دوای دەرچوونی پرۆژە یاسای خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە هەرێمی كوردستان و گشتاندنی بە سەر زانینگەكانی كوردستان بۆ زانینی ڕا و بیر و بۆچوونەكان،دیارە كە زۆر خالی بەهێزی تیایدا بەدیدەكرێت لەمەر پێشڤەچوونی ئاستی زانستی لە هەرێمی كوردستان و بەتایبەت لە زانینگەكانی ئەم هەرێمە لە ئێستا و ئاییندەدا و ئەمە نیشانەیەكی خەمخۆری حكومەتی هەرێمی كوردستانە بۆ ئەوەی بزاڤ بكەین بۆ گەیشتن بە باشترین ئاستەكانی زانست لەو پێشكەوتنەی كە ئێستا لە جیهان لە ئارادایە دوانەكەوین. هەلبەت نابێ هەمووجار باس لە خالە ئەرینیەكان بكرێن و بەم شێوەیە خۆمان بخافلینین و لە بابەتە ڕاستەكان خۆمان لە گێڵی بدەین، چونكی ئەمە ڕاكردنە لە راستیەكان و كەتوار و جگە لە زیان هیچ سوودێكی نیە، بۆیەش بە بیرهێنانەوەی خالە لاوازیەكان دەرگایەكی تر لەبەردەممان ئاوەڵا دەكرێتەوە كە بە هۆیەوە هانمان دەداتن بەخۆماندا بچین و ئەم لاوازیانە چارەسەر بكەین و خۆمان لە زیانەكانی بپارێزین.
لە ناوەرۆكی ڕێنمایی و یاسایەكانهەیە خالی لەم جۆرە كە خالی بیستەم یەكێكە لەوان لە بابەتی ئامانجەكان، كە ئاماژە بە گرنگی پێدانی وەزارەتی خۆێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی/هەرێمی كوردستان، بە زمانی كوردی و بە زمانی زانستی زانینی لە ئاستی خۆێندنی زانكۆیەكانی هەرێمی كوردستان و ئەمەیش بەڕێگەی وەرگێڕان و شێوازەكانی تری زانستی، دەداتن، وەك لایەنی پراكتیكی و كریارییە، كە لە هەمان كاتدا پێچەوانەی ئامانجەكانی خۆێندنی زانكۆیی بەگشتی و بە تایبەتی سالێ یەكەم وەك ئەوەی كە لە خالی دووەمی ئامانجەكانی خۆێندنی زانكۆ/ لاپەرە(24)بڵاوكراوەی وەزارەتی خۆێندنی باڵا و تویژینەوەی زانستی كە بە زمانەكانی عەرەبی و كوردی لە سالەكانی(2009) و (2011) ی وەزارەت دەرچووە، كە ئاماژە بە گرنگی دان بە زمانەكانی عەرەبی و ئێنگلیزی دەداتن لە خۆێندنی زانكۆ دا. لێرەدا جۆرە پارادۆكس و دووانیزمێكی هزری تێبینی دەكرێتن كە فێربوونی دوو جۆری زمانە . ئەوەی لە ڕاستی بێ ئێمە لەگەڵ ئەوەی دا كە ڕێزمان هەیە بۆ زمانی عەرەبی كەزمانی قۆرئانی پیرۆزە و لەسەر ئاستی جیهانی زمانێكی زیندوویە، و هەروەهاش زمانی ئێنگلیزی كە بووەتە زمانی هاوچەرخ و سەردەم، بەڵام لەگەل ئەوەش داوەك دیارە و هەموومان باش دەزانین و نابێ خۆمان لیێ بشارینەوە، پاش ڕاپەرینی پیرۆزی گەلەكەمان لە سالی(1991) لە دژی زۆردار و زەحاكی سەردەم و سەددامی گۆڕ بە گۆڕ و بەعسی فاشیستی و دامەزراندنی هەرێمی كوردستان، نەوەیەكیقوتابی لە كوردستانی ئازاد هاتووتە ئاراوە و پێ گەیشتووە كە بە شێوەیەكێ گشتی وەك زمان تەنها لە زمانی كوردی باش تێدەگات و سوودی لێوەردەگیرێتن وەك ئامرازێك بۆ فێربوون و پەروەردەبوون .
هەر چەندە بڕیاردان لەسەر ئەم ووتەیە و سەلماندنی پێویستی بە بەڵگە و لێكۆڵینەوەی زانستی هەیە، بەڵام ئەزموونەكانی ئێمە وەك پەروەردەكار پێشان دەداتن كە كاتێك بابەتێك بە زمانی دایك دەخۆێندرێتن و فێردەكرێتن، بەرهەمی باشتری دەبێ، چونكە قوتابیەكان زووتر و باشتر فێری ئەم بابەتە دەبن .
سەردەمی ئەمرۆكەی و سەدەی بیستەم، سەردەمی كەڵەكە بوونی زانستەكانە. پرۆگرامەكانی خۆێندن و كاتی داڕێژاوی وەزارەتەكانی پەروەردە و خۆێندنی باڵا بەشی ئەوە ناكاتن كە لێشاوی قوتابیان لە قوتابخانە و زانستگەه و پەیمانگەكانی میری فێری زۆرینەەی ئەو زانیاریانە بكاتن كە ئەمرۆ پێویستن مرۆڤی سەردەم فێری ببیتن بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئاستەنگەكانی ژیانی سەردەم . هەر لەم ڕوانگەیەشەوە و بەتایبەت كە ئێمەی نەتەوەی كورد لە ژێر فشاری چەندین فاكتەری سەرەكی دەرەوەیی و ناوخۆیین لە بوارەكانی ڕامیاری، كۆمەڵایەتی، ڕوشنبیری، ئابووری، هتد، بۆیەش بیركردنەوەیەكی هۆشیارانە لە كەلتوور و فەرهەنگی كوردەواری و بەتایبەت زمانی رەسەنی كوردی ئەركێكی نیشتیمانی و سەر شانی ئێمە، بە تایبەتیش لە كات و ساتێكێ ناسك و هەستیاری وەك ئەمرۆ دا.
ئەزموونەكانی سایكۆلۆژی و پەروەردەیی پێشان دەداتن كە ئەگەر بێت قوتابیان زمانی كوردی وەك زمانی زگماكی خۆی لە خۆێندن بەكاربێنیتن دەتوانن لە ماوەیەكی كەمتر زانیاریەكی زیاتر وەربگرن و فێرببن. خۆم لە ساڵی خۆێندنی(2011/2012) و (2012/2013) ئەم ڕاستیە بە چاوی خۆم دیت. كاتێك وانەكانی(ڕێگاكانی وانە گۆتن) و (پێوانە و هەڵسەنگاندنی پەروەردە)لە قۆناغەكانی(3) و (4) ی زانكۆی زاخۆ پێشكەشم دەكرد تێبینی ئەوەم كرد ئەوەندەی من وەك مامۆستایەك كە بە زمانی كوردی وانەكانی ناوبراو پێشكەش دەكەم توانیم قەبارەیەكی زیاتری بابەت پێشكەشی قوتابیان بكەم بە بەراورد لەگەل ئەو مامۆستایانەی كە هەمان بابەت و وانەكان بۆ هەمان قۆناغ و زانكۆ پێشكەش دەكەن بەڵام زمانی وانە گۆتنەوەیان عەرەبی یەلەكاتێكدا كە قوتابیەكانی من نزیكەی(50) پەنجا لاپەرەی (A4) وانەی پێوانە و هەڵسەنگاندنی پەروەردەیی یان وەرگرتووە، كە چی مامۆستای ( x و یان y ) كە بە زمانی عەرەبی هەمان وانە لە بەشێكی تر پێشكەش دەكاتن و وانەدەداتن، توانیویەتی تەنها كەمتر لە(10) لاپەرە لە بابەتی ناوبڕاو پێشكەشی قوتابیان بكاتن، و ئەمە جگە لە گلە و گازندەی زۆری قوتابیانە لە مامۆستایانی ناوبراو لە بارەی وانە گۆتنەوەیان بە زمانی عەرەبی و سوود وەرنەگرتیانە لیێ. پشت ڕاستم بەوەی كە ئەم جۆرە ئەزموونە لە لای زۆر مامۆستای تریش هەیە چ ئەوانە بە زمانی عەرەبی وانە دەڵێنەوە و چ ئەوانە لە فاكۆڵتی و بەشەكانی پزیشكی و ئەندازیاری و زانستی وانەكانیان بە زمانەكانی ئینگلیزی دەڵێنەوە. خۆزگە ڵێكۆڵینەوەیەك لەم بابەتە كرابایە و ڕاپرسیەك ئاراستەی قوتابیان كرابایە و یان چەند تۆێژینەوەی سایكۆلۆژی و پەروەردەیی بكرابایە و لە شێوازی دیزاینی تاقیگەیی ( تصمیم تجریبی )،و دوو گرووپی تاقیكەرەوەیی و گرووپی كۆنترۆكڵكراو هەلبژێردرابایە و ئاستی جیاوازییان دەدۆزرایەوە كە چەندە زۆرە.
ئەمە لایەك و لەلایەكی تریشەوە كۆمەلێكێ زۆری مامۆستا لە زانكۆكانی ئێمە دامەزراون و سوود لە هەموو ئیمتیازاتی (مادی و مەعنەوی) هەرێم وەردەگرن، و بێ ئەوەی خۆیان ماندوو بكەن و فێری زمانی كوردی ببن، وانە دەڵێنەوە و تێنووسی تاقیكردنەوەكانی قوتابیانی كورد ڕاست دەكەنەوە و نمرەیان بۆ دادەنێن – بێی ئەوەی كە یەك ووشە و رستەی كوردی بزانن، و كەس نازانی ئەم نمرەیە بۆ چی دانراوە!! و هەیە لە نیوانیان كە لەگەڵ ئەوەی كە گاڵتە بە هەستی بەرزی نەتەوایەتی كوردەواری و خەباتی نەپساوەی گەل و نەتەوەی كورد دەكەن و هەندێ جار بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ (ولەوانەشە ئەم چەندە بە ئەنقەست و نەخشەی بۆ داڕژاو و پرۆگرام كراو بێ !)،دژایەتی هزرو بیری كوردەواری دەكەن، لەلایەكی دیترەوە بەردەوام لەبن گویێ مامۆستایان و قوتابیان دەخۆێننەوە كە زمانێ كوردی زمانی زانست نیە و سەرچاوەی زانستی بە زمانی كوردی نیە یان كەمە، و ئەم قسەیە كە دوورە لەڕاستی و لۆژیكەوە، بووەتە پێخۆرە و بنیشتە خۆشەی دەمێ ئەم جۆرە مامۆستایانە و جێگەی داخە كە ڕێژەیان زۆرە و ڕۆژ لە دوای رۆژ لە زیادبوون دایە و لە وەش خراپتر ئەوەیە كە زۆر مامۆستا و قوتابی كوردیش قسەكانیان بە هەند وەردەگرن و سواری ئەم شەپۆڵە دەبن و بڵاوی دەكەنەوە و بڕوای دەكەن. بەڵامئەوان خۆیان لەو ڕاستیە لەگێڵی دەدەن كە زمانی كوردی بە هەموو دیالێكتەكانیەوە زۆر دەوڵەمەند و زەنگینترە لەوەی كە ئەوان بەخرابی باسی لێوە دەكەن، و هەروەهاش زمانێكێ زانستی و زیندووی دونیایەكە بە سەدان و هزاران گۆتار و پەرتووكی پێ نووسراوە و بڵاوكراوە، و ئەگەر لەو بەینەدا ئەم زمانە تاڕادەیەك تووشی ئەم قەیرانە بووە هەردیسان هۆكارەكەشی بۆ داگیركردنیكەلتووری هەندی زمانی وەك عەرەبی -كە بە هۆی ئەوەی كەزمانی قورئانی پیرۆزە و چەند هۆكاری تری ڕامیاری و كۆمەڵایەتی و .. هتد،جێگەیەكی گەورە و شایەنی لە كەلتووری ئێمەدا پەیدا كردووە، دەگەڕێتن . بەلام ئەمە ئەو چەندە ناگەینێ كە ئێمە بە یەكجاری دەستی لێی بشۆین. بەلكۆ ئێمە وەك نەتەوەی كورد، كە زۆرینەمان پەیرەوی ئایینی ئیسلامی پیرۆزین و فەخر و شانازی پێوە دەكەین و بەڵگەش ئەو هەموو سەركردە و زانا و بسپۆرەن یان مامۆستای ئایینی یان پێگەیشتووی حۆجرەكانن و ئەمە دەستكەوتێكی گەورەیە و وەڵام و ئاماژەیەكە بۆ ئەو كەسانەی كە ناو و ناتۆرەی ناڕەوا لە نەتەوەكەمان دەدەن و نیازی ناشرین كردنی دەدەن.
دەبێ ئەو ڕاستیەمان لەبیر نەچێ كە ئەركی زانستگەه و پەیمانگەكانی هەرێمی كوردستان پێگەیاندنی ڕێژەیەكی زۆری دەستی كاریی ( ید العاملە) لێهاتوویە كە لە دام و دەزگاكانی میری و نەمیری هەرێمی كوردستان كە زۆرینەی دانیشتوانی كوردن و بە كوردی دەدوێن،دادەمەزرێن و لە ڕاپەراندنی ئەرك و كارەكانی ئەم دام و دەزگایانە بەشدار دەبن. بۆیەش بەڕای ئێمە گرنگی پێدان بە زمانەكانی بیانی وەك عەرەبی تەنانەت ئینگلیزیش لە بسپۆریەكانی زانستی دا،كە بە پێچەوانەی بەرژەوەندی زمانی قوتابی و كەسایەتی ئەوانە. ئەو قوتابیانەی كە بە زمانی ئێنگلیزی دەخۆیێنن، لەو بروایە دام ئەگەربێت و وانەكانی كۆلیژەكانی زانستی و پزیشكی لەجیاتی زمانی ئینگلیزی بە زمانی شرینی كوردی وانەكان وەربگیرێن لەماوەی چەند ساڵی خۆێندن كە سنوردار و كۆرتە، دەتوانن زیاترین زانیاری و بابەت و وانە وەربگرن . بالێكۆڵینەوەی زانستی لەم بارەیەوە بكرێن و ئەنجامەكانی بە ووردی لێك بدرێتن و بڵاوبكرێنەوە. با زمانی ئێنگلیزی زمانی یەكەمی سەردەمیش بێ. ئەمە كەی بەڵگەیە بۆ خەریك كردنی قوتابیانی بسپۆری پزیشكی و ئەندازیاری و زانست بە زمانەكانی ئێنگلیزی یان عەرەبی یان هەر زمانێكی تر. ئەو قوتابیەی كە لە كۆلیژێكی پزیشكی دەردەچێتن لە سەدا ( 98 ) و زیاتریشی هەر لەكوردستان و لە نێو كۆمەلگای كوردەواری خزمەت دەكات و لەگەل نەخۆشێك هەلسوكەوت دەكاتن كە بە كوردی قسە دەكات و ئێش و ئازارەكانی خۆی بە زمانی كوردی بە نۆژدار (پزیشك) دەڵێتن نەك عەرەبی یان ئێنگلیزی یان .. هتد. ئەگەر بەهانە ئەوەیە كە پەرتووكەكان بەزمانەكانی عەرەبی یان ئێنگلیزی لە جیهان بەڵاو دەكرێن، بەڵام ئێمە سەدان دەرچوو لە بسپۆریەكانی زمانەكای بیانی مان هەیە، با وەزارەت و حكومەت گرنگی یان پێ بداتن و پشتگری مادی و مەعنەویان بكاتن، با باشترین پەرتووكەكانی زمانەكان وەرگێڕن و بیكەن بە كوردی و ئەو كەسەی كە پەرتووكێكی ئێنگلیزی بە یەك هەفتە دەخوێنی، دەتوانی لەو ماوەیەدا (2) یان (3) پەرتووك بە زمانی كوردی بخۆینی و لە كاتی خۆی دا ئابووری بكات و زیاترین زانیاری وەربگرێ،لە رووی مادی یەوە بۆ حكومەتی كوردستان ئەم چەندە زۆر ئەرزانترە و بە سوودترە، لەوەی كە پرۆگرامەكانی خۆێندن بە زمانیبیانی بێ بگرە ئینگلیزیش بێ .
لێرە دا دەمینیتن ئەو قوتابیانەی كە نیازی بەردەوامی خۆیندنی باڵا لە ئاستی ماستەر و دكتۆرایان هەیە لە دەرەوە و ناوەوەی هەرێم، و پێوستیان بە زمانی بیانی وەك عەرەبی و ئینگلیزی و زمانەكانی تر دەبیتن، و ئەم قوتابیانە پێویستە زیاتر خۆیان ماندوو بكەن و لە ئاستی داخوازیەكانی خۆیان بن تا بگەنە ئاواتەكانیان و ئەم قوتابیانەش ڕێژەیەكی زۆر كەمن. بۆ ئەم كۆمەڵە قوتابیە گرنگە كە زمانەك یان دوو زمانی بیانی بزانن، نەك هەموو قوتابیان فێری ئەو هەموو زمانانە بن كە زۆر جار دەبێتە مایەی بێزاری قوتابیان و بەتایبەت كە بە پێی زانستی سایكۆلۆژیای پەروەدەیی ئاستی هۆشی ( IQ ) قوتابیان ڕێژەییە و زۆربەی قوتابیان ئاستەكی مامناوەندیان هەیە و زۆریشیان بە هەموو توانایەكەوە ناتوانن ئەم زمانانە فێر ببن و بەتایبەت كە گرامێر و ڕێزمانێكی قورسیان هەیە و هەیە قوتابی كو وازی لە خوێندن هێناوە لە بەر ئەم هۆكارە.
با وەزارەتی خوێندنی بلند و تۆێژینەوەی زانستی لە میانەی بەزۆری سەپاندنی پرۆژەی زمانی كوردی ل نێو زانینگەكانماندا وەك چۆن مەرجی تایبەت بۆ وەرگرتنی پلەی زانستی بۆ مامۆستایان بلاوكردنەوەی لێكۆلینەوەی زانستی و دیتنی خولی تایبەتی داناوە هەروەهاش، دانانی پەرتووكێكی تایبەت و بە زمانی كوردی و لە بسپۆری خۆیدا و بە مەرجی تایبەت و ڕێگەگرتن لە دزینی زانستی و ئەنجامدانی ئەم كارە لە لایەن كەسانی تر و ب دانی پارە ئەنجامدانی ئەم كارە، هەنگاوێكی گەورە بهاوێژێ بۆ پڕكردنی پەرتووكخانەكانمان ب سەرچاوەی زانستی بە زمانی كوردی. هەتاكو ئەم هەنگاوە زۆر ب جدی وەربگیرێتن و هیچ ئاسانكای تیایدا نەكرێتن. ئەو كاتە نە جێگەیەك بۆ گلەیی قوتابیان دەمینێ و نە مامۆستایان، و ئەم هەنگاوە لغاوكردنی دەمی ئەو كەسانەیە كە لە لایەك زمانی كوردی بە هەموو دیالێكتەكانییەوە ب زمانی زانست نازانن و بەو چەندە ناهێلن هەنگاوی زانستی و چڕ و پڕ بۆ بەزانستیكردنی كوردی لە سەر ئاستی جیهانی بدرێتن.
ئێمە لێرە و لەو مینبەرە پیرۆز و ئازادەوە نامانەوێ هەڕشە و گۆرەشە لە هیچ نەتەوە و زمانێك بكەین و ئەمە دوورە لە هەموو پرەنسیپ و بنەماكانی مرۆڤایەتی و دیمۆكراسی و پێكەوە ژیان لە چەرخی هەنۆكەیی دا، و دوورە لە ناخ و دەروون و سایكۆلۆژیای تاك و نەتەوەی كورد و مێژووی دێرینی ئەم نەتەوەیە شایەتێكی راستەقینەی ئەم ئاخاوتنەیە، بەڵام لەهەمان كاتدا با ئێمە وەك كورد، و وەك نەتەوەیەكی خاوەن مێژوویەكی دێرین و زمانێكێ دەوڵەمەند و شارستانیەتێكی چەندین هەزار ساڵە، نەكەوینە نێو شەپۆڵەكانی داگیركردنی فەرهەنگی و زمانەكانی سەردەم و خۆمان و زمان و كلتوری رەسەنی كوردەواری بكەین بە قوربانی قۆچ و پەنجەی كەلتورەكانی بیانی، و بۆ ئەم چەندەش نەتەوەكانی وەك توورك،ڤێتنام و زۆر گەل و نەتەوەی بچووك و گەورەی تر بكەین بە نموونەی خۆمان، كە لە دوای رزگاربوونیان لەژیر ڕكێفی نەتەوەكانی تر لە ماوەیەكی كەم یان زۆر دا لەسایەی رەنج و ماندی بوون و پشت بەستن بە كەلتورو فەرهەنگ و زمانی خۆیان بوونەتە جەمسەرەكانی پێشەسازی و پێشكەوتن و زانست لە سەر ئاستی ناوچەیی و جیهانی .

*بسپۆری سایكۆلۆژی و پێداگۆگی/زانینگەی زاخۆ