بهایێ ئازادیێ بدیتنا رۆسۆی
د.نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی*
ڕامانا بهایێ ئازادیێ لنك وی:
رۆسۆ فەیلەسۆفێ فرەنسی یێ سەدێ هەژدێ بەردەوام گلەیێ ژ پێشكەفتنا شارستانیەتێ و مرۆڤایەتیێ دكەتن، و ب باوەرا وی دەستكەفتێن مرۆڤی یێن زانستی و جۆداجۆدا یێن شارستانیەتێ ژیانا وی یا راستەقینە یالبەروی بەرزەكری و ژێ ستاندی. لنك وی مرۆڤێن بەرێ و كەڤنارە و ( كە ئەوی زاراڤەیێ - وەحش و دڕندە– بۆ وان بكار دئیناند ) یێن كۆ رویس و پێخاس بوون گەلەك ژ مرۆڤێ نۆكە و سەردەمیانە( سەردەمێ وی ل سەدێ هەژدەهەمێ زایینی دا ) ئازادتر و بەردایی تر بوویە، و پترتر هەست ب خۆشی و بەختەوەری وتام چێژ وەرگرتن ژ ژیانێ دكر. ئێكسانیێ، دادپەروەریێ و ئازادیێ لنك وان پترتر ڕامان و واتایا خۆ هەبوویە ب بەراورد دگەل مرۆڤێ پێشكەفتی. مرۆڤێ وی سەردەمی هەڤدەردی و ئێكدلی پتر لنك هەبوویە و ئەڤرۆكە بهایێن وەكێ خۆپەرێستی و بووژەنی و مادیگەرایی و مادەپەرێستی یێ جهێ ڤان بهایێن جوان یێن گرتین. ئەو ل هندەك بیروباوەرێن خۆ گەفال زانستێ و هونەرێ ژی دكەتن و دبێژیتن كە ل جڤاكەكا پێشكەفتی و شارستانی دا ئەڤ هەر دوو بابەتە كارتێكرنێن گەلەك خراب و نەرینی لسەر مرۆڤی و مروڤایتێدكەن.هونەر و زانست، وەكی ئێك، مرۆڤی بەرەڤـــ حەز و ویستا رابۆاردنێ و خۆشگۆزارینێ و داخوازكرنا كەرەستە و كەل و پەلێن بریقەدار و ژیانەكا تەمبەلپەروەریێ دبەتن و بهایێن جوان و رەوشتێ وی یێ راستەقینە تێكددەن و نەئێكسانی یا جڤاكی لناڤ تاكێن جڤاكێدا دروست دكەن.
ڤان هزروبیرا ئەو هاندا كە د گۆتارو پەرتووكێن خۆ دا وێنە و تابلۆیەكێ جوان و سەرنج ڕاكێش ژ مرۆڤی، مرۆڤی وەحشی و دڕندەبەلێ ئازاد، نەك مرۆڤێ پێشكەفتی، پێشكەش بكەتن، كە تێدا وی مرۆڤێ وەحشی و ئازاد د ڕەوش و كاودانەكێ سروشتی نیشان ددەتن كە چەوا دناڤ دانگێن جڤاكێ دا ب خۆشی و تەژی ئەڤین و ڤیان و دلسۆزی بۆ مرۆڤێن دیترێن وەكی خۆ دژیتن، ودویر ژ هەمی گڤاشتن و فەرمانێن بگرە و بەردەیێن خێزانێ و حكومەتێ و جڤاكێ، ژیانەكا ئارام و ئاسودە و ئازادانە و دویر ژ هەر جۆرە خۆ پەرێستی و نێرگزاتیێ و پارەكۆمكرنێ بسەر دبەتن.
رۆسۆ خێزانێ وەكی حكۆمەتەكا بچویك د هژمێریتن كە پاشا تێدا باب و سەرپەشتێ خێزانێ یە و دەستهەلاتێ بسەر ئەندامێن خیزانێ دگێریتن، بگۆتنەك دیتر خێزان لنك وی ئێكەم نموونە و سەمپلێ كۆمەلگەهاسیاسییە كە باب دەستهەلاتدار و ( حاكمە) و زارۆك تێدا تاكێن وێ جڤاكێ نە. ب باوەرا وی مرۆڤێن جیهانێ هەمی وەكی ئێك وئێكسان و ئازادیێن هاتینە (خەلق) كرن و ئافراندن، بەلێ هندەك جارا ئەڤ ئازادیە لبن مەرج و كاودانێن جۆداجۆدا ژێ دهێتە ستاندن. هندەك جارا مرۆڤــ وێ ئازادیێ دئێخیتە بن دەستێ لایەنێن سیاسی، و دگەل ڤێ چەندێ ژی ب باوەرا رۆسۆی مرۆڤ سەرباری ڤێ پێدانا ئازادییا خۆ بۆ كەسێن دیتر دشێتن ئازادییا خۆ ژی بپارێزیتن.
ب باوەرا رۆسۆی حكومەت هەڤسەنگیەكە دناڤبەرا خەلكی و دەستهەلاتێ، ئەو دەستهەلاتا كۆ ئەركێ دەیناندنا یاسایێ و پاراستنا ئازادییا خەلكێ بستۆیێ خۆڤە دگریتن، و دبیتن ئەڤ ئازادی یە ژ جۆری ڕامیاری/سیاسی بیتن یان ژی شارستانی/مەدەنی. دگەل ڤێ چەندێ ژی رۆسۆی ئازادی یا هەڤوەلاتیا و خەلكێ یا گرێدای ب قەبارێ وەلاتی و حكومەتێ، و دبێژیتن كە ئازادییا تاكێن جڤاكێ ل وەڵاتێن مەزنتر گەلەك كێمترە ژ حكومەتێن بچویكتر، و بۆ نموونە ئاماژەی ب كۆمارا خەلكسالارییەكا بچویك وەكی سویسێ ددەتن كە ئازادی تێدا پترتر بۆ خەلكێ بەرهەڤە ژ وان خەلك و ئاكنجیێن ل وەڵاتێن مەزنێن وەكی بەریتاینا یان ئەمریكایێ دژین. ب باوەرا وی خەلكێ وەڵاتەكی مەزن وەكی بەریتاینا بەس هنگی ئازادە و هەست ب ئازادیێ دكەتن كە گاڤا خوولێن هەلبژاردنێ دهێتە گۆڕێ و وەكی دی ئەو نەدئازادن، و گاڤا وان ئەندامێن پەرلەمانێ خۆ هەلبژارت ئازادی یا وان تەواو دبیتن و ئەو دبنە بەندە و بندەست.
هەلسەنگاندنا هزرێن رۆسۆی ژ ئازادیێ
مە لسەری ئاماژە پێ دا كە رۆسۆ چەند گرنگیێ ب بهایێ ئازادییا مرۆڤی، وەكی مافەكێ وی یێ خۆدێ دای و سروشتی، ددەتن و دەلیڤەیەك بۆ ئارامی و ئاسودەییا وی یا سایكۆلۆژی و جڤاكی دزانیتن، بەلێ دگەل ڤێ چەندێ ژی هەكەر ئەم پێداچۆنەكا هزروبیروباوەرێن وی لدۆر ئازادیێ بكەین دێ هندەك لایەنێن هەڤدژ وناكۆك و جۆرە پارادۆكسیەكێ و لاوازیێ تێدا بینیتن كە دڤان خالێن خوارێ دادەهێنە نیشان دان:
1. دەمێ رۆسۆ لدۆر بەختەوەری و ئاسوودەییا مرۆڤێ جاران و كەڤن ودئاخڤیتن، بۆمە دیار دبیتن كە ئەڤ چەندە و هزروبیرەتنێ دەرهاوێشتە و بەرهەمێ خەیال و هزرێن وی نەو د جیهاناكەتواری و ڕاستەقینە دا وەسا نینە وەكی ئەو ژێ دبێژتن. پێداچۆنەكا دیرۆكا مرۆڤایەیتێ نیشانی مەددەتن كە ئەو تام و چێژ و سادەیی و خۆنەویستی و پارەنەویستی و ئێكسانی و دادپەروەری و ئازادییا كە رۆسۆ بۆ تاكێ ( وەحشی و دڕندێ ئازادێ) پێشی پێشكەفتنێ و شارستانیەتێ دزڤڕینتین، هیچ بنەمایەك بۆ نینە و تشتەك ڕێژەییە. ل وی دەمی ژی هەمی سالۆخەت و نەمازە یێن باش و خراب، نۆكە و وەكی ئاینیدەی، یێن لنك مرۆڤی هەبووین كە ژێدەر وسەرچاڤەیێ پسیبوونا سایكۆلۆژیایا مرۆڤی و مرۆڤایەتیێ بووینە. باشترین بەلگە ژی بۆ ڤێ چەندێ ناڤەرۆكا قۆرئانا پیرۆزە هەر ژ دەستپێكا ئافراندنا مرۆڤایەتیێ و دژایەتی و دلپیسی و نەڤیانا دناڤبەرا قابیلی و هابیلی دا وهەتا كۆ دۆماهیك ساتێن هاتنەخوارێ یا قۆرئانێ و ژیانا پێغەمبەر وهنارتیێ ئاخیر زەمانی(س). هەتاكۆ گەلەك جڤاكناسێن سەردەمێ ئەڤرۆژی پشتی كە بۆ مەبەستێن ڤەكۆلینێن زانستی سەردانا وان گۆند و ئاڤاهی یێن پاشكەفتی ل دارستانێن ئامازۆنێ و ئەفریقایێ كرین، ئەوێن كەهێشتان د سەردەم و چاخێ دەمێ ئاگرین و كەڤن دا دژین و شارستانیەت هێشتان نەگەهشتیە وان، ژی ڤێ راستێ نێشان ددەتن كە ئەو ژی یێن بسەروچاڤێن ئێكڤە، ئەڤ ئاسوودەیی، ڤیان و دلسۆزی و .. هند، یا كۆ رۆسۆ هزردكەتن لنك وان ب وی رەنگی نینە كە رۆسۆی زیادەڕۆیی تێداكری. گەلەك ژوان پیس و نەساخ و نەزانن و بەردەوام یێن د جەنگ و ئاژاوەی و ململانێ دا وژیێ وان ژ بەر ڤێ چەندێ گەلەك كێمە.
2. ئەو ئازادی و ویستا كۆ رۆسۆ ئاماژەی پێ ددەتن و وان پێناسە دەكەتن جۆرەكێ شاشیێ و هەڤدژیێ و پارادۆكسبوون تێدا دهێتە تیبنی كرن، ڤێ شاشیێ یالبەروی بەرزەكری كە هندەك جاران دوو جۆرێن ئاخفتنێن دژی و ژ دوو جەمسەرێن جۆداجۆدا دكەتن.
3. دەمێ رۆسۆ ئاماژەی ب هندێ ددەتن كە ئازادی یا تاكی گرێدایە ب ئاست و قەبارێ مەزن و بچۆیكاهی یا وەلاتی، جۆرە زیادەرۆیی یە ژلایێ ویڤە هاتیەكرن لدۆر بابەتێ تاكگەرایێ(Individualism) و وی دناڤبەرا ئازادیێ و دەستهەلاتا ژ ئێك جۆدانەكری دا تێكەلی یا كری و سنوورێن وان یێن لبەروی بەرزەبووی.
4. دەمێ رۆسۆ لدۆر بابەتێ ئازادییا رامیاری و جڤاكا مەدەنی و شارستانی دئاخڤیتن و گرنگییا جڤاكێ و ڕیكخراو و ستراكچەرێ وێ، دیار دكەتن، كە ئەو گەلەك باوەردارێ كۆمەلگەرایێ یە نەك تاكگەرایێ، و دگەل هندێ ژی بابەتێ خەلك و گەلسالاری وەكی سیستەمەكێ دەستهەلاتداریێ و سیاسی لنك وی، یابوویە ئەگەرێ هندێ كە ئەو دناڤبەرا چەمك و تێگەهێن [هەلبژارتنێ] و [ئازادیێ] تێكەل بكەتن. وی بۆ جێبەجێ كرنا هۆتافێن بریڤەدارێن خۆ لدۆر ئازادی، ئێكسانی و برایەیتێ دا،وەكی بنەمایەكێ گەلسالاریێ، شێواز و ڕێكەك جێگیر و لۆژیكانە پێشكەش نەكری یە.
5. بابەتێ هزرێ كۆ رۆسۆ تەكەزێ لسەر دكەتن لدۆر هندێ كە " مرۆڤ نەچارەئازادبیتن " دگەل كەتوارێ ڕەوشا سیاسی و جڤاكی یا ئەڤرۆ یا دەستهەلاتدارەتیێ و حكۆمەتێن دیكتاتۆری و زۆردار ناگۆنجیتن و دبیتە بابەتەكێ چارەسەرنەكری و دویرە ژ ڕاستیێ و كەتواریێ.
ژێــــــــــــــــدەر:
- رانالد، مارگارت لوفتوس(1383 ه. ش). ژان ژاك روسو، شرح افكار و اپار برگزیدە، ترجمە محمد بقائی (ماكان)، چاپ اول،اقبال، تهران،(166)ص.
