پشتی كۆ سیگمۆند فرۆید، زانایێ دەروونناسی، ئێك ژ تێگەهێن سایكۆلۆژی، كۆ ب جۆرئەتڤە دشێتن بهێتە گۆتن ئێكە ژ گرنگترین داهینانێن ڤی زانستی ل چەرخێ بیستێدا، كڤش كری و ئەو ژی نەست یان نەخواستی ( لاشعور یان unconscious ) [ 1 : 1553 ]، دەرگەهەك مەزن لبەر ڤەكۆلەر و بسپۆرێن ڤی بواری هاتەڤەكرن كە بوویە دەلیڤەیەك بۆ گەلەك ڤەكۆلینێن كۆ شیای گەلەك ژ لایەنێن ڤەشارتیێن پێكهاتەیا ستراكتوورێ كەساتیێ بۆ مرۆڤایەتیێ ئاشكرا بكەتن.
رێبازا شرۆڤەكرنا فرۆیدی بۆ هەلئێخستنا گەلەك ژ وان تشتێن نەپەنی و ڤەشارتی د ڤێ پێكهاتەیا كەساتیێدا چەندین شێوازێن داینە نیاسین كە دهێنە بكار ئینان بۆ كڤشكرنا كەساتیێ. ئێك ژ ڤان شێوازان ژی خەلەتیێن زمانەوانیە ( فلتات اللسان یانerrors of speech ) كە ژ لایەنێ فرۆیدی ڤە گرنگی یا پێهاتیەدان، و ب باوەرا وی ڕێكەكە بۆ ناسینا ژیانا نەستی یا تاكی و سایكۆلۆژیایا وی بگشتی. چونكی بدیتنا وی مرۆڤ هندەك جاران بشێوەیەكێ نەهۆشیارانە و بێدەستی هندەك وشە یان زاراڤە یان ناڤ و نیشانان ل جهێ هندەكێن دیتر بكار دئینیتن یان جهێ وان دگۆهۆڕیتن یان وان بەرۆڤاژی یان ب خەلەتی بكار دئینیتن، و ئەڤ چەندە نەتشتەك ژخۆیە بەلكۆ بەلگەیەكە بۆ هندێ بهێتە سەلماندن كە كەسێ بكاربەر و ئاخفتنكەر یان نڤیسەری تشتەكێ دگەل ڤی ناڤی هەی و نەخاسمە هەكەر ئەڤ چەندە دووبارە ببیتن [ 3 : 109 ]، و ئانكۆ ڤی كەسی نەڤیانەكا ژ وی ناڤی یان جهی هەی بەلێ هەمی جارا و لسەر ئاستێ هەستی ( شعوری ) ناهێتە هەستپێكرن بەلكۆ د هندەك دەلیڤە و ژنەشكافی ڤە و بێدەستی دەردكەڤیتن. دبیتن هەر كەسەكێ نموونە بۆ ڤێ چەندێ هەبن لێ هەمی دەمەكی پێنزانیت. دەمێ كەسەكی تشتەك دگەل كەسەكی یان لایەنەكی هەبیتن و كەرب و كینەیەك ژ وی د دلێ خۆ دا هەلگرتبیتن، دەمێ ئەو كەس ل جهەكێ دیتر بەحسێ وی كەسی دكەتن هەمی جاران یان هندەك جاران و بێدەستی ناڤێ وی خەلەت دبێژیتن یان وەسا دەردبڕیتن كە تشتەكێ ئاسایی ناهێتە هژمارتن و ئەو ژی ئەوە كۆ د نەستێ وی دا هەستەكا نەخۆش یا دگەل ڤی كەسی و لایەنیدا هەی.
دەمێ رۆشنبیرەكێ عەرەب د پەرتووكا خۆ دا و لجهەكی كە دڤێتن ئاماژەی ب هندەك دەستهەلات و شارستانیەتێن دەڤەرێ بدەت و ناڤێ هەمیا دئینیتن و بەس كورد تێدا نینە چ رامانەكێ ددەتن؟ ( .. سومەری، ئەكەدی، ئاشووری، بابلی .. و عەرەب و رۆمی، و فارس، یەونانی، مەغۆل، و تورك .. )[ 2 : 152 )، و هزاران نموونەیێن ژ ڤی بابەتی د فەرهەنگ و ناوەرۆك و كەلتوور و پەرتووكێن خەلكێ ژ ڤی بابەتی، كە دشێن ناڤێ مەغۆلەكی بینن كە پترتر ژ چەند هزار سالان پشتی كوردان هاتینە دەڤەرێ بێژن، بەلێ ژ دەڤێ وان دەرناكەڤیتن ناڤێ كوردان بینن و هندەك رەوشنبیرێن كورد ژی داهۆلێ و چەپلا بۆ وان دقۆتن و گۆنەها ڤێ چەندێ دئێخنە ملێ فارسان یان بگۆتنەك دیتر فارسا ئەوێن فێری ڤێ چەندێ كرین!یا دیارە هەمی ڤان نەتەوە و لایەنا بەهرا د دەڤەرێدا هەبووی، لێ ئایا ناڤێ میدیا و كوردان ل كیژ كۆژیەكییە؟ ئایا شارستانیەتا زەنگین و مەزنا كوردی ل ڤێ دەڤەرێ بوونا خۆ نینە یان رۆەشنبیرەكێ هۆسا، یێ كۆ دبیتن لسەر بوودجەیا كوردستانێ هاتبیتە خانەنشینكرن و نۆكە ل زانینگەهێن كوردستانێ مامۆستایێ كۆڕێن كوردان ژی بیتن، ئەڤ چەندە ژبیركریە و هەمی ئەڤ نەتەوە و شارستانیەتە لبیرێ بووینە تنێ كورد لبیرا وی نەماینە؟ یان تشتەك د دلێ وی و یێن وەكی وی دا هەیە.
هەكەر ئەم بهێین بدیتنا تیۆرییا فرۆیدی و شێوازێن وی یێن كڤشكرنا كەساتیێ بدەینە بەرئێك دبیتن ئەم بگەهینە ڤێ چەندێ كە كەسێن ژ ڤی جۆری چەوا دوێرن و دل دهێلن رۆلێ نەتەوەیێ كوردی ل دەڤەرێ هند بێ نرخ دەینن كە ژ خۆنەگرن تنێ ئاماژەیەكێ ژی پێبدەتن ( ئەڤە و هەكەر ئەڤ كارە لسەر ئاستێ هەستی ( شعوری ) و بدەست بیتن، و هەكەر لسەر ئاستێ نەستی بیتن هێژ كمباختر )، چونكی ئەڤ بەلگەیە بۆ هندێ دیسان ئەم بهێین سەر ڤێ خالێ كە دوژمنێن مە هەمی دەمەكی، چ لسەر ئاستێ نەستی و چ لسەر ئاستێ هەستی، نكۆلی و حاشایێ ل بوونا كوردان دكەن و ئەم كورد و كوردستانی هەمی دەمەكی قۆربانیێن ڤێ هەستا دەمارگیرانەیا دوژمنان بووینە. ڤێجا ژ هەمیان نەخۆشتر هەكەر ئەو كەس كەسەكێ رەوشنبیر و ئەكادیمی بیتن. پاڤێجا هەكەر ئەو وەسا بن پانۆكە كەس و لایەنێن سیاسی و دەستهەلاتدار چەوا هزر دكەن و وەكی كورد دبێژن: مشت نموونەی خەروارە.
ژێـــدەر: [ 1 ] پورێفکاری . ن. (1380) . فرهنگ معاصر جامع روانشناسی وروانپزشکی وزمینه های پیوسته انگلیسی وفارسی، جلد 1 -2،تهران، 814 ص. [ 2 ] صالح، قاسم حسین ( 2011 ). الشخصیە العراقیە المڤهر و الجوهر – تحلیلات سیكوسوسیولوجیە، گ. 2، ڤفاف، بغداد، ( 241 )ص. [ 3 ] كمال،علی(1988) النفس انفعالاتها و تمراچها و علاجها، فی جزءئین، گ،4 دار الاوسگ، بغداد (818)ص

*بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژیێ / بەشێ دەروونزانی / زانینگەها زاخۆ