چەمكێ دەمی د هزرا زانایێن سایكۆلۆژیێ دا
د.نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی*
ل پشكێن جیاوازێن ڤێ گۆتارێ دا ئەم دێ بشێوەیەكێ جیاواز ڤان تەوەرا گەنگەشە كەین.
ئێكەم: ئەو تیۆریێن كەساتیێ ئەوێن گرنگیێ ب رابردووی ددەن:
1. تیۆرییا ئارنۆلد ئێل. جیزێل(1961-1881-Arnold l. Gesell)، دامەزرێنەر و رێڤەبەرێ كلینیكا وەرارا زارۆكان ل زانستگەها ییل ل ئەمریكایێ كە نێزیكی(37) سالان د ڤی ئەركی دا بوو، و د تێوری یا خۆ دا پتر تەكەزێ لسەر گەشە و وەرارا جەستەیی و رەفتارێن زارۆكی ل قۆتاغا زارۆكینێ و ل قوتابخانێ دكەتن،كە ئاماژەیەكە ب لایەنێ بایۆلۆژیكی د ژیانا كەساتیێ و گرنگی یا رابردووی د وەرارا ڤێ كەسایتێ دا. بابەتێن هەرە سەركیێ ڤەكۆلینێن وی و هەڤالێن وی لایەنێن رەفتاری د بیاڤێ بزاڤی، خۆگۆنجاندن، زمانەوانی و تاكگەرای/جڤاكی بوویە.
2. تیۆرییا سێگموند فرۆیدی(1939-1856/Sigmund freud) یا كۆ دهێتە نیاسین ب شرۆڤەكاری یا سایكۆلۆژی كە رابردوویێ گرنگیەكا تایبەت یا دڤێ تیۆریێ دا هەی، و بەلگە ژی بۆ ڤێ گۆتنێ ئەوە كە لدویڤ پرەنسیب و بنەماو چەمكێن سەرەكی یێن وێ قۆناغا زارۆكینیێ و نەخاسمە ژی پێنج سالێن ئێكەمێ وێ د ژیانا تاكی دا گەلەك چارەنڤیس ساز وكارتێكەرە بۆ دەیناندنا بەرێ شەنگستێ كەساتیاوی. وەكی یا دیارە ئەگەراتێ بنەمایەكێ دیترێ تیۆریێ یە كە ئاماژەیەكە بۆ هندێ كە چونكی وەرار و گەشە و پێشی هنگێ ژی دەینامۆیا وێ لنك تاكێ مرۆڤی ئاڤێ ژفاكتەرێن بۆماوەیی و ڕەمەكێ ڤەدخۆتن، و ئەڤ فاكتەرەنە د نۆكە و نە د ئایندیدانە، بەلكۆ خۆ د رابردووی دا دبینیتن. ب باوەرا فرۆیدی ئەزموونێنمرۆڤی ل سەردەمێ زارۆكینیێ و هەمی ئەو تشتێن كە مرۆڤ هزرێ تێدا دكەتن و فێر دبیتن، هەتا كۆ خەون و خەیالێن وی ژ یێن بۆ وی هاتینە دیاركرن لژێر هندەك فاكتەرێن وەكی ڕەمەكێن ژیان و مرنێ، و مرۆڤی شیانەكا لاوازیا هەی كە كۆنترۆلا ژیاناخۆ بكەتن، تەكەزكرنافرۆیدی لسەر دەمێ رابردوویێ سایكۆلۆژیێ لنك مرۆڤی هنگی بهێزتردبیتن كە هەكەر ئەم بزانین كە ل هندەك قۆناغیێن زارۆكینیێ جۆرەكێ ژ كاركەفتنێ د گەشەیا وی كەپتكرنا ووزەیا لیبیدۆیێ لنك وی جۆرەكێ جێگیری و راوستیان رووی ددەتن كە ئەوی یا بناڤێ(Fixation) دایەناسین كە بۆ قۆناغێن رابردوویا دەمێ سایكۆلۆژییا زارۆكینیێ دزڤڕیتن. بەلكۆ هندەك رەخنەی ژڤێ دیتنگەهێ بگرن و بێژن كە دبیروباوەرێن فرۆیدی دا تێرمی مەزندەكرن(الحدس) یا هاتیە بكارئینان و ئەڤ ئاماژەیە كە بۆ دەمی ئاینیدەی. لێ پێدڤی یە بهێتە گۆتن كە ئەڤ جۆرێ هەستپێكرنێ نە ئەوە یا كۆ لبەرە ل داهاتووی دارووی بدەتن یان ئاماژە و ئەنجامەك بیتن گرێدای ب ئاییندەی ڤەبیتن، بەلكۆ ڕاستی وەسایە كە مرۆڤ لنك فرۆیدی و د هزرا ویدا نە مرۆڤەك مێنتالی و هۆشیارە، لێ مرۆڤەكێ نە-مێنتالی و ئێخسیرێ ڕابردوویا خۆیە. هەتا كۆ چەمكێ گرنگی َ نەست یان نەخواستی د هزرا فرۆیدی دا ژی ئاماژەیە كە بۆ گرنگییارابردووێ دژیانا مرۆڤی دا و عمباركرنا هەمی ئەزموونێن خۆش و ناخۆش و تەحلێن ژیانێ.
3. تیۆرییا ڤیلهێلم ستێكل (1940-1868- Wilhelm stekel)، لایەنگرەكێ بیردۆزا شیكردنەڤەیا سایكۆلۆژی و ب ئێك ژ فرۆیدیێن نوی(neofreudions) دهێتە هژماركرن، كە وەكی فرۆیدی باوری یا ب هندێ هەی كە كێشمەكێش و ململانێ یا سایكۆلۆژی یێن مرۆڤی ل دەمێ نۆكە دا بۆ فاكتەرەكێ كاریگەر دزڤڕیتن كە ئەو ژی ململانێ یێن وێ یێن كەڤنن ل دەمێ رابردوویێ ژیانا خۆدا،هەر چەندە كە وی ڕێكا شرۆڤەكرنا خەونان و پشتی هنگی ڤەكرنا دەرگەهەكێ وەكی ئارمانجاوی ل ئاینیدەی دا بۆ مەبەستێ چارەسەركرنێ كرە خالە گرنگ د كارێ خۆدا. هەر چەند ژی حاشایێ ل هندێ ناكەتن كە ململانێ یا مرۆڤی نە ژ نەستێ ڤە دهێتن، بەلكۆ ژهندێ تێتنن كە وی چاڤێن خۆیێن ل وان ململانێ یا نقاندین و خۆلێ لگێلی ددەتن.
4. تیۆرییا ئۆتۆ رانك( 1939-1884 / Otto Rank) ل سالا (1924) ێ پەرتووكەك بناڤێ( دربێ ژدەیكبوونێ) دەرئێخست و ناڤبەراوی و فرۆیدی لسەر ڤێ چەندێ هاتە ڤەبڕین، كە وی دڤێ پەرتووكێ دا تیۆری یا خۆ لدۆر هندێ كە زارۆك ب ژدەیكبوونێ ژ ژینگەهەك ئارام و ئاسوودە و تەژی (نەعمەت) ڤەدقەتیتن و بڤێ چەندێ هەمی ئەو ملمڵانێ یائەو پشتی هنگێ تووش دبیتن دهێتە گۆڕێ، دڤێ پەرتووكێ دا شرۆڤە و رۆهن دكەتن، كە ئاماژەیەكە بۆ هندێ كە فاكتەرێ سەرەكیێ دەستنیشانكەرێ كەساتیا مرۆڤی رابردوویا وییە نەك نوكە و ئاییندە، و خەون لنك وی ڤەڕێژا ئەزموونا وی یە دڤێ ژێنگەهێ(هەڤالبچویكی) دا و جۆرەكێ زڤڕینە بۆ وی دۆخێ خۆش و پڕژئاسایێش و تام و چێژ.
5. تیۆرییا ڤیلهێلم رایش(1957-1897-wilhelm reich) ژ پەیرەوێن فرۆیدی دهات هژمارتن كە دیسانێ وەكی وی تەكەز لسەر ووزەیا بایۆلۆژیكی و پەیوەندی یێن سێكسی د تیۆری یا خۆ دا دكرو باوەری هەبووكە شكەستا مرۆڤی د گەهشتن ب ئاستەكێ خوازرای د پەیوەندی یێن سێكس لنك وی پال ددەتن كە تووشی كاردانەوە و نەساخیێن سایكۆلۆژی بكەتن، لەو ما بۆ مەبەستێ چارەسەكرناوی پێدڤی یە چارەسەركەر بزاڤێ بكەتن كە وی ژ وێ ووزەیا بایۆلۆژیكی یا كۆ دجەستێ وی دا كۆم بووی و ژكار كەفتی ئازادبكەتن.
وەك دیار دبیتن بەهراپتریا ڤان بیردۆز دڤێ چەندێ ڤە ب لایەنگرێن دەمێ رابردوویێ د گەشەو دروستبوونا كەسایتا مرۆڤی دا، دهێنە هژمارتن چونكە د هرزا خۆ دا هژمارەكا فاكتەرێن سەرەكی لبەر چاڤدگرن كە بۆلایەنێ بایۆلۆژی یا مرۆڤی دزڤڕیتن یان ژی ئەزموونا رابردوویاوی ب گرنگ دهژمێرن دڤێ ڕاستێ دا.
دووهەم: ئەو بیردۆزێن داكۆكیێ لسەر گرنگی یا نۆكە دكەن د وەرارا كەساتیا مرۆڤی دا:
ئەڤ بیردۆزە ژی ئەڤێن خوارێ نە:
1. تیۆرییا گۆردەن ئالپۆرت (1967-1897 /Gordan Willard Alport) ئێك ژ دیارترین سایكۆلۆژیستێن رێبازا مرۆڤگەرایی(humanistic school) كە دەستپێكا كارێ وی یێ وانەگۆتنێ ل دورَ سایكۆلۆژیایا كەساتیێ ل كۆلیژەكا ئەمریكی ل هارڤاردێ بوو، باوەرییا وی ئەو بوو كە هەر مرۆڤەكێ هێزەكا خۆدی و دەروونی یا بهێز یا هەی كە بۆ مەرەما گەشەساندنا مرۆڤی كار دكەتن و پرۆسیسا كار و بزاڤ و چالاكی یا ڤێ هێزێ سەربخۆیە. هەستا خۆد بوون(sense of self) ئێكە ژ سەرەكیترین گەرەنتیكەرێ ڕاستەقینەییا تاكی بۆ هەست پێكرن ب كەساتیا خۆ. هەر چەندە كە ب باوەراوی ئەڤ هەستە ل دەمێ زارۆكینیێ دهێتە گۆڕێ و بەردەوام دبیتن هەتا بدەستڤەئینانا ناسنامەیا كەساتیێ، لێ دگەل ڤێ چەندێ ژی مرۆڤ ئێخسیرێ دەستێ ململانێو بگرە و بەردەیا زارۆكینیێ و ئەزموونا ڤێ قوناغێ نینە، بەلكۆ یا هەرە گرنگ و سەرەكی د ئاراستەكرنا بزاڤ و چالاكی و ژیانا وی دا نۆكە یە، نەك رابردوو، بگۆتنەك دیتر پالنەرێ كارتێكەر لسەر نۆكە و دڤی دەمی دا كاری خۆد دكەتن نەك ل رابردوویەكێ كۆ بۆری و دەربازبوی و كۆتایی پێ هاتی. باوەرا ئەلپۆرتی ئەوە كە هەر چەندە دیرۆكا رابردوویا كەسەكی بۆ هندێ كە ئەم تشتەكی ژ ستراكچەرێ گشتی یێ ژیاناوی تێبگەهێن، ب مفایە، لێ ئەڤ دەمێ بۆری و دەربازبووی و سەربۆرە نابیتە هەمی تشتەك و بەڵگەیەك بۆ شرۆڤەكرنا رەفتار و كریار و ژیانا وی ل دەمیچ نۆكە دا. لنك وی پالنەریچن رابردوو تشتەكێ ناگەهینیتن بەلێ گرنگ پالنەرێن ڤێ گاڤێ و نۆكەنە. ئەلپۆرت ژ هندەك چەمكێن تایبەت مفای وەردگرتین كە هەر ئێك دڕاستایا خۆدا سیمبۆلەكێ گرنگێ دا نێ یە بۆ دەمێ نۆكە،(propriem) یان خۆدناڤكی بریتیە ژ بزاڤێ بۆ مان و بەردەوامیا ڕێز لخۆگرتن و ل ناسناما كەساتیا خۆگرتنێ، كە خۆ د دەمی نۆكە دا دبینیتن. چەمكێ سەردەم(contemporarity) یا وی ژی ئاماژەیەكە بۆ گرنگییا نۆكە، و نەك رابردووی. تێگەهێ وی یێ سەربخۆییا ئەركی(functional Autonomy) ژی هێمایێ گرنگییا نۆكەیەلنك وی چونكی ئەڤ چەمكە وێ ئێكێ دگەهینیتن كە چەند پالنەرێن مرۆڤی سەربخۆنەو چ پەیوەندییەكا هەنۆكەیی دگەل رابردووی و قۆناغا زارۆكینیێ دا نینە، هەمان ئەو بەلگەیە كە ڤێ چەندێ دسەلمینیتن كە مرۆڤ نۆكە یێ دگەشەكرن و وەرارێ دا.ساخلەت یان (Trait) لنك وی و هەمی جۆرێن پۆلین كرنێن وان ژ ئالیێ ئەلپۆرتی ڤە ژی، دیسانێ، ئاماژەیەكە بۆ هەبوونا ڤان سالۆخەتا د دەمێ نۆكە ژ ژیانا مرۆڤی دا، نەك ل رابردووی یان ئاینیدە دا.
2. كارۆل رنسام رۆجیرز (1987-19020/Carol R. Rogers) یێ ئەمریكی خۆدانێ شێوازەكێ چارەسەكرنێ كە وی بخۆ یێ داهینای و بناڤێ دەرمانكرنا سایكۆلۆژیكا نەراستەوخۆ یان ژی چارەسەركرنا تەكەز لسەر نەخۆشی كرن(client- centered) دهێتە نیاسین. سەرباری هندێ كە دڤی شێوازی دا دانی ب هندێ ددەتن كە رابردوویەك یا بۆ هەرتاكەكی هەی و وی تاكی تێدا سەر بۆرو ئەزموونەك یاهەی و دیتی و نەخاسمە ژی ل قۆناغا زارۆكینیێ دا، لێ ئەڤ دانپێدانە ب كارتێكرنا ڤێ رابردوویێ لسەر تێگەهشتنا مرۆڤی ژ خۆ دێ خۆ و ژیانا خۆ، ڤێ چەندێ ناگەهینیتن كە ئەو ب ئێكجاری دەمێ نۆكە یێ ژیانێ بۆ مرۆڤی رەت بكەتن، بەلكۆ باوەراوی ئەوەكە ئەو چەندا كارتیكرنێ لسەر هەست و بیروباروە ولایەنێن هەلچۆنێ یێن وی دكەتن دەمێ نۆكەیە كە ب كۆنترۆلكرنا رەفتارا مرۆڤێ ل دەمی نۆكەیێ دا دبیتە دەینامۆیێ دینامیكی بوون و هەمی گۆهۆڕینێن د كەساتیێ دارووی ددەن. خالا هەرە سەرەكی یا كاری وی د چارەسەكرنێ دا لدۆر هندێ دزڤڕیتن كە گۆهۆڕینێن مرۆڤی و گەشە د كەساتیێ دا ل دەمێ نۆكەیە كە دێ بیتە پالدەر و دەلیڤە بۆ چارەسەركرناوی و قۆرتالبووناوی ژی وێ ڕەوشا خرابا سایكۆلۆژی یا كۆ لنك وی دروست بووی. هەمی هەولا رۆجێرزی ئەوە كە تاكی بگەهینیتە ڤێ ڕاستیێ كە بزاڤ و تێكۆشانا وی یا نۆكەیە كە وی هانددەتن كە خۆدێ خۆ بهێز وزەنگین بكەتن و ڤی خۆدێ بدەستڤەبهینیتن، و خۆ ژ هەمی بیروباوەر، و هزرێن خراب و نگتیڤ و رەفتارێن رۆخێنەروتێكدەر قۆرتال و دویر بكەتن، ئەوێن كە دبنە ئاستەنگ لبەردەم گەشە و وەرار و گۆهۆڕینێن پۆزێتیڤانەیێن وی.
3. كورت لێڤین(1890 -1947 / Kurt Lewin) سەركاروانێ تیۆرییا دەلیڤەیی ( نڤریە المجال )، كە دبیروباورێن خۆدا سەرباری هندێ كە ئاماژەی ب رۆلێ رابردووی ددەتن،هەروەسا ئاینیدەی د رەفتار و كریار و هەستێن مرۆڤی دا ب گرنگ دزانیتن، لێ لنك وی نۆكە یا ژ هەمیا گرنگترە چونكی پێكهاتەیەكە ژ رابردوویا سایكۆلۆژییا تاكی و ئاماژەیەكە بۆ وێ ئاینیدەیا سایكۆلۆژییا كۆل هیڤیا وی، هەر چەند ئەو د مەودا و دویری و كۆرتییا ڤی دەمی و گەلەك لایەنێن دیترێن وێ، رۆهن نینە و ئەڤ چەمكە لنك وی باش نەهاتینە ڕۆهنكرن.
4. بۆرۆس فرێدێنی سكینێر(?-1904 / BurrhusFredeniSkinner)، سایكۆلۆژیستێ رەفتارگەرا، كە وەكی هەمی هەڤالێن هەڤشانێن خۆ كۆكن لسەر گرنگییا كارتێكرنا فاكتەرێ ژینگەهی لسەر رەفتارێ، كە ئەڤە بخۆ ئاماژەیەكا راستەوخۆیە بۆ هندێ كە تەكەز لسەر دەمێ هەنۆكەیی دهێتە دان، چونكی دباوەراوان دا سەرەدەری دگەل مێشك، هزر، نەست و نەخواستی و لایەنێن دیترێن دورەەنی دا ناهێتە كرن، چونكی بچاڤا ناهێتە دیتن و پیڤانا وان بزەحمەتە و سەرناگرتێن، لێ رەفتار و كریارێن مرۆڤی ل دەمێ نۆكە و ڤێ گاڤێ دا بەلگەنە بۆ هندێ نیشانی مە بدەن كە كەسایەتیاوی بهێتە دیاركرن، چۆنكی ئەڤ رەفتارە دهێتە دیتن و پیڤان و تێبینی كرن و ئەنجامێن ویچ ژی د رۆهن و ئاشكرانە، بەرۆڤاژی هندێ كە رەفتارێن مرۆڤی بڕێكا هندەك چەمك و تێگەهێن وەكی ئید(Id)، من(ego) یان منێ بالا(super ego) ی بهێتە شرۆڤەكرن.دباوەرا سكینەری دا فاكتەرێ خۆرتكرن و بهێزكرنێ(reinforcement) رۆلەكێ مەزن د دروستكرنا رەفتارا مرۆڤی و لدویڤدا ژی كەساتیاوی دگێڕیتن، جۆرێن وان و تایبەتمەندی و ستراكچەرێ وان دەستنیشان دكەتن، و چ گۆمان تێدانینە بڤێ چەندێ وێ دڤێتن بێژیتن كە ئەڤ فاكتەرە نۆكە و د دەمێ ڤێ گاڤێ دا كارتێكرنێ دكەتن ورووی ددەتن، بگۆتنەك دیتر كەسایتا مرۆڤی بەرهەمێ فێربوونێ یە كە بڕێكا بهێزكەرێن باش و خرابێن نۆكە چوارچووڤێ خۆ دگریتن.
5. فرێدریك ئێس پێرلز(1970-1893/Frederick S. Perles) یا فرتیز پێرلز، خۆدانێ شێوازێ گشتالت دەرمانی د چارەسەركرنا دەروونی دا تەكەزێ لسەر ئەزموونێن نۆكەیێن نەساخی دكەتن كە ( نۆكە و دەڤێ گاڤێ و ل ڤێرێ ) رووی ددەن، ونەك ( ل وێراهە و دەمەك دیت)، كە وەكی هەمی گشتالتیێن دیترپتر پویتەی ب بها، ڕامان و فۆرم و ستایلێ رەفتار یان كارەكی ددەتن. ب باوەراوی پێدڤی یە مرۆڤ ل ڤێ گاڤێ دا بژیتن، نەك خەما وان دەلیڤەیا هەلگریتن ئەوێن ل دەمێ رابردووی دا ژكیستێ وی چۆین و یان خۆ بكەتە ئێخسیرێ هزركرنێ د ئاینیدەی دا و بارێ خۆگران بكەتن، هەر چەندە وی باوەرییا ب هندێ هەی كە باشە مرۆڤ بۆ ئاینیدەیا خۆ پلانێ دەینیتن، لێ ئەڤ پلانە پێدڤییە نەبیتە جێگرێ ئاینیدەی و وەكی ئەلترناتیڤەك بیتن بۆ داهاتووی، بەلكۆ تنێ ڕێكەك و ئاسانكاریەكە بۆ وێ.
6. ئابراهام ماسلوو (1970-1908-Abraham Maslow) خۆدانێ تیۆرییا پەیژەیی ( پێشتركی ) لدۆر پێدڤیاتیێن مرۆڤی دگەل هندێ كە ئاماژەی ب خۆد بدەستڤەئینانێ(self-actualization)ددەتن، لێ ئەڤ بابەتە هەمی گرێداینە ب پێدڤیاتییاڤە كە هەمی ل نۆكە دا كاری لسەر مرۆڤێ دكەن و ئەڤ پێداویستیە( needs)و ئەزموونێن گۆپیتكێ(peak experiences) ل نۆكە و دەمێ ڤێ گاڤێ دانە كە كاریگەریێ لسەر دروستبوونا كەساتیا مرۆڤی و ستراكچەرێ وێ و ساخلەمی و دەرووندروستی یا وی دكەن. وەك ئەم دبینین ئەڤ تیۆری یە ئاماژەیەكن بۆ گرنگییا دەمێ نۆكە د دەیناندنا بەرێ شەنگستێ كەساتیێ و ئامادەكرنا وی بۆ ژیانەكا ئاسایی و سروشتی، نیشانا هندێ نە كە تاك یێ ئازادە و سەربەردایە ژ كوت و بەندێن رابردوویەكێ بۆری و ئاییندەیەكا بڕێڤە، و دشێتن خۆ د نۆكە دا ببینیتن و كڤش بكەتن و ئاڤا و بهێز و هەتاكۆ چارەسەر بكەتن، چونكی ئازادییا وی ژ ڤان دوو دەمێن نە-نۆكەیی خالێن پشتەڤانن بۆ ڤێ چەندێ .
سیێەم: ئەڤ پشكە وان تیۆریێن كەساتیێ وسایكۆلۆژی بخۆڤە دگریتن كە بۆ دروستبوونا كەساتیێ بشێوەیەكێ باش و سەركەفتیانە و دەرووندروستتەكەزێ نەك ل سەردەمێ بۆری و سەربۆرەكا كەڤن، و نەك ئەڤرۆكەیا ژیانێ، بەلكۆ ئاینیدە و سۆبەهیەكێ دكەن كە یا لبەرهاتنێ و تێدا دهێتەدیاركرن كە ئەو تشت و پلان و ئارمانجێن د هزرا وی دا دهێنەدەیناندن و پەروەردەكرن، چەند گرنگن، و ئەڤ تیۆری یە ژی ئەڤێن خوارێ نە:
1. ڤیكتۆر فرانكل(Victor Frankl) خۆدانێ شێوازەكێ یە بناڤێ( ڕێبازا سیێەمێ ڤیەننا )، كە پشتی ڕێبازا فرۆیدی كە ب ئێكەم و یا ئەدلێری ب دووهەم دهێتن، دهێتە ژمارتن، و تەكەزێ لسەر هندێ دكەتن كە ئاراستەیا مرۆڤی بۆ ڤەدیتنا ڕامانێ بۆ ژیانێ و ئارمانجێن داهاتوویێن ژیانێ كە وی لبەرە بدەستخۆڤە بهینیتن، وی هند بهێز وشیان دكەتن كە دێ پێ كرێتن خۆ لبەر نەخۆشترین و گرانترین جۆرێن ئەزموونێن ژیانێ و رەنج و ئێش و ئازارەكێ بگریتن، ئەڤ هزر و بنەمایێ بەرهەمێ ئەزموونا وی بخۆیە كەل دەمێ كێشانا گەلەك گڤاشتینێن سایكۆلۆژی و جەستەیی ل زیندان و ئۆردیگەهێن ب زۆرەملێ یێن ئەلمانیا نازی، شیای پشتی كۆ خەلك كۆمەل ب كۆمەل دڤان تەنویرێن مرۆڤ سۆتاندنێ دا دمرن، ب ساخی قۆرتالببیتن. شێوازێ ویێ بناڤ و دەنگ(logo therapy) یان گەڕیان ل واتایا ژیانێ، هەمان ئەركێ ئاراستە و ڕینمایی كرنا مرۆڤان بۆ ژیانێ بڕێكا دەیناندنا و هزركرن و ئارمانجێن ئاینیدە یدایە. وی هەروەسا باوەرییەكا مەزن ب ڤێ هەبووكە ئێش و ئازارو تێكچۆنێن سایكۆلۆژی لنك تاكێن مرۆڤان بەرهەمێ نەبوونا هیچ جۆرە ئارمانج و مەبەستەكا ئاینیدەیی یە د ژیانێ دا كەوی پال بدەتن بۆمانێ و بەردەوامییا ژیانێ. ژ ڤێ چەندێ یە كە تیۆری یا بوونێ لنك وی دوو جۆرێن كەساتیێ ددەت نیاسین كە یێ ئێكەم كەساتیەكێ رەسەن كە ژ تایبەتمەندی یێن ڤێ جۆرێ كەساتیێ ئەوە كە وی باوەری یاب رابردوو و ژیانا نۆكە یا هەی، و دگەل ڤێ چەندێ ژی ئاراستەیا وی یا سەرەكی بەرەڤ ئاینیدەیە ب هەمی دیفاكتۆیا خۆ ڤە و نەدیاری و ڤەشارتی بوونا وێ پەسند بكەتنو خۆ لبەر بگرتین و بەردەوامیێ ب ژیانا خۆ یائاسایی و سروشتی بدەتن، و لبەرامبەر ژی وی كەسایەتیەك دیتر یادای نیاسین كە كەسایەتیێ نەڕەسەنە، كە ژ ئاینیدەیێ نەدیارێ خۆ دترسیتن و دڤێ ترسێ دا دژیتن و ژ د تینگەهەكێ تەماشەی رابردوو و نۆكە یا ژیانێ دكەتن كە پڕە ژ گۆنەهباری و تاوان و داخباریێ، و ئەڤ ژی هەمان نەدروستیا سایكۆلۆژی و تێكچۆنا شێرازەیا ژیانێ و ستراكچەرێ كەساتیێ یە لنك وی.
2. ئەلفرێد ئەدلێر(1937-1870 / Alfred Adler)، سایكۆلۆژیستێ ئاوستریای (ئۆتریشی) كە خۆدانێ تیۆری بناڤ و دەنگی تاكگەرایێ یە (Individual psychology)،كە هەر چەندە د ناڤ چەمك و تێگەهێن خۆیێن وەكی پرۆتێستۆیا نێراتیێ ( masculine- protest) كە بریتیە ژ ڤەگۆهاستن ژ رۆلێ ژناتیێ بۆ رۆلێ زەلامینێ و كارتێكەریێ، و یان ژ ێردەستییا ئەندامی(organ-inferiority) یا كۆ پەیوەندارە ب راوستیانا گەشەیا هەستا رێزلخۆگرتنێ ل زارۆكینیێ و دەمێ رابردووی دا، و گرێ یا خۆكێم دیتنێ(inferiority – complex)، كە گرێدایە ب هەستا لاوازی و بێ دەستهەلاتی یا كۆ ژ زارۆكینێ دگەل دایە، و هەروەسا ڕێزبەندی یا زارۆكا(birth – order) و هەر وەسا شێوازو ستایلێ ژیانێ(life- style)،باوەری یا ب هندێ هەی كە چاڤەڕوانی یا مرۆڤی ژ ئاینیدەی پترتر ژ هەمی ئەزموونێن وی، مرۆڤی بۆ ژیانێ پالددەتن و ئەڤ چاڤەڕیێ بوونە ژی گرێدایە ب ئارمانجێن وی ڤە كە هەمان ئەگەرێن سەرەكی یێن روویدانێن سایكۆلۆژینە بۆ دروستكرنا سەقایەكێ گۆنجای بۆ ژیانا مرۆڤی. د سایكۆلۆژیایا تاكگەراییا ئەدلێری دا گرنگ مەبەست و ئامانجە، نەك چەمك و تێگەه و تێرم و زاراڤەیێن وەكی رەمەك، پالنەر و بابەتێن ژ ڤی جۆری كە هیچ هاریكاریەكێ بۆ شرۆڤەكرنا رەفتارا كەساتیا مرۆڤی ناكەتن.نۆكە د هزرا ئەدلێری دا ب فاكتەرێ هەرەسەرەكیێ ئارمانجێ ڤە گرێدایەكە سنوورێن ناڤەرۆك و چارچووڤێ رەفتارێن وی دیار دكەتن، ولنك وی مرۆڤ، نە بوونەوەرەكێ سرۆشت خراب و جەنگاوییە، بەلكۆ هەكەر وی رەفتار وكریارەك نەدروست ژی ئەنجام دا ژ ئەگەرێ خەلەتیا تێگەهشتناوی یە ژ وی هەلویستی و دەلیڤەیێ ژیانێ، ولەوما یاپێدڤێ بۆ وی ئەوە كە ئەو بزانیتن وی شیانا گۆهۆڕینێ تیدا هەی، چونكی ئەو خۆدان ئازادی و ویست و شیانەكا ئازاد و سەربخۆیە كە ئازاد بژیتن و بەختەوەریێ هەلبژاریتن، و بگەهیتە سەركەفتنێ و كاملبوونێ وەكی ئارمانجەك دۆماهیك بۆ خۆ.
وەك دیارە دڤێ پشكێ دا مە ئاماژە ب هندەك وان تیۆرییا دا ئەوێن كە گرنگیێ ددەنە دەمێ داهاتووی وەكی فاكتەرەكێ سەرەكی بۆ بنیاتنا كەساتیێ، بەرۆڤاژی دەمێن بۆری و یێ نۆكە. دیارە د هزرا وان دا ئارمانج و چاڤەڕوانییا د ئاینیدەی دا ئەو فاكتەرن كە دەینامۆیێن بزاڤ و چالاكی و كارو مان و ژیانا مرۆڤی و دابینكرنا ئاسایێش و سەقایەكێ ئارامێ سایكۆلۆژی نە كە بۆ ئاڤاكرنا ستراكچەرێ كەساتیا مرۆڤی پێدڤی و فەرن، و بزوێنەری ویست و داخوازی و گەهشتن ب ئاستێ بلندێ بدەستڤە ئینانا خۆدی(self-actualization) دهێنە هژمارتن.
هەلبەت د جهێ خۆدایە كە بهێتە گۆتن ژ بلی هندێ كە هەر كۆمەلە تیۆریەك ژ گرووپێن سەری تەكەزەكا سەرەكی لسەر ئێك ژ دەمێن رابردوو یان نۆكە یان ئاییندەی بتنێ دكەتن، لێ یێن هەین هندەك تیۆریێن سایكۆلۆژی كە ئەڤ دیوارێ دەمەكی یێ شكاندی و تنێ خۆ ب ئێك ژ ڤان قۆناغێن دەمیڤە گرێ نادەن،بەلكۆ دروستبوونا كەساتیا مرۆڤی بشێوەكی سروشتی وڕاستەقینە بۆ دوویان سێ جۆرێن وێ دزانن. بۆ نموونە كەسەكێ هێنری موورای(Henry Murray ) (؟-1892) ێ ئەمریكی و خۆدانێ تێرمێ كەساتی ناسی كە پالنەر هزراوی یا سەرەكی یەو ب باوەرا وی ژ پێدڤیاتی ب ئازرێنەرێن دەرەكی وناڤخۆیی سەرچاڤەی دگریتن، وئەڤ هەردوو فاكتەرە ژی هەمان ئاماژەیەكە بۆ هەر دوو لایەنێن دەمی، ئانكۆ رابردووی و نۆكە، وەك هۆكارێ سەرەكی بۆ رەفتار و كەساتیا مرۆڤی و ئاراستەیەكێ گۆهۆڕینی و گەشە و پێشكەفتنێ د ئاینیدەی دا.
هەرەسا خۆدانێ ڕێبازای شرۆڤەكار سایكۆلۆژیێ و سایكۆلۆژیستێ سویسرایی كارۆل گۆستاڤ یۆنگ(1961-1875-Carl Gustav Jung) د تێرم و ئەو چەمكێن دبیردۆزی یا خۆدا بكار دبەتن ڕاستیەكێ بۆ مە رۆهن دكەتن كە ئەو ژی پێكڤەگرێدای بوونا رابردووی (كەهێمایێ گرنگیێ لنك وی بۆوێ چەمكێ نەخواست یان نەستێ ب كۆمەڵە كە ژ دویڤدا چۆناوی بۆ كۆمەكا ئەفسانە و نەخش و نیگارێن سەر دیوارێن شكەفتا هاتیە شرۆڤەكرن )،و ئاییندەیە كە نۆێنەرێ وێ هزراوی یە د بدەستڤەئینانا خۆدی(Achieving selfhood) یە لنك مرۆڤی. بگۆتنەك دیتر مرۆڤ و كەساتی د دەمێ نۆكەدا بەرهەمێ پێكگەهشتنا رابردوو و ئاینیدەیەكێنەكێ نە د ژیانا وی دا.
و هندەكژی وەكی هاری ستاك سوولیڤان(1949-1892 Harry Stack Sulivan/) كە دابەشكرنا قۆناغێن ژیانێ لنك كەساتیێ راستیەكێ نێشانی مە ددەتن كە كەساتی بەرهەمی ئەزموونێن جڤاكی یێن زارۆكینیێ(رابردوو)، بزاڤ و كۆششاوی بۆ تێگەهشتن ژ خۆدێ خۆ وەكی چەوا خەلك تەماشەی وی دكەن و د وی دگەهن(نۆكە)، و بزاڤ و ماندی بوونا وی بۆ ژیانەكا ئاسوودە و ئارام د جڤاكێ دا و خۆگۆنجاندن دگەل هەمی لایەنێن جڤاكی و ژینگەهی و دروستكرنا هەڤسەنگیەكێ دناڤبەرا واندا و ئەنجامدانا گۆهۆڕینێن پێدڤی لدەمێپێدڤی(ئاینیدەی)یە.
ولدۆماهیكێ ژی ڕێبازا ئەگەرییا چەند- فاكتەری(multifactorial Analysis) كە جۆرەكە ژ تێكهەلەیەكا هەمی فاكتەرێن كارتێكەر لسەر دروستبوونا كەساتیێ ژ بۆماوەیی و كیمیاوی/فیزیكی بگرە هەتا كۆ سایكۆلۆژی كە خۆ د هەمی دەمێن (رابردوو و نۆكە و ئاییندەی) دا دبینیتن، وەكی نموونە نە بۆ دیتن و بیر و بۆچۆنێن سایكۆلۆژی لدۆر بابەتەكێ گرنگێ ژیانا مرۆڤایەتیێ كە دەمە، كە پشكەكەژ زانستێ ناسینا كەتیا مرۆڤی لبن ڕەوش و سەقایێ سایكۆلۆژیایا دەمێ سایكۆلۆژی.
ئــەنــجــام
دەم وەك تێگەهەك سایكۆسۆسیۆ-كۆنكرێت دیاردە و بوونەك د ژیانا مرۆڤیدا جهەك تایبەت دگریتن، و ئەڤ چەندە یا بوویە سەدەمێ هندێ ژبلی زانستێن كۆنكریت، زانس
