پێشەكی
هەكەر ئەم پێداچۆنەكا بلەز ب پێناسە و تێگەهێ جڤاكناسی یان سۆسیۆلۆژی ( sociology ) دا بخشینین، دێ بینین وەك هۆرنبای ( 2003 ) د فەرهەنگنامەیا زمانەوانییا ئۆكسفۆردێ دا وێ ب ڤەكۆلینەك زانستی ددەتە نیاسین كو سروشت و گەشەكرنا جڤاكی و رەفتارێن جڤاكی بخۆڤە دگریت [ 9 : 1226 ]، و بڤێ چەندێ ژ سایكۆلۆژیایێ دهێتە جیاوازكرن كە روویدانێن جڤاكی، ئەوێن تاكی و جڤاكێ پێكڤە گرێددەتن، ڤەدكۆلیتن و لدویڤ یاسایێن ئەگەری شرۆڤەدكەتن، لدەمەكی كە زانستێ دەروونناسی دویڤداچۆن و ڤەكۆلینا رەفتارێن سروشتی و مێنتالیێن مرۆڤی دكەت بەلێ جۆدا ژ خەلك و كەسانێن دیتر [ : 8 ]، بەلێ ئەڤ جیاوازییا زانستی وان ژ ڤێ چەندێ ناشۆتن كە ئەڤ هەر دوو زانستێن جۆدا و سەربخۆ د خالەكێدا هەڤپشكن و ئەو ژی " رەفتار " ( سلوك یان behavior ) یان ئەو بزاڤێن جەستەیی و فیزیۆلۆژیكی یان هەر بزاڤەكا گیانەوەر پێڕادبیتن و بهێتە پیڤان [ 4 : 171 ]، وەك یا دیارە لڤێرێ مەبەست ژ گیانەوەری هەمان مرۆڤێ هزركەر و مێنتالییە كە بڕێكا وان رەفتار ژ مەبەست و ئارمانجێن خۆ دەربڕینێ دكەن. ئانكۆ دێ شێین بێژین كە تەوەرێ سەرەكیێ جڤاكناسیێ ڤەكۆلینا روویدانێن جڤاكییە كە ئەو روویدانە یاكۆ گرێدایە ب ژیانا وان تاكێن ئەندامن د گرووپەكا جڤاكیدا.
بڤێ چەندێ ئاشكرا دبیتن هەكەر تیرۆریست ژی تاكەك بیتن ژ جڤاكێ و گرووپێن مرۆڤی، خۆدانێ كریار و رەفتارێن وەسایە كە د پیڤەرێن مرۆڤی و یێن سروشتیدا تشتەك ناوازە و دەگمەن و د هەمان دەمدا زیانمەند و نەرینینە، كە دبنەڕەتدا بۆ كۆمەكا فاكتەر و بناسان دزڤڕیتن كە دبیتن خۆ د شێواز یان بناسێن جڤاكی و ئابووریدا ببینن، بەلێ د هەمان دەمدا هەمی ئەڤ بناس و ئەگەرە كاریگەریێ لسەر ستراكتوور و پێكهاتەیا هزری و مێنتالی ( عەقلی ) و سایكۆلۆژییا وی تاكی دكەن و دبنە ئەگەرێ سەرهلدانا هژمارەكا رەفتارێن كو ب نەرینی دهێن دەربڕین و نموونەیا وێ ژی ئەو كاولكاری و تووندوتیژی و نەئارامییا جڤاكی و سایكۆلۆژییایێ یە كە ئەڤ كریارێن تیرۆریستی لسەر ئاستێ كوردستانێ و دەڤەرێ و جیهانێ بووینە بەرهەمێن وێ. ژ ترسا زیانێن مەزنێن وێ یە كە دبنەرەتدا بۆ مێنتالیتە و هزرا دەمارگیرانەیا تیرۆریستان دزڤڕیتن كە جیهان بهەڤڕا و دەست ناڤ دەستێ ئێك دڤێتن وێ ژ ڕه و ڕیشال هەلبكێشیتن، بەلێ چونكی ئەڤ ڕه و ڕیشالە كویر یێن د هزر و مێنتالیتەیا هژمارەكا مرۆڤاندا چۆیە خوارێ، لەوما ژناڤبرنا وان هزران نەك بتنێ ب كۆشتن و برهاندنا تیرۆریستان ب داوی دهێتن بەلكۆ دڤێتن كار لسەر هزر و مێنتالیتەیا وان كەسان و ئەوێن لسەر لێڤا تێداچۆنێنە بۆ گەهشتن ب كاروانێ هەڕشیێ تیرۆریزمێ بهێتە كرن، و كار بۆ بلندكرنا ئاستێ رەوشنبیرییا جڤاكی و سیاسی و هزرییا جڤاكێ و دیاركرنا ئەگەر و بناسێن هەمە جۆر و ژ وان ژی یێن ئابووری و جڤاكی بهێتەكرن كە راستەوخۆ كارتێكرنێ د دروستبوونا ڤی جۆرێ هزر و مینتالیتەیێ دەمارگیرانە و هشك و لدۆماهیكێ ژی رەفتارێن تووندوتیژی و تیرۆریستانە دكەتن.
گرنگترین ئاریشەیێن جڤاكی
جیهانێ هەمی دەمەكی و نەخاسمە ژی ئەڤرۆكە بدەست هژمارەكا ئاریشەیێن جڤاكی نالاندی كە ژ لایەكی بناس بووینە بۆ دروستبوونا ئاریشەیا لسەر ئاستێ تاكی و هەم جڤاكی، و ژ وان ژی ئاریشەیا هەڤچەرخ ئانكۆ تیرۆرێ. گرنگترینی ڤان ئاریشەیا ئەڤێن خوارێنە:
1 ) ئاریشەیا ئاكنجیبوونێ: ئەڤ ئاریشەیە خۆ د زێدەبوونا هژمارا وان كەسان دكەتن كە ئەڤرۆكە ل گۆند و باژێڕێن جیهانێ دا دژین و رۆژ بۆ رۆژێ هژمارا وان پترتر لێدهێتن. ئامارێن فەرمی نیشان ددەن كە لسالا ( 2005 ) هژمارا ئاكنجیێن جیهانێ خۆ ل پتری ( 6 ) مەلیارد و ( 300 ) مەلیۆنان دایە كە خۆ ل هندەك وەلاتێن بۆش و تێرمرۆڤێن وەكی چین، هندستان، ئەمریكا، ئەندونیسیا، بەرازیل، پاكستان، و بەنگلادێشە و رۆسیا و ژاپۆن، نیجیریایێ و .. هتد، دا دبینیتن، كە ژ مەلیارەكێ هەتا پتری سەد مەلیۆن مرۆڤان د خۆ دا یێ جێگیر كرین [ 8 : 30 ]، و ئەڤ هژمارا ئاكنجییان هنگی جهێ ئاریشەیە كە نەگۆنجیتن دگەل ئاستێ بەرهەمهینانێ و گەشەكرنا وەلاتێن جیهانێ بگشتی.
2 ) ئاریشەیێن ژینگەهێ و ژێدەرێن ژیارێ: ژبەر ئەگەرێ زێدەبوونا هژمارا ئاكنجیێن جیهانێ و بزاڤكرن بۆ بدەستڤە ئینانا باشترین و پترترین ڕێژەیا ژیارێ، جۆرەك تێكدانا ژینگەهێ یا دروستبووی كە یا بوویە جهێ مەترسیێ لسەر ئاستێ جیهانێ بگشتی و مرۆڤایەتیێ نەخاسمە.
3 ) مەزنبوونا باژێڕان: هندەك باژێڕ ل جیهانێ خۆ ل پتری ( 26 ) مەلیۆنان ددەتن، بۆ نموونە تۆكیۆ ل ژاپۆنی، و ب دەهان باژێڕێن دیتر پتری دەهان مەلیۆن مرۆڤان بخۆڤە دگریتن [ 8 : 30 ]. هەتاكۆ ل كوردستانێ ژی ئەڤ بوویەر و دیاردەیە هەست پێدهێتە كرن. هژمارا ئاكنجیێن باژێڕان رۆژ لدویڤ رۆژێ مەزنتر لێدهێن. كار یێ گەهشتیە هندێ كە خەلكێ ژ گۆندان بەرێ خۆ دایە باژێڕان و ل باژێڕان چەندەها دیاردەیێن نەشارستانی و نەجوانێن وەكە زیادەرۆیی یێن هاتینە گۆڕێ و چەندەها ئاریشەیێن جۆراوجۆرێن ژێ دروست بووین.
4 ) هەژاری ( poverty ): بانكا نێڤنەتەوەیی هژمارا خەلكێ هەژار ل جیهانێ ب پتری مەلیاردەكێ مەزندە دكەتن كە تنێ ل وەلاتەكێ زەنگین وەكی ئەمریكا هژمارا خەلكێ هەژار و بەلنگاز خۆ ل سی مەلیۆنان ددەتن [ 3 : 188 ]، و ئەڤێ هاتنا خوارێ یا ئاستێ ژیارێ و هەژاریێ ئەجامێن خراب یێن بدویڤ خۆ دا هەین و ئاسەوارێن وێ دگەلەك جۆرێن ئاریشەیاندا خۆ دبینن و ڕەنگڤەددەن، كە هندەك بسپۆر و ئەكادیمی د وێ باوەرێدانە كە هندەك لایەنێن تیرۆریستانە ژی بڤێ چەندێ ڤە گرێداینە. بۆ نموونە لایەنێن وەك لاەینەێن سەلەفی ڤێ هەژارییا خەلكێ ب دەرفەت دزانن و بڕێكا هاریكاریكرنا خەلك و كەسێن هەژار وان بۆ لایێ خۆ ڕادكێشن و بۆمەبەستێن تایبەت مفای ژ وان وەردگرن [ 7 : 43 ]، و بگۆتنەك دیتر ئەڤە دەرگەهێ نێزیكبوونێ ل هزر و بیروباوەرێن تووندوتیژی و تیرۆریستانە لنك هندەك كەسێن كۆ خەلەت د چەمك و تێگەهێن ئایینی دگەهن و وان خەلەت شرۆڤەدكەن یان خەلەت دهێن تێگەهاندن. چونكی گەلەك ئایەت و سورەت د بنەرەتدا ل دەمەێ تایبەت یێن نازل بووین و ئارمانجا خۆ ل وی دەمی یا پێكای و بدەستڤە ئیناندی و جێبەجێكرنا وێ لڤێ قۆناغێ هندەك ئاریشەیا دروست دكەتن و جۆرەكێ تووندوتیژیێ دروست دكەتن وەكی ئەوا نۆكە ئەم بچاڤێن خۆ ژ تیرۆریستێن داعشێ و بۆحەرام و شەباب و .. هتد، دبینین.
5 ) پێشكەفتنا تەكنەلۆژیایێ: چاخێ ئەڤرۆكە، یاكۆ ب سەردەمێ پێشكەفتنا تەكنەلۆژیایا پەیوەندیكرنێ دهێتەنیاسین، دەرگەهی َژیانێ و نەخاسمە د بیاڤێ ڕاگەهاندنێ گەلەكێ بسانەهی ئێخستی، لدەمەكی كە د جەمسەرێ دیتر دا بكارئینانا وێ یا خراب ژ لایەنێ هندەك كەسێن هەلپەرەست یا بوویە ئەگەرێ گەلەك ئاریشەیێن مەزن و هەتاكۆ تیرۆریستان ژی ئەڤ تەكنەلۆژیایە یا ئێخستیە د بەرژەوەندییا خۆ دا و وێ دژی مرۆڤایەتی و شارستانیەتێ بكار دئینن.
6 ) ئاریشەیا دەمارگیری و دۆگماتیزمێ: ئەڤ ئاریشەیە یا بوویە پشكەك ژ وان بناسێن جۆداكرنا نەتەوە و گرووپان ژ هەڤدۆ ب هێجەتێن جیاوازێن ئایینی، نەتەوەیی، رەگەزی، و .. هتد،و ل وەلات و جهێن جۆداجۆدایێن جیهانێ.
7 ) ئاریشەیێن گرێدای ب پەروەردە و ساخلەمیێ: زێدەبوونا ئاكنجی و مرۆڤان ل گۆشە و كەنارێن باژێڕو گۆندێن ڤێ جیهانێ، ئاریشەیێن مەزنێن ئێخستینە د ڕێكا گەهاندنا خزمەتگۆزاری یێن پەروەردەیی و ساخلەمیێ: كە ب پێدڤیاتیێن هەرە گرنگێن جڤاكێ دهێنە زانین، و جۆرەك نەداپەروەری و نەیەكسانییا تێدا پەیدا بووی كە خەلكەك ژ وان خزمەتگۆزارییا بێبەهر بووی و ئەڤ چەندە وان پالددەتن بۆ دەربڕین ژ ڤان كێماسییا بڕێكێن نەهەژی و تووندوتیژی و ل هندەك كاودانان دا ژی برەنگێن كریار و رەفتارێن تیرۆریستانە دهێنە هەستپێكرن.
8 ) خێزان و ئاریشەیێن وێ: هەر ئەندامەك ژ خێزانەكێ وەك پشكەك ژ وێ خێزانێ دویر نینە ژ هەر ئاریشە و ئاستەنگ و نەخۆشیێن كو د وێ خێزانێدا دروست دبیتن. سەرەدەرییا خرابا دەیبابان دگەل زارۆكاندا، ژ ئێك جۆدابوونا ژن و زەلامی، هەبوونا كەسەكێ نەساخ و دەستئێش دناڤ مالێدا، خەمسارییا سەمیانێن مالباتێ [ 3 : 189 ]، و جۆرەها ئاریشەیێن ژ ڤی بابەتی راستەوخۆ كاریگەریێ لسەر رەفتار و سایكۆلۆژیایا تاكی دكەن و نەخاسمە زارۆك و سنێلە پترتر دكەڤنە بەر دربێن كۆژەكێن ڤان ئاریشەیان و دویر نینە گەلەك جاران بۆ قەرەبۆكرنا ڤێ خەمساریێ یا دەیبابان دەرهەق وان كری یان ژی ئەو پشت گۆه هاڤێتنا ئەو تووش بوین یان دابین نەكرنا پێدڤیاتی و خواست و داخوازیێن وان د ئاستەكێ گۆنجایدا، پەنایێ ببەنە بەر لایەنێن دیتر و دبیتن ئەڤ لایەنە ڕێكخراو و لایەنێن تیرۆریستانە بن.
9 ) جیاوازییا رەگەزی: هەرچەندە كو لسەردەمێ نۆكەدا ئافرەت ژ گەلەك گۆهۆڕینێن جڤاكی یا بەهرەمەند و بەهردار بووی، لێ هێشتان جۆرەكێ نەیەكسانی و نەدادپەروەری دژی وێ دهێتە دیتن كە كاریگەریێ لسەر دیتنا ئافرەتێ بۆ خۆدێ خۆ و شیانێن خۆ دكەتن، و ئەڤ چەندە ژی كاریگەریێ لسەر ئاستێ پشكدارییا وێ د پرۆسێسێن جڤاكی و بەرهەمهینان و گەشەكرنا جڤاكیدا دكەت [ 3 : 189 ].
10 ) نەساخیێن مێنتالی و سایكۆلۆژی: كە كارتێكرنێ لسەر هەمی رەفتار و كریارێن مرۆڤی دكەن و دبنە ئەگەرێ هندێ مرۆڤ نەشێتن دگەل ژینگەها مرۆڤی و فیزیكییا دەوروبەر بگۆنجیتن و تووشی جۆرەها كێشە و ئاریشە و ململانیێن دەروونی و دەرەكی ببیتن هەم دگەل خۆدێ خۆ و هەم دگەل ژینگەها دەرەكیدا، و ئەڤ كەسە نەشێن مرۆڤەك بەرهەمهێنەر و بمفا بن نە بۆ خۆ و نە بۆ جڤاكێ، بەلكۆ بارگرانینە بسەر مالبات و جڤاكێدا.
11 ) تووند و تیژییا سێكسی: ژبلی ئەو كاودانێن تاكیێن كەسێن لادای و ناوازە بۆ تێكرنا ڕەمەكێ خۆ یێ سێكسی و بشێوەیەكێ نەئاسایی و نەسروشتی ئەنجامددەن، ئەڤرۆكە ئەم دبینین كە ڕێكخراوێن تیرۆریستی د ئێك ژ نەشرینترین رەفتارێن خۆ كۆبیریێ و تەكەزێ لسەر ڤی لایەنێ گرنگ دكەن و بشێوەیەكێ هەلپەرستانە و نەبەرپرسیارانە وێ بكار دئینن و ئەڤ پێدڤیاتییا سروشتی و رەوا و بایۆلۆژیكییا مرۆڤی یا بوویە پشكەك ژ پرۆژەیێ وان یێ قێزەوەن و كرێت و بناڤێ ئیسلامێ بۆ ڕاكێشانا گەنجان بۆ ناڤ ڕێزێن خۆ دا، و هەمی ڤان شێوازێن نەئاسایی چەندەها رەهەندێن خرابێن هەین لسەر جڤاكێ و نەخاسمە ئەو كەسێن ژ هەر دوو رەگەزا دبنە قۆربانیێ ڤێ چەندێ و نەخاسمە ژی دیاردەیا زۆری ل ئافرەتان كرن و كرێتكرنا وان بناڤێ ( نیكاحا ئیسلامی و جیهادێ ).
12 ) مادەیێن هۆشبەر و هیبوونا بێ هێلان ( drug abuse ): هەر چەندە كە ئەڤ جۆرە بكار ئینانە تشتەك نوی نینە و گەلەك جاران هندەك ژ ڤان مادەیا بۆ مەبەستی چارەسەریێن جۆراوجۆر یێن هاتینە بكار ئینان، بەلێ لسەر دەمێ نۆكەدا ب ئێك ژ مەزنترینی وان ئاریشەیا دهێتە هژمارتن كە رووی ب رووی مرۆڤایەتیێ و شارستانیەتا وی بووی و بەردەوام یا بەلاڤ دبیتن، و مرۆڤایەتی بزاڤێ دكەتن لبەر سینگێ وێ ڕاوەستیتن و ئاسەوارێن وێ لسەر تاكی و جڤاكێ كێم بكەتن [ 6 : 736 ]، بەلێ ئەڤرۆكە ڕێكخراوێن تیرۆریستی نەك ڤی كاری ناكەن بەلكۆ بەرۆڤاژی وێ بۆ مەرەمێن پیسێن خۆ بەلاڤ دكەن و رەنگەكێ ئایینی و ئاسایی ددەنە وێ و بڕێكا وێ هەمی مفایەكێ ژ شیانێن وان گەنج و كەسێن دگەهنە وان لایەن و ڕێكخراوان بكار دئینن بۆ گەهشتن ب ئارمانجێن تیرۆریستیێن خۆ.
13 ) تاوان و كریارێن پێڤەگرێدای:زانایێن جڤاكناسی د وێ باوەرێدانە دناڤبەرا تاوانێ و بنیاتێ جڤاكیێ جڤاكێ پەیوەندییەكا بهێز یا هەی و ڤەكۆلین نیشانددەن كە تاوان پترتر ل تەخێن خوارێ و هەژار و لاواز ژ روویێ ئابووری رووی ددەن، كە هەرچەندە كو هندەكێن وەكی سۆتێرلاند ( E. Sutherland ) بەرۆڤاژی ڤێ بیروباوەرێ هزر دكەن [ 3 : 191 ].
14 ) تیرۆر : تیرۆر جۆرەكێ شلقاندنا سایكۆلۆژیایا تاكی و جڤاكێیە، كە ترسەكێ د ناخ و دەروونێ واندا دروست و بەلاڤ دكەتن. ئارمانجا سەرەكییا تیرۆرێ گەهشتنە ب دەستهەلاتێ، داكۆ بسەر جڤاكێ و سامان و هێزێ و سەنتەرێن بڕیاردانێ دا زال بیتن. دبیتن ئەڤ چەندە لبن سیبەر و بناڤێن جۆداجۆدا و ژ وان ژی ئایینی بهێتە جێبەجێكرن. تیرۆر بۆ كریارێن تیرۆریستی گرووپێن تیرۆریستی بكار دئینن و بۆ ڤێ چەندێ و مەبەستێ وان پیلان و نەخشەیێن پێشوەخت و ئامادەكری یێن هەین. بۆ وان ئەڤ گرووپە چەكێ ئێكەمینە بۆ دروستكرنا وێ ناجێگیری و شلقاندن و ترساندنا وان دڤێتن دروست بكەن، و ئارمانجا وان یا سەرەكی ژی هەمان بەلاڤكرنا ترسێ و هەڕفاندنا بۆهایێن مرۆڤایەتیێ و تێكدانا شیرازە و رەوشا ئابووری و ژیانا جڤاكێیە و نەهێلانا بارێ ئاسایی و سەقایێ ئارامێ كو خەلك تێدا ب ئارامی و ئاسایشێ بژیتن.دبیتن ڤان لایەن و ڕێكخراوا دبن گۆهێن هەڤال و هۆگرێن خۆ یێن تیرۆریستیدا هزاران بەلگە و هێمایێن ئایینی كربنە هێجەت و هەمی ئەو كەس خاپاندبن و روویەكی ئایینی دابیتە هزر و كریار و رەفتارێن خۆ، بەلێ هەمی د خالەكا هەڤپشكدا ئێكدگرن و ئەو ژی مەرەمێن پیس و بۆگەن و دژی جڤاكێ و شارستانیەتا مرۆڤایەتینە كە ئەڤرۆكە بناڤێ ئیسلامێ دهێتە جێبەجێكرن.
پرۆسێسێن جڤاكی و تیرۆر
ژیانا جڤاكی ژ كارەكی دەست پێدكەتن كە كەسەك پێڕادبیتن و ل ڕەخێ دیتر ژی تاكەك یان چەند تاكێن دیتر كاردانەوەیەكا ئاسایی ل بەرامبەر ڤێ كریارێ ئەنجام ددەن و كارلێككەرییا دوولایەنە دناڤبەرا وان دا رووی ددەتن [ 3 : 193 ]، كە هندەك ژ وان پەیوەندییان بەرسینگێ تیرۆربگریتن، و هندەكێن دیتر زەمینەیەكێ خۆش بكەتن بۆ دروستبوونا تیرۆرێ.
ئەڤ پرۆسێسێن جڤاكی خۆ د چەندین جۆرێن خوارێدا دبینن:
1) هاریكاریكرن ( cooperation ): كە بریتیە ژ كارپێكڤەكرنا دوو یان چەند تاكان بۆ مەبەستی بدەستڤەئینانا ئارمانجێن هەڤپشك، و دبیتە بنیاتێ دابینكرنا پێداویستیێن تاك و جڤاكێ، و بلندكرنا ئاستێ باوەری بخۆ بوونێ و ئاسایش و پاراستنا مرۆڤایەتیێ، و لگەل جڤاك و وەلاتێن دیتر دا بڕێڤە دچیتن و نەخاسمە د بیاڤێ ئابووریدا [ 3 : 194 ].
2) خۆگۆنجاندنا جڤاكی ( Accommodation ): لسەر بنیاتێ هەماهەنگی دناڤبەرا تاك و جڤاكێ دا رووی ددەتن بۆ تێگەهشتنا هەڤپشك ژ هزر و بیروباوەر و هەست و سۆز و ئاراستە و ژێیاتیێن هەڤدۆ، و لێك نێزیككرنا وان و بدەستڤەئینانا ئارمانجێن هەڤپشك [ 3 : 194 ].
3) گۆنجاندنا كەلتووری ( Acculturation ): یان پەسندكرنا كەلتووری كە بگشتی پەسندكرن یان ڤەگۆهاستنا كەلتوور و فەرهەنگێ نەتەوە و گرووپەكی یە بۆ گرووپەك دیترە [ 4 : 11 ]، چونكی كەلتوور وەكی سۆترلاند و وودوارد پێناسەدكەن بریتیە ژ هەمی ئەو تشتێن ژ نڤشەكی بۆ نڤشەك دیتر دهێتە ڤەگۆهاستن و میراتێ جڤاكی دهێتە هژمارتن و هەمی لایەنێن هزری و هۆنەری و بۆهایی و یاسا و رەوش و تیتالێن خوارن و ڤەخوارنێ و هەتاكۆ پەیوەندیكرنێ بخۆڤەدگریتن [ 5 : 130 ]. ئێك ژ سالۆخەتێن دیار لنك لایەن و ڕێكخراوێن تیرۆریستی ئەوە كە د ڤێ پرۆسێسا جڤاكیدا سەرنەكەڤتینە و نەشێن كەلتوور و بۆهایێن خەلكا دیتر پەسەند و قەبیل بكەن و چاڤێوان پێناڕابیتن لەوما دگەل خۆدێ خۆ و جڤاك و كەلتوورێن دیتر و نەخاسمە كەلتوورێ رۆژئاڤاییدا بەردەوام یێن د ململانێ دا كە رەنگەكێ وێ خۆ د وان كریارێن تیرۆریستیدا دبینن كە ئەم رەنگڤەدانا وێ ل جڤاكێن خۆ هەست پێدكەین چونكی جڤاكێن مە یێن بووین گۆڕەپانا پێكدادانا ڤان لایەنان و چونكی ئەڤان كەسان دەلیڤە نینە ململانێیێن خۆ ل رۆژئاڤا جێبەجێبكەن، لەوما دهێن یان دهێنەدەركرن ژ رۆژئاڤایێ و خۆ كێش دكن دا ل جهێن وەكی كوردستانێ كەرب و كینە و قەهرێن خۆ ڤالە دكەن.
4) هەڤڕكی ( competition ):جیاوازە ژ هاریكاریكرنێ و هەر لایەنەك بزاڤێ دكەتن بگەهیتە وی تشتێ وان نەهەی [ 9 : 246 ]، و هەڤڕكی تشتەك پیرۆزە ئەگەر بهێتن و لسەر بنەمایێن دروست و بڕێكێن سروشتی و دروست بهێتە جێبەجێكرن. دەمێ ئەڤ سالۆخەتە تێدا نەبیتن و نەمینیتن هنگی هژمارەكا زیان ژێ دروست دبن كە گەندەلی ئێكە ژ هزاران زیانێن وێ بۆ تاكی و جڤاكێ و مرۆڤایەتیێ بگشتی.
5) ململانێ ( conflict ): رەهەندەكێ گرنگێ كەتوارێ جڤاكییە، و جهێ پویتەپێدانا گەلەك زانا و فەیلەسۆفان بوویە، و بریتیە ژ وێ پرۆسێسا جڤاكی یاكۆ دناڤبەرا دوو لایەنان دا دروست دبیتن كە ئارمانج و بەرژەوەندیێن جیاواز یێن و هەر ئێك بزاڤێ دكەتن بەرژەوەندی و ئامانجێن خۆ بشێوازێن شەرعی یان نەشەرعی و نەدروست بدەستڤە بینیتن [ 3 : 195 ]. دیارە دێ شێتن بهێتەگۆتن كە ململانێ روویەكێ دیترێ هەڤڕكیێ یە، دەمێ كو هەست و سۆزێن پاقژ و زەلال ل پرۆسێسا هەڤركیێدا ل پرۆسێسا ململانێدا رەنگەكێ تاری و پیس و خراب و تەژی كەرب و كینە و تووندوتیژی و دژایەتیكرنانە بخۆڤەدگریتن. ئەڤ ململانێیە خۆ د جۆرێن وەكی ململانێیا تاكەكەسی، ململانێیا سیاسی، ململانێیا چینایەتی، ململانێیا ئایینی، ململانێیا رەگەزی و .. هتد دا دبینتن. و پشكەكا مەزن ژ وێ ئاگرێ تیرۆریستی ل جیهانێ هەلكری بۆ وێ ململانێیا نەدروست دزڤڕیتن كە بنەمایێن وێ نەگەلەك د ڕۆهن و ئاشكرانە و شاشییا وان كار یێ گەهاندی وی ئاستی كە تیرۆریست بۆ هندێ شەرعیەتەكێ بدنە وان كار و كریارێن خۆ یێن تیرۆریستی جۆرەكێ فرت و فێلێن سایكۆلۆژی دگەل خۆدێ خۆ و ئەندام و لایەنگرێن خۆ بكار بینن و كراسەكێ شەرعی بكەنە بەر و رەنگەكێ ئایینی بدەنێ و بۆ هندێ لبەر خەلكێ بەرزە بكەن كە مەبەستا وان یا سەرەكی ترساندنا خەلكێ و جیهانێ یە و بۆ هندێ وان ملكەچی بیروباوەر و هزرێن خۆ بكەن.
پرۆسێسێن جڤاكی و رەفتارێن تیرۆریستی
گەلەك جاران رەفتارێن مرۆڤی سەرباری هندێ كە نیمچە ڕێكخستینە، لێ د هەمان دەمادا ژی گەلەك جاران هەتاكۆ سزایێ ل سێدارەدانێ ژی بەرسینگێ گەلەك تاوانێن تیرۆریستی ناگریتن. نموونە ژی گەلەكن و ئێك ژ وان ژ سەر زارێ ئێك ژ وان دادوەرێن دادگەها دۆسیەیا ئەنفالان بڕێڤەبری ئاماژەی پێددەتن كە دەمێ تۆمەتا ڤێ تاوانا مەزن بشێوەی پرسیار ئاراستەی تاوانبارێ تۆمەتبار عەلی كیمیاوی هاتیەكرن، ناڤبری نەك تنێ وانە و پەند ژ رابردوویا رەش و تارییا خۆ وەرنەگرتبوون و سەرباری هندێ كە ب مسۆگەری دزانی كە دێ هێتە سێدارەدان و مرنا وی یا بڕێڤە لێ یێ رژد بوو لسەر تاوانێن خۆ و دان ب هندێ دابوو كە " هەكەر ئازاد ببیتن و جارەك دیتر دەلیڤە هەبیتن دێ هەمان رەفتاران دگەل كوردان كەت و وان ژناڤبەتن"، و ئەڤە چ ویژدانەكە؟ ئەڤە چ جۆر تۆخمە مرۆڤەكە، كو ل شوینا پەشیمانیێ، هندێ دی دان ب تاوانبارییا خۆ ددەتن و دڕندەییا خۆ نیشان ددەتن و بگرە ژی فەخر و شانازیێ بڤان رەفتار و كریارێن پیس و قێزەوەن دكەتن؟ ئایا چ كۆمپلێكس ( complex ) و چ گرێیەك و ژەهرەك د ناخ و دەروونێ ڤی گەورە تیرۆریستێ چەرخێ بیستێ و بیست و ئێكێ دا هەیە؟ گرێیا عەلی كیمیاوی كە د جهێ خۆ دایە زانا و بسپۆرێن سایكۆلۆژی بێخنە بەر ڤەكۆلین و دویڤداچۆن دا تێبگەهن و ل ئاییندەیدا نموونەیێن ژ ڤی جۆری بەری سەرهلدانا رەفتارێن تیرۆریستی و جینۆسایدكرنا نەتەوە و گەلێن دیتر بدەنە تەلافتن و ژناڤ ببەن.
ڕاستە وەك فرۆیدی باوەر پێ هەی ناكۆكی دناڤبەرا پالنەر و ویست و داخوازیێن تاكی و دگەل هەمان فاكتەرێن جڤاكێ ئێكە ژ ئەگەرێن سەرەكیێن ململانێیا دەروونی و كێشمەكێشێن مرۆڤان، و دبیتن ژی گەلەك جاران هەر ئەڤ چەندەیە كە هندەك كەسان پالددەتن بۆ ئەنجامدانا كریارێن تیرۆریستی. بەلێ ئایا ڕێكەك دیتر و ئاسایتر و سروشتی تر نینە كە ئەڤ تاكێن نەسروشتی ل جهێ دەربڕین ژ ئێش و ئازارێن خۆ یێن دەروونی پێڕادبن و هزاران تاوانێن دژی مرۆڤایاتیێ ئەنجام ددەن، ڕابن ب هندەك جۆرێن دیترێن دەربڕینێ كە زیانێن وێ كێمتر ببن؟
تیرۆر د دیتنا ڕێبازێن جڤاكناسیێ
هەرچەندە كە هندەك د وێ باوەرێدانە كە جڤاكێن نڤستی و پاشكەفتی بخۆ جۆرەكن ژ وان جڤاكێن كو د قۆناغەكا كاتی و گۆهۆڕ دا و لبەر دەرگەهێ گۆهۆڕانكاریاندانە، و بزاڤێ دكەن كە خۆ پێش بێخن، بەلێ گەلەك فاكتەر و ئاستەنگێن هەین ناهێلن ئەڤ بزاڤە سەربگرن [ 3 : 199 ]، و دگەل ڤێ هەمیێ دا ئێك جۆرێ رەفتارێ د ڤان جۆرە جڤاكاندا نیشانددەتن كە روویەكێ وان هەمان تووندوتیژی و ململانێیا تەخ و چین و لایەنێن جۆداجۆدایە كە رەنگڤەدانا وێ خۆ د گەلەك لایەنێن ژیانا جڤاكی و سیاسییا ڤان جڤاكان دا دبینیتن. هەر دوو بسپۆرێن زانستێن مرۆڤی تۆماس جی. كرافۆرد و مۆرای نادیچ ( 1970 ) د گۆتارەكێ دا هزرێن خۆ لدۆر گۆهۆڕینێن جڤاكی بزاڤا كری كە گەلەك لایەنێن ململانێیێن جڤاكی بڤی رەنگێ خوارێ نیشان بدەن كو هەر جڤاكەك د ڕێرەوەیا گۆهۆڕینێن خۆ دا ب چهار قۆناغێن جۆداجۆدا دا دەرباز دبیتن. ل قۆناغا ئێكەم ژ ڤێ گۆهۆڕینێ دا جڤاك ژ جۆرێ كلاسیكی ( traditional ) و كەڤنارە، كە ستراكتوورێ سایكۆلۆژی و بنیاتێ دەروونیێ تاكێن جڤاكی تێدا و د ڤێ قۆناغێدا ژ جۆرێ رەزامەندییا ب زۆر و ( قەدەری ) یە، ئانكۆ ( content fatalism )، كە تێدا ڤان تاكان جۆرەكێ باوەریێ یا لنك دروست بووی كە گەهشتینە وی ئاستی هەست بكەن ئەو چدیتر نەشێن كاودانێن ژیانا خۆ و ڕێرەوەیا وێ بگۆهۆڕن و ئەڤ جۆرە هزرە جۆرەك رەفتارێن نەرینی و ملكەچی و تەسلیمبوونێ لنك وان دروست دكەت. ل قۆناغا دووهەمدا كۆمەلگەه دبیتە ژ جۆرێ نەجێگیر ( unstable ) و ستراكتوورێ دەروونیێ تاكێن وێ د ڤێ قۆناغێدا ژ جۆرێ نەرازیێن قەدەرینە ( discontent fatalism )، ئانكۆ تاكێن جڤاكێ چدیتر ژ كاودانێن ژیانا خۆ د رازی نینە، بەلێ د هەمان دەمدا هەست بڤێ چەندێ دكەن كە ئەو هێدی نەشێن چ گۆهۆڕینان تێدا بكەن و ئەڤ چەندە وان پالددەتن كە ڕابن ب ڕەفتارێن دەربڕ ( expressive ). ژبەر هندێ كە ئەو یێ گەهشتیە باوەرییەكێ كە نەشێتن بگەهیتە وان ئارمانج و مەبەستێن كە وی دڤێتن، لەوما دبیتن ڕابیتن ب دەربڕینا هەستێن خۆ بڕێكا هندەك رەفتارێن بەرپەرچدانەوەیی كە گەلەك جاران ژ جۆرێ تووندوتیژی و دژوارن و دبیتن هیچ ئارمانجەك تێدا نەبیتن. دبیتن وان لڤێرێ بڤێتن بێژیتن كە رەفتارێن تیرۆریستی د ڤێ قۆناغێدا دروست دبیتن. ل قۆناغا سێیەمدا جڤاك ژ جۆرێ ئینتیقالی ( transitional ) یە و بنیاتێ دەروونیێ تاكێن وێ جۆرە نەرزامەندییەكا ئەكتیڤانە ( discontent activism ) یە و رەفتارێن وان جۆرەكێ ئالاڤییە ( instrumental )، و رەنگەكێ شۆڕەشگێرانە و ل دژی دەستهەلاتێ بخۆڤە دگریتن، و ئەڤ چەندە نەخاسمە هنگێ دیار دبیتن كە ئاستەنگ بكەڤنە د ڕێكا تاكێن جڤاكێدا بۆ گەهشتن ب ئارمانجێن خۆ دا. جڤاك ل قۆناغا چهارەمدا ژی هەمان جۆرێ نەجێگیرە و ستراكتو?