قەیرانێكی تازە ڕووی لە عێراق كردووە، ئەمەش بۆ سەرۆكی هەڵبژێردراوی ئەمریكا جۆن بایدن شتێكی كەم نییە، بۆ بەدبەختیش ئەم قەیرانەش یەكەم كێشەیە كە یەخەی بایدن دەگرێت لە بواری سیاسەتی دەرەوەدا. گۆڤاری فۆرین پۆلیسی ئەمریكی لە ڕاپۆرتێكیدا ئاماژە بە هەرەسهێنانی دارایی عێراق دەكات، ئەمەش دەقی ڕاپۆرتەكەیە:
لە گەرمەی ئەو دۆخە داڕماوەی ئێستادا، ڕەنگە تێكچوونی دارایی ببێتە هۆكارێك بۆ داڕمانی سیستەمی سیاسیی عێراق، كە دواجار سەردەكێشت بۆ ململانێ و پێكدادانی ناوخۆ. بە درێژایی دوو دەیەی ڕابردوودا، گەندەڵی كێشەیەكی دووسەرەی لە عێراق هێنایە ئاراوە، حكومەتە لاوازو تۆتالیتارییە یەك لە دوای یەكەكەكان گرنگیی زۆریان دەخستە سەر ئەوەی كە هەموو حزبێكی گەورەی سیاسی وەزارەتێك یان زیاتر وەربگرێت یاخود بەڕێوەی ببات، ئەوان ئەو بیرۆكراتییانەیان بەڕەوەبرد نەك بۆ بەرژەوەندیی وڵات، بەڵكو ببێتە تۆڕگەلێكی قەبەو گەورەی گەندەڵی كە دەست بەسەر داهاتی نەوتدا بگرن و دواجار بەكاری بهێنن بۆ ئەوانەی هەڵیان دەبژێرن و دەنگیان پێ دەدەن، لە بەرانبەر وەدەستهێنانی وەزیفەو و گرێبەست و دەستكەوتگەلی دیكەدا.
بەهەدەردانی ئەو پارە زۆرە بووە هۆی زیان گەیاندن بە كەرتی تایبەت، ئەمەش بەو مانایەیە كە هیچ جێگرەوەیەك بۆ كەرتی گشتی نەماوەتەوە، لە ئەنجامی ئەمەشدا ئێستا حكومەت بووەتە گەورەترین سەرچاوەی كاربپێكردنی فەرمانبەران و هەر ئەویش لە گوزەرانیان بەرپرسیارە.
مایەی سەرسامی نییە كە لەوەتەی ساڵی 2004 ژمارەی فەرمانبەرانی دەوڵەت سێ ئەوەندەی ساڵی 2003 زیادی كردووە، هەروەها حكومەت ڕێژەی 400% ی زیاتر مووچە دابەش دەكات بە بەراورد بە پێش 15 ساڵ لەمەو بەر، بۆیە حكومەت و داهاتە نەوتییەكەی بووەتە كارپێكەری سەرەكیی ئابووریی عێراق و پارەداركردنی گەلی عێراق.
لە ئەنجامدا، حكومەتی بەغدا مانگانە پێویستی بە 5 ملیار دۆلار دەبێت بۆ پێدانی مووچەی فەرمانبەران و شایستەی خانەنشینان، وێڕای 2 ملیاری دیكە بۆ پڕكردنەوەی گوژمەی بەكاربردن و خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكان. بەڵام لەگەڵ بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا و دابەزینی نرخی نەوت، داهاتی مانگانەی عێراق بۆ 2.5 تا 3.5 ملیار دۆلار دابەزی، واتا ئێستا كورتهێنانی مانگانەی حكومەتی بەغدا لە نێوان3.5 بۆ 4.5 مليار دۆلارە.
ئێستا عێراق ڕووبەڕووی كەمیی سیولەی دراو دەبێتەوە كە ناتوانێت ئەو كورتهێنانە پڕبكاتەوە، لە مانگی تشرینی یەكەم عەلی عەلاوی وەزیری دارایی لە لێدوانێكیدا ڕایگەیاندبوو كە _ یەدەگی بانكی ناوەندی لە 53 ملیار دۆلاردا وەستاوە)، لەو كاتەوە پەرلەمان دەنگی لەسەر یاسای پارەداركردنی كورتهێنانەكە دا، تاكو حكومەت بتوانێت قەرز بكات بۆ پێدانی مووچەكانی هەر سێ مانگی تشرینی یەكەم و تشرینی دووەم و كانوونی یەكەمی ساڵی 2020.
بەگوێرەی سەرچاوە حكومییەكان و پێشنیازەكانی بوودجە، كۆی قەرزی گشتیی عێراق گەیشتە ژمارەیەكی بەرزكە 80 ملیار دۆلارە، ئەمەش حكومەتی ناچاركرد زیاتر لە 12 ملیار دۆلار بە بوودجەی ساڵانەی خۆی تەرخان بكات بۆ پێدانی ئەو قەرزانە لەگەڵ سوودەكانیان. ئەمانە دەبنە بارگرانیی زیادە لەسەر بوودجەی دەوڵەت كە هەر لە بنەڕەتدا بە دەست كورتهێنانەوە دەناڵێنێت.
یەدەگیی عێراق لە دراوی گرانبەها لە هاوینی ساڵی 2021 دابەزینێكی مەترسیدار بەخۆیەوە دەبینێت، ئەمەش دەبێتە هۆی مایەپووچبوونی حكومەت لە ڕووی دراوەوە بۆ پڕكردنەوەی هەموو پابەندبوونەكانی ئێستا و لاوەكی. بە گوتەی بەرپرسانی عێراق و بە هۆی ئەو كەمبوونەوەەی ئێستا لە دراوی یەدەگی عێراق، ئێستا حكومەت ناچاردەكرێت كە پارە چاپ بكات بۆ دانەوەی شایستە قەرزییەكان كە بریتییە لە پڕكردنەوەی مووچەو خەرجیی بەكاربردن، ئەمەش دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی مەترسییەكی زۆری هەڵاوسانێكی توند.
بە هۆی مەترسییە دیراسەنەكراوەكانی هەڵاوسان، بەغدا بەم نزیكانە ناچار دەبێت لەجیاتی ئەوە بەهای دینار دابەزێنێت، بەڵام بژاردەیەش مەترسیگەلێكی زۆری سیاسی و ئابووریی تێدایە. بژاردەی دابەزاندنی بەهای دراو بێ چاكسازیی ئابووری، كە هێزە سیاسییەكان ناخوازن گەنگەشەی بكەن، هاوردەكردن ئیفلیج دەكات و پاشەكەوت كەم دەكاتەوە و مەینەتییەكان زیاتر دەكات، لە لایەكی دیكەوە ، دابەزاندنی بەهای دراو ڕەنگە ببێتە هۆی هەڵاوسانێكی دیكە. نەمانی دراوی گرانبەها بە واتای ئەوەی عێراق بەم زوانە ناتوانێت پارەی هاوردەكردنی كەرەستەكانی خۆراك و شتومەك بداتەوە، عێراق هەموو شتێك هاوردە دەكات جگە لە نەوت.
ئەگەر هاتنی پارە كەمی كردو بەهای دیناریش دابەزێت، ئەوا شتومەك كەم دەبێت و نرخیش بەرزدەبێتەوە، ئەگەر حكومەت هەموو ئەو ڕەسیدەی ماویەتی لە بانكی ناوەندی بكێشتەوە لە كاتی دەستركدن بە دابەزاندنی بەهای دراو، ئەوا دیناریش لە ماوەی شەش مانگدا ئازادانە دادەبەزێت.
هەندێك لە بەرپرسانی حكومەت بە ئاسانی هیوادەخوازن كە بەرزبوونەوەی چاوەڕوانكراوی ساڵی داهاتوو قوتاریان بكات. بەڵام بەپێی شرۆڤەكارانی نەوت، ڕێژەی ئەو زیادەیەی چاوەڕوان دەكرێت بێتە سەر نرخ لە 10 بۆ 15% زیاتر نابێت، ئەم ڕێژەیەش زۆر دوورە چارەسەری قەیرانی ئێستای عێراق بكات.
ئەگەر عێراق نەتوانێت بەردەوام مووچەو خەرجی بەكاربردن و تێچوونە بچووكەكانی حكومەت بدات، ئەمە دەبێتە هۆی سزاگەلێكی مەترسیدار. مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران بە ڕاشكاوی ئەم ئاگاداركردنەوەیەی تایبەت بە هەژمارەی دارایی لە میانی گۆنگرەیەكی ڕۆژنامەنووسی لە 17ی تشرینی یەكەمدا ڕاگەیاندبوو، ئەو گوتی: من لە ئێستاوە هۆشداریتان پێ دەدەم، ڕووبەڕووی كێشەی پێدانی مووچەی مانگی كانوونی دووەم دەبینەوە. بەو پێەی تەكنۆكراتكارە بێ ئەوەی جەماوەرێكی سیاسیی هەبێت پاڵپشتیی بكات، كازمی توانای نەبوو بە چاوپۆشی لە چارەسەركردنی ئەم كێشەیە حزبە سیاسییەكان بۆ باسكردنی كێشەكە كۆبكاتەوە.
بێ گومان هەبوونی قەیرانی دارایی دەبێتە هۆی نانەوەی پشێوی و ناڕەزایی لە شەقامدا، زەحمەتیش دەبێت حكومەت مووچە نەدات و پارێزگاری لە سەقامگیری بكات. چونكە گرووپە چەكدارەكان و هێزە عەشایرییەكان هەوڵ دەدەن دەست بەسەر سەژاوەكانی داهاتدا بگرن وەك كێڵگەكانی نەوت و دەروازە سنوورییەكان و جموجۆڵە گەروەكانی بازرگانی و زەوییە كشتوكاڵییەكان و موڵكە تایبەتەكان. ئەم شتانەش كە كۆنترۆڵ نەكرێت سەردەكێشن بۆ ململنێو شەڕی ناوخۆ شێوەی ئەو شەڕەی كە لە نێوان 2005 و 2007 لە عێراق ڕوویدا. بۆیە ئەو ڕووداوانە دەبێتە هۆی دەستێوەردانی دەرەكی لە دەوڵەتە ئیقلیمییەكانی دراوسێ، تا هەر یەكەیان داكۆكی لە بەرژەوەندیی خۆیان بكەن.
لەگەڵ ڕەچاوكردنی مەترسیی هەڵوێستەكەو گرنگیی عێراق بە نیسبەت ناوچەكە و بازاری جیهانی نەوت، دەبینین كە ویلایەتە یەكگرتووەكان و كۆمێگای نێودەوڵەتی ناتوانن دەستەوەسان بن. ئاساییە كە سەرۆكی هەڵبژێردراوی ئەمریكا جۆن بایدن و لە ماوەی شەش مانگی یەكەمی حوكمڕانییەكەیدا و لەنێو قەیرانی پەتای كۆرۆنا و قەیرانی ناوخۆی ئابووریی وڵاتەكەیدا، نەتوانێت قەیرانی عێراق بكاتە یەكێك لە پێشینەكانی كاری خۆی، بەڵام ئەگەر بە زووترین كات بجووڵێتەوە، ئەوا تێچوونەكە كەمتر دەبێت، ئەویش بە تێپەڕاندنی بژاردەیەكی دیكەی قورستر، كاتێك عێراق ڕووی لە هەرەس و ڕووخان دەبێت. كاتێك ئیدارەی ئەمریكا ئامادە دەبێت بە سەرۆكایەتیی خۆی هەندێك یارمەتی پێشكەش بكات، ئەوا ڕەنگە وڵاتانی دیكەش بەشێك لەو یارمەتییە پێشكەش بكەن. چاوەڕوانیش دەكرێت دامەزراوە داراییەكانی نێودەوڵەتی، وەك بانكی نێودەوڵەتی و سەندووقی دراوی نێودەوڵەتی و وڵاتانی كەنداو و تەنانەت بەشێك لە وڵاتانی ئەوروپا و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا هەندێك پارە ببەخشن.

سەرچاوە: صوت العراق
و: بەهادین جەلال مستەفا