سوننەكانیش بە نەبوونی مەرجعێكی تایبەت بە خۆیان تووشی پەرتەوازەیی بوون و ناتوانن بڕیاری دروست لە بەرژەوەندیی سوننە بدەن.
عێراقی تەژی قەیران، سەلماندی بە موەحەدی ناتوانێت بەردەوامی بە ژیانی سیاسی خۆی بدات. تا ئێستاش هەر موەحەدە، بەڵام دەسەڵاتدارانی عەرەبی بەغدا بە چاوێكی ترەوە سەیری گەلی كوردستان دەكەن، ئەوا بۆ (3) ساڵ دەڕوات كە بوجەی هەرێمی كوردستانیان نەداوەو قوتی خەڵكی هەرێمیان بڕیوە، ئەو هەرێمەی كە تا ئێستاش بە پێی دەستووری عێراق، بەشێكە لە عێراق. بۆیە كاتێك ئەو هەموو جیاكارییە هەبێت و عێراق نەتوانێت ئەركی خۆی بەرامبەر هاووڵاتییەكانی جێبەجێ بكات. ئەوا لێك هەڵوەشانەوەی عێراق باشترین رێگە چارەیە بۆ ئەوەی ببێتە دەوڵەتێكی ئارام و دیموكراسی.
كورد لەو عێراقە موەحەدە جگە لە قوربانی هیچ خێری لە عێراق نەبینیوە. عێراقی بە زۆر پێكەوە لكێنراو نەبوو بە وڵاتێكی كامڵی ئارام و دیموكراسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بە زۆر مانەوەشی بە موەحەدی، ئەوا هەرگیزاو هەرگیز نابێتە ئەو عێراقە نموونەییەی كە ئەوان دەیانەوێت، چونكە هاووڵاتی بوون، مەدەنییەت، دەستوور و دیموكراسی و مافی مروڤ و شەراكەتی راستەقینە و تەوافوق و نەتەوەو پێكهاتە نەتەوەییەكان و ئۆل و مەزهەب بەو جۆرەی كە پێویستە رێزی لێ ناگیرێت، بەڵكو رووبەڕووی پێشێلی زەقیش دەبنەوە. هەر چركەیەك زووتر ئەم لێكهەڵوەشانەوەیە رووبدات، ئەوا هێندە زیاتر لە بەرژەوەندیی عەرەب و كوردو ناوچەكە دەبێت.