چیا هێمایێ بلنداهیێ و سەرفەرازی و سەركێشی یەدهەمی كەلتوور و فەرهەنگادا، و بەلگە ژی بۆ وێ چەندێ ئەو ئاڤاهی نە یێن ب سیمبۆلێ نەتەوا دهێنە هژمارتن و هەمی ب شێوەیەكی بلند دهێنە ئاڤاكرن، ژ هەرەمێن فیرعەونێن مسرێ بگرە، هەتا برجێ بابل و باخچەیێن هلاویستی ل ئیمپراتوریەتا میزۆ پۆتامیایێ، گۆنبەدێن كەنیسە و پەرستگەهێن ئاینێن بووزی و ئێزدیاتیێ و هەتا كۆ د مزگەفتێن مۆسلمانان دا منارە ب بلنداهی دهێنە دروستكرن، كۆ هەمی ئاماژەیەكە بۆ گرنگی و فەراتیا جهێ بلندە.هەتا كۆ چیا پەناگەهێ گەلەك ژ پێغەمبەران بوویە كۆ تێدا یان یێ رابووی ب بەلاڤكرنا بیروباوەر و ئاینێن خۆ یان ژی جهێ عیبادەت و پەرستنا خۆدایی مەزن بوویە بۆ وی، و هەر ئێك ژوان بەلكی چەندەها سالان ژی تێدا مابیتن و ژیابیتن.
بهەمان ڕەنگی ژی چیای كارتیكرن یا هەبووی لسەر دروستكرنا ستراكچەرێ كەساتیا وان مرۆڤێن تێدا ژیاین و دژین، چونكی چیا نە هەمان ژینگەهەكا جۆگرافیایی و ئێكۆلۆژیكەكە جۆدابیتن ژ كەساتیا مرۆڤی، بەلكۆ وەك چەوا مرۆڤ كارتێكرنێ د ڤان ژینگەهێن جۆگرافی دا دكەتن.ب هەمان شێوە ژی ئەڤ ژینگەها فێزیكی ژی كاریگەری دكەساتیا وی دا دكەتن.هەكەر مروڤی دەست دگۆهۆرینا چیای و پێكهاتەیێن وێ دا هەبیتن، چیای چی ب هەمی پێكهاتە و دارو بەڕووی و كەهنی و روویبار و گیا وگۆل و تڕاش و قاچێن خۆڤە دەلیڤەیەكی ژینگەهی بۆ مرۆڤی دروست دكەتنكۆ ڤەخارنا وێ ئاڤێ، خوارنا گیا و بەڕوی و فیقی، بێهنا گول و ریحانا و بەیبوونا وێ، هەوایێ پاقژ و بێ دەنگی و سەختی و دژواری یا تەخت و تل و مل و چیا و گركێن وێ هەمی ب هەمی دبنە ئەگەرەك بۆ دەیناندنا بەرێ شەنگستی و بنیاتی ڤێ كەساتیێ بشێوازەك جیاواز ژ كەسەك ل بیابانەكی بیتن، یان ل دەشتا هی یان دناڤ دەریا و ئۆقیانوسەكێ یان ل سیبریایێ مەزن بیتن و پێبگەهیتن.
لڤێری مەبەست ئەو نینە كۆ بێین و لایەنێ جیولۆژیكی بابەتێ و چیای لسەردەمێن دروستبوونا وێ ل قۆناغێن جۆدا جۆدایێن دروستبوونا گەردوونی وەكۆ مێزۆزۆئێك یان یێن دیتر بدەینە دیاركرن چونكی ئەو د بسپۆری یا مەدایە، لێ مەبەستا مە پتر گرێدانا سروستێ چیای یێن كوردستانێ و كەساتیا تاكێ كوردی یە یێ كۆ دناڤ دانگێن ڤی سروشتی پێدگەهیتن، و چ گۆمان دڤێ چەندێ دا نینە كۆ ئەڤ پەیوەندی یە یاهەی و بەلگە ژی گەلەك ژێدەرن كۆ یا هەری كەڤن ژی پەرتووكا پیرۆز زەرەدەشتێ پێغەمبەرە كۆ تێدا چەندیا لدۆر ڤێ پەیوەندیێ ئانكۆ پەیوەندیا سروشتێ چیایی و پێكهاتە و ستراكچەرێ كەساتی و جڤاكی یا نەتەوەیێن ئاری هاتیە ئاخافتن و پێ گۆتن، و ئەڤ چەندە بسەر نەژادێ كوردی دچەسپینت، چونكی ئێكە ژ نەژادێن ئاری یێن كەڤنارە یێن كۆ ل سلسلەی چیایێن زاگرۆس و هەتا چیایێن دژوارێن ئارارات ژی درێژەیا هەی. دجهێن جۆدا جۆدایێن ڤێ پەرتووكێ (ئاڤێستا) یێ زەرەدەشتێ پەیامبەر و چاكسازێ جڤاكی و نەتەوەیی و دلسۆزێ نەتەوەیێن ئاریایی ئاماژەی ب گرنگی و كارتێكەری یا چیایێن سەر زەمینێ ئایاری ددەتن كۆ چەوا رۆلێ هەی د هەمی لایەنێن ژیانا تاكێن ڤی نەژادی و نەتەوەیێن وێ.
ئەڤ بیرو بۆچۆنێن ژڤیبابەتی د هەمی بەرەباێن پێشترێن نەتەوێ كوردی دا ژی هەبی، سومەریان، سەرباری هندی كۆ ددەشتێن میزۆپۆتامیایێ جهێ خۆ ڤەكریو خۆش كربی، لێ د نەست و نەست و نەخواستی(اللاشعور) ێ خۆدا ژی ژ چیای و سرۆشتێ وێ و كارتێكرنا وێ ڤەنەقەتیا بوون.حووری یێن بەربابێن مە و كاشی ژی ژڤێ چەندێ بێ بەهر نەبوون. زنجیرا دۆماهیكێ ژ بەرەبابێن كوردا، ئانكۆ میدی ژی ب هەمان شێوە، و چیا و كارتێكرن و سروشتێ وێ دگەل خوین و گۆشت و پێستێ وان و هەروەسا سایكۆلۆژیا و ستراكچەرێ دەروونی و یێ جڤاكی و كەلتووری و فەرهەنگی یێن وان تێكەلببوو و ببوویە پشكەك ژ وان لایەنان.
نەتەوێ میدی چیایی یێن پەتی بوون و كارتێكرنا چیایا لسەرتاك و ستراكچەرێ كەساتیا میدیاییەكی هند مەزن و كارتێكەر بی كۆ ئەو ب مرۆڤەك، وبهێز و خۆراگر و مێرخاس، پەهلەوانی و پەهلەواندرۆستی، خەباتكەر و دژی هەر داگیر كەرەكێ، و ژ هەمیا گرنگتر ئازادی پەرێستی و سەربخۆ ژ هەر جۆرە كۆت و بەندو مەرجەكێ و سیاسەتەكێ پەروەردەكربوو و پێگەهاندبوو، و چیایێن ڤی نەتەوەی ببووە كلیلا كەساتیا وان و بەلكۆ ژی ناسناما كەساتیا تاكێ كوردێ میدیایی.هەتا كۆ باخچەیێن هەلاۆیستی ل بابلێ و لسەردەمێ پاشایێن وی سەردەمی و لبن كارتێكرنا كەیخەسرەوێ مەزن پاشایێ میدی ژی پشكەكە ژ ڤێ هزرێ كۆ چیایا هەمی دەمەكی یا د هزرا تاكی كوردی دا،ل وی دەمی كۆ ڤی پاشایێ میدیایی ڤیای بۆ هندێ كە سنوورێ دەستهەلاتا میدییا بەرفراوانتر بكەتن و نەتەوەیێن دیترێن ئاری ژی هینیتە دگەل خۆدا و ئێكەتیەكا بهێز دروست بكەتن كۆ بنەمایێن وێ نێزیكاتیا نەژادی و كەلتووری و ئایینی بوو و ژڤێ چەندێ فارسێن برا ئینانە بن دەستێ خۆ و كرنە هەڤپەیمان و دۆست و بڤێ چەندێ شیا بسەر گەلەك پاشایێن دیتر بسەركەڤیتن ژ وان پاشایەتیا ژی ئاشووری بوون. ئەڤ نیشانەك ژ زانایی و ژێهاتی بوونا سەركرداتیا كوردان بوو كۆ ل پێش چەند هزاران سالان هزرا هەڤپەیمانیا نەژادی و نەتەوایەتی وەكۆ ئێك ژ بنەمایێن ژیانا دیموكراسی و كەلتوری و سیاسی و ئابووری كۆ نموونەیێن وێ ئێكەتیین جیاوازێن سیاسی و ئابووری یینَ سەردەمێ مەنەوەكی ئێكەتیا ئەوروپی و ناتۆ و ئۆپێك ( OPEC ) و ئەفریقی و عەرەبی و یا ژ هەمیا نویتر كۆ بیرۆكەیەكە كۆ ئێكەتیەك ل كێشوەرێ ئەمریكایێ كۆ ژ وەلاتێن ئێكگرتی یێن ئەمریكا و كەنەدا و بەلكۆ ژی مەكزیكێ و هندەكێن دیتر پێك بهێتن، كۆ هەر ئێك دجهێ خۆدا جەمسەرو هێزەكا ئابووری، لەشكەری یان رامیاری یە، كۆ نەژادێ ئاریایی ل هزارەیێ سێیەمێ زاینی نەشیایە بگەهیتە ئاستێ هزرێ كوردێ میدیێ پێش چەند هزاران سالا و ئێكەتیەكا ئاریایی بۆ خۆ و ژ نەتەوەیێن دیترێن ئاری دروستبكەت داببیتە هیزەكا مەزن و جیهانی لسەر ئاستێ دەڤەرێو جیهانێ كۆ دبیتە جێگەرەوەیێ گەلەك بابەت و ڕێكا خۆ پاراستی ژ گەلەك مەترسی یێن كەلتووری و ئابووری و لەشكەری و رامیاری، و هەروەسا ڕێكەك بۆ چارەسەركرنا گەلەك ژ ئاریشەیێن دەڤەرێ و جیهانێ و خزمەتەك بۆ مرۆڤایەتێ و شارستانیەتێ.
دكتور مجید حمید عارف(1984) بسپۆری جڤاكی و ئەتنۆگرافی(Ethnography) و كەلتوور و فەرهەنگی دوێ باوەری دایە كۆ نەتەوەیێ كوردی یێ ئاكنجی ل چیایێن كوردستانێ هەر ژ دەریاچەیێ وانێ هەتا زنجیرەیا چیایێن زاگرۆسێ د ماوێ دیرۆكا خۆیا دویر و دریژدا و لبن كارتێكرنا سروشتێ جهێ ئاكنجی بوونا خۆ و ململانێ یا سەخت و دژوار دگەل وێ سروشتێ و دوژمنێن خۆدا یێ بوویە خودان هژمارەكا سالۆخەت و تایبەتمەندی یێن كەسایەتیێ كۆ چ هەمیا دیارتر شیانا وان بۆ جەنگی و جەنگاوەریێ، بستەهی و ئازایەتی و مێرخاسی و رەفتار جوانی، ناندەهی، تۆلەستاندن و خۆڕاگری،و پەیمان دوستی و فیداكاری و خۆ بەختكرنە د ڕێكا كەس و كاڕێن خۆدایە. ژیانێ و سروشتی تاكێ كوردی یێ فێری هندێ كریكۆ (جیهان ملكێ كەسێ مێرخاس و ئازایە) و ژ ڤێ چەندێ یە كۆ ئەڤ سالۆخەتێن كێرخاسیێ دوی دا زەحفن(عارف، 1984،115)، وی هەروەسا باوەری یا ب هندێ هەی كۆ ئێك ژ ئەگەرێن زۆربوونا دیالێكتێن زمانی و نەبوونا زمانەكێ ئێكگرتی و وەك ئێك بۆ هندێ دزڤڕینت كۆ چیایێن كوردستانێ ژبلی كۆ دئاسێ و بزەمەتن، هەروەسا ژی ئاستەنگن بۆ هاتنوو و چوونێ و پەیوەندی كلرنەكا بساناهی، لەوما ژی بوویە فاكتەرەكێ ژێك جۆداكەر و دروستبوونا ڤان هەمی دیالیكتێن زمانەوانی دناڤ كوردان دا( هەمان ژێدەر، 117).
بسپۆرێ سایكۆلۆژی د. بەدرخان سندی(2007) پشتی كۆ بۆ وەسفكرنا گەلەك سالۆخەتێن جڤاكی و سایكۆلۆژی لنك تاكێكوردی پشتا خۆ ب ژێدەرێن جیاوازێن وان گەڕۆك و ڕێڤیگین بیانی و ئەورۆپی كۆ بۆ مەبەستێن جیاوازێن رامیاری، كەلتووری، ئایینی یان ئابووری سەردانە كودستانێو دەڤرێن جیاوازێن وێ كرین،گرێ ددەتن،هەبوونا گەلەك سالۆخەتێن جوانێن مرۆڤایەتیێ وەكی باهۆش،ڤیانا خیربوونی و وەرگرتنا ئەزموونی،تایبەتمەندی یێن جەستەیی وچاپۆكی وبهێزی وچۆست وچالاكی، خۆراگری لبەر تووندی وتیژی ونەخۆشیا وسەختی ودژواری یا،مێرانی ومێرخاسی، بوێری وئازایەتی وپەهلەوانی ودویری ژترسنۆكێ و دگەل داژی ئارامی و هیۆری بهێنفرەی، پەهلەوانی،جەنگاوەری، ئازادی پەرستی،رۆحیەتەكا رۆمانیتكیەتیێ،و گەلەكین دیتر بۆ كارتێكرنا سروشتێ كوردستانێ و نەخاسمەژی چیایێن سەربلندێن وێ دزانێن(السندی،2007).چ گۆمان تیدا نینە ڤان گەڕۆك و ڕێڤینگا ژ خۆڕا ئەڤ ئاخفتنە نەكرینە، بەلكۆ ئەورۆپی گەلەك هشیارن و د وان چەند چركەیەكا لنك مرۆڤی بن دێ ژسەروبەر و ئاخفتن و رەفتارێن مرۆڤی گەلەك تشتا لدۆر مرۆڤی كفش كەن وزانن، ڤێجا چ جایێ هندێ كۆ چەند رۆژ و هەیڤ وسالەكادناڤ عەشیرەت وجڤاكێن كوردەواری دا بژین وئەزموونا خۆ بكەن ڕاپۆرتەك بۆ لایەنێن سەرتری خۆ یان پەرتووك یان سەربۆرەكا ئاسایی.
ئەڤ كارتێكرنا ژی نە تشتەك دویرەژ مێنتال وئەقلی ولۆژیكێ، بەلكۆ وەكی فەیلەسۆفی َفەرەنسی نیكۆلاس مالبرانش(1638- 1715) دبێژتین هەتا كۆ ئەو هەوایێ ئەم هلدكێشین ژی كارتێكرن و گۆهۆرَینی د مێنتالیتەیێ مەدادكەتن،وكارتێكرنا چیایی ژیتشتەك نوی نینە بەلكی كاریگەری یا بایلۆژیكی وسۆسیۆ-سایكۆلۆژی وكەلتووری یا وێ بۆ پتر ژ چل هزار سالان دزڤڕیتن وبەلگەژی بۆڤێ راستیێ ژی هەمان تاكێ كوردی یە كە دناڤ دانگێن چیایێن سەركێشێن كوردستانێ كە بلنداهیا هندەكا ژ(15000) هنگاڤا دەربازدبێتن، وبێگۆمان ژی كاریگەری یا لسەر هەمی لایەنێن تاكێ كوردی هەی ودێ هەبیتن(الخلیل،2013).
ئایا مرۆڤەك ل سەر دەریایەكێ مەزن بیتن و ب رۆژانە ئاسۆیێ وهزراوی و ژیان ومان ونەماناوێ ب دەریایێ ڤە گرێدای بیتن وەكی كەسەكی یەكۆل وەڵاتەكێ ئەرۆپی وباژێرەكێ مەزن بژیتن كۆ ڕۆژانە وشەڤانە دەنگێ هزاران ترۆمبێلا دگۆهێن وی دازڕزرَ وتڕتڕێ دكەتن وگلۆب ورۆناهیا وان ل چاڤێن وی ددەتن وهاتن وچۆناوانە چاڤێن وی بێ هێز وماندی دكەن، وچاڤێن وی وەكی زیندانیەكی نەكە گاڤا دبن تنێ ئاڤاهیێن بلندو خانی وئاپارتمانتێن بیست وسی وچل نهۆ می دبینن وتەنها عەسمان لێ دیارە وب هەر دەركەفتنەكێ ژمال دەریایەكا مرۆڤان دا بەرزە دبیتن كە وەكی گاڕانا مرۆڤا ژپاس و ترۆمبێلان دەردكەڤن یان دچنە د ناڤ میترۆیێ و تراموایا وشەمەندەفڕا وبەلكۆژی فڕۆكە وفڕۆكە خانەیا، وئایا ئەڤ مرۆڤەژی وەكی مرۆڤەكی نەكە لبەر دەنگێ زەلالێ روویبار و كەهنیكا و ئاوازا بلبل و كەوا وپێككەفتنا بەلگو چۆلێ یێ دارەكا مازیێ یا كۆلبن هاتنا بایەكێ هین دلەیزیتن و سەمایێ دكەتن، یان چاڤێن وێ ل مال و دژۆرڤە و لبەر هەیۆانێ و لسەربانی و دحەوشێ و ل قوتابخانەی و دەزگایێ و كۆمپانیێ و ژۆرا كاری ل زانستگەهێ و بەلكۆ ژی د زیندانێ دا دژی ب چۆلێ و چیای و داروبەرا و كەڤرو بەرووی و مازی یا و بالندە و فڕندەیا دكەڤیتن و بێهنفرەهیەكێ ددەتەوی كۆ ل جهێن دیترێن جیهانێ تنێ دەمێ كۆ مرۆڤ دچیتە دناڤ پاركەكی ئەڤ هەستە بۆ دروست دبیتن؟ئایا ئەڤ مرۆڤە، و ستراكچەرێ كۆ كەساتیاوی،و دیتناوی بۆ جیهانێ، و پەیوەندیێن جڤاكی و گشتی یێن وان وەكی ئێكن؟ ئایا ئەڤ مرۆڤە بچاڤەكێ وەكی ئێك تەماشەی خۆدێ خۆ و خەلكا دەوروبەر و جیهانێ دكەن؟ ئایا ئاسۆیێ هزری و مێنتالی و هەستەوەریێ لنك هەر ئێك ژ وان وەكی ئیكە؟ ئایا بنیاتێ جەستەیی و كەلواشی لنك هەر ئێك ژوان وەك ئێكە؟ ئایا ئەو بها و ئاراستە و ڕەفتار و خوویێن لنك هەر ئێك ژوان كەسا دروست دبیتن وەكی ئێكە؟ و بێگۆمان ژی بەرسڤ نەیە و مە ئەڤ چەندە د بەرپەرێن بۆریب چاڤێن خۆ دیتن و سەلماند كۆ هەبوونا هژمارەكا سالۆخەت و تایبەتمەندیا د كەساتیا تاكێ كوردی بۆ ژینگەها وێ یا شاخاوی و چیایی دزڤڕیتن، كە سایكۆلۆژیایەكا تایبەت یا ئافراندنی كە دبیتن ناڤێ وێ ( سایكۆلۆژیایا چیایێن كوردستانێ) بهێتە گۆتن.
ژێدەر:
1ـ الخلیل، أحمد محمود(2013). الشخصیەالكوردیە،گ . 1، موكریانی، أربیل.
2ـ السندی، بدرخان(2007). المجتمع الكوردی فی المتگور الاستشراقی، گ. 2، مگبعە حاجی هاشم، أربیل.
3ـ عارف، مجید حمید (1984). الأپنوغرافیا و الأقالیم الحچاریە، جامعە بغداد، مگبعە جامعە الموصل.