پ.ی.د. عەبدولفەتاح هەورامی، پڕۆفیسۆری یاریدەدەرە لە زانكۆی سلێمانی و پسۆڕ و تایبەتمەند لە بواری تەندروستیی گشتی «Public Health»، هەروەها بەڕێوەبەری سەنتەری هەماهەنگیی نێوان زانكۆ و كۆمەڵگە و، بەڕێوەبەری بۆردی زانستیی لووتكەی تەندروستیی كوردستان –KHS-»، نوێنەری لووتكەی تەندروستیی جیهانە لە كوردستان و، یەكێكە لە دامەزرێنەرانی «لووتكەی تەندروستیی عێراق – IHS»، لە بواری تەندروستیی گشتی، بەشداریی چەندین كۆڕ و كۆڕبەندی نێودەوڵەتی كردووە و، چەندین توێژینەوەی زانستی پێشكەش كردووە و لە نزیكەوە ئاگاداری ڕیفۆرمی تەندروستیی گشتییە لە كوردستاندا. لە گفتوگۆی ئەمجارەی بازنەی گفتوگۆدا «خزمەنگوزاریی تەندروستی لە نێوان كەرتی گشتی و تایبەتدا»، پرێزەنتەشێنێكی زانستی ئامادە كردبوو، كە بە داتا و ئامار، گرفت و كێشەكانی بواری تەندروستیی گشتیی كوردستانی دەستنیشان كردبوو، بەمجۆرەش دید و تیڕوانین و پێشنیار و ڕاسپاردەی زانستیی خۆی خستەڕوو.

 

1

تەندروستیی گشتی

ئەگەر سەیری ئەم سلایدە بكەین كە بە گەورەیی نووسراوە تەندروستیی گشتی «Public Health»، كێشە گەورەكەی ئێمە «تەندروستیی گشتییە، نەك خزمەتگوزاریی پزیشكی»، لە كەرتی تەندروستیی تایبەت، تەنیا «خزمەتگوزاریی پزیشكی هەیە» و خزمەتگوزاریی تەندروستی بوونی نییە.

خزمەتگوزاریی پزیشكی وەك دڵۆپێك ئاوی ناو پەرداخێك ئاوی پڕ وایە، بۆیە ئەگەر كۆی ئاوی پەرداخەكە خزمەتگوزاریی تەندروستی بێت، ئەوا تەنیا دڵۆپەكە خزمەتگوزاریی پزیشكییە.

كێشەی قووڵی ئێمە لەناو تەندروستیی گشتیدایە و لەسەر ئاستی جیهان بایەخێكی گەورە و گرنگ لەسەر ئەم پرسە هەیە، بەڵام بەداخەوە لای ئێمە لە كوردستان، تەنیا وەك خاڵێكی بچووك سەیر دەكرێت و بایەخی سەرەكی خراوەتە سەر خزمەتگوزاریی پزیشكی، ئەمەش وای كردووە، كە ئێمە لە كوردستان تەنیا سیستمی «خزمەتگوزاریی پزیشكی»مان هەبێت و «سیستمی تەندروستی»مان نەبێت.

چوارچێوەی كاری ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانی «WHO»، شەش كۆڵەگەی سەرەكی بۆ «سیستمی تەندروستی» دیاری كردووە، كە بریتین لە «پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری، هێزی كاری تەندروست، سیستمی زانیاریی تەندروستی، گەیشتن بە خزمەتگوزاریی سەرەكیی پزیشكی، بوودجە، سەركردە - حوكمڕانی». لەم چارتەدا ئەو خزمەتگوزارییەی دەگات بە هاووڵاتیان، خاڵی یەكەمە، ئەوانی دیكە هەموویان خزمەتی خاڵی یەكەم دەكەن كە «گەیاندنی خزمەتگوزارییە» بە هاووڵاتیان.

2

تەندروستیی گشتگیر و ڕەهەندەكانی تەندروستیی باش

كاتێك پێناسەی سیستمی تەندروستی دەكەین، ئەوا سیستمە پێشكەوتووەكانی جیهان جەخت لەسەر هەشت ڕەهەندی تەندروستیی باش «Dimensions of wellness» دەكەنەوە، هەر بۆیە كاتێك باسی سیستمی تەندروستی دەكەین، ئەوا ئەم سیستمە هەموو بوارەكانی تەندروستی، وەك «تەندروستیی سۆزداری، تەندروستیی ئەقڵی، تەندروستیی سۆزداری، تەندروستیی ڕۆحی، تەندروستیی دارایی، تەندروستیی كار، تەندروستیی كۆمەڵایەتی، تەندروستیی فیزیكی»لەخۆ دەگرێت.

ئەوەی تا ئێستا لە وەڵاتی ئێمە كاری لەسەر كراوە، بە تەنیا ڕەهەندی «تەندروستیی فیزیكی» بووە و ڕەهەندەكانی دیكەمان فەرامۆش كردووە، بۆیە ئەمەش دیسان دەبێتەوە خزمەتگوزاریی پزیشكی، نەك سیستمی تەندروستی.

3

ڕێژەی ڕەهەندەكانی تەندروستی

لەناو بازنەی سیستمی تەندروستیدا

لەم سلایدە كە وێنای «بازنەی سیستمی تەندروستی» دەكات، هێجگار گرنگە، هەتا لە ڕێژەی ڕەهەندەكان تێنەگەین، لە گرنگیی سیستمی تەندروستی تێناگەین. ئەم ڕەهەندانە سیستمی تەندروستیی كۆمەڵگە تازە و ئەبدەیت دەكاتەوە، لەم دابەشكردنەی ناو ئەم بازنەیە دەبینین، ڕێژەی «تەندروستیی فیزیكی» تەنیا 11%ـە، ئەمەش واتە لەناو سیستمی تەندروستیدا خزمەتگوزاریی پزیشكی تەنیا 11%ی پێكدەهێنێت، تەندروستیی جیینی و بایۆلۆژی 22%ی پێكدەهێنێت، تەندروستیی كۆمەڵایەتی 24%ی پێكدەهێنێت، ئاكاری تەندروست كە پەیوەندی بە ئاكاری مرۆڤەوە هەیە لەگەڵ تەندروستیی خۆی، ڕێژەی 36% پێكدەهێنت. لە هەموویان كەمتر «ژینگەی فیزیكی - Physical Environment» ڕێژەی 7% پێكدەهێنت.

هەر بۆیە ئەگەر سەرنج بدەین و ئەوەی ئەم بازنەیە بۆمان ڕوون دەكاتەوە، ئەوەیە كە گەورەترین هەڵەی كوشندە لە سیستمی تەندروستیی كوردستان ئەوەیە تەنیا بایەخ بە خزمەتگوزاریی پزیشكی و چارەسەری دەرمان دەدەین، كار لەسەر خۆپاراستن « prevention» ناكەین.

4

بارودۆخی كۆمەڵایەتی- ئابووریی گشتی

ڕەهەندەكانی ژینگە و كەلتوور

ئەگەر چاوێكی خێرا بەم سلایدە بگێڕین، دەبینین ئەم سلایدەش وەك ئەوەی پێشوو، جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە چۆن كۆمەڵگەیەكی تەندروست بونیاد دەنرێت؟ لەم سلایدە ئاماژە بە «خزمەتگوزاریی چاودێریی تەندروستی - Health Care Services» كراوە. خزمەتگوزاریی چاودێریی تەندروستی لەم شوێنانەوە دەست پێدەكات «ماڵ، ئاو و ئاوەڕۆ، كاركردن و شوێنی كاركردن، ژینگەی كاركردن، ئاستی خوێندن، كشتوكاڵ و بەرهەمهێنانی خۆراك». ئەگەر سەرنج لەم بوارانە بدەین كە ئاماژەیان پێكراوە، هەموویان دەبنە سەرچاوەی هۆكاری خراپبوونی تەندروستی، لە ئێستادا سەدان نەخۆشی بە هۆی ئاو و شلەمەنییەكانی دیكەوە هاتوونەتە كوردستان و چەندین نەخۆشی بەهۆی شێوازی بەرهەمهێنانی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان و خواردنەوە بڵاو بوونەتەوە.

تەندروستی پەیوەندی بە شێوازی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵگەوە هەیە و پەیوەندی بە شێوازی ژیانی تاكەكانی كۆمەڵگەوە هەیە و تەنیا بریتی نییە لە خزمەتگوزاریی پزیشكی و چارەسەر، بەڵكو بازنەیەكی فراوانترە و ڕاشكاوانە دەڵێم: «كۆمەڵگە و تاكی تەندروست بە وەزارەتی تەندروستی دابین ناكرێت، پێویستی بە هەماهەنگیی هەموو بوارەكانی ژیانی كۆمەڵگە و تاكەوە هەیە». یەكێك لەو نەخۆشییە باوانەی كوردستان كە «نەخۆشییەكانی دڵ و بۆرییەكانی خوێن»ـە، ئەگەر بمانەوێت چارەسەری ڕیشەیی بۆ بدۆزینەوە، دەبێت لە پەروەردەوە و ناو ماڵەكانمانەوە دەستی پێبكەین، لەبەر ئەوەی ئەم دوو شوێنە ئاكاری مرۆڤ دیاری دەكەن. بۆچی ئێمە ئێستا چاودێریی خوێنبەرەكانمان ناكەین، هەتا دەگیرێن و تووشی نەخۆشیی دڵ دەبین، ئەنجا دەچین بە دوای چارەسەركردندا دەگەڕێین؟

5

گرێدانەوەی چاودێریی تەندروستیی سەرەتایی و چاودێریی تەندروستیی گشتگیر، بە ئامانجەكانی پەرەپێدانی بەردەوامەوە

دابیینكردنی چاودێریی تەندروستیی سەرەتایی «Primary health care»، ئامانجەكانی سیستمی تەندروستی گرێ دەداتەوە بە ئامانجەكانی گەشەسەندنی بەردەوامەوە ( SDG ). لەم چوارچێوەیەدا ئێمە كێشەی قووڵمان لە دابینكردنی خزمەتگوزارییەكانی چاودیریی تەندروستیدا هەیە، بۆیە ئەمە گرێ دەدەمەوە بە هەردوو كەرتی گشتی و تایبەتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە بۆ گەیشتن بە دابینكردنی چاودێریی تەندروستیی سەرەتایی و چاودێریی تەندروستیی گشتیر، وڵات پێویستی بە پەرەپێدانی بەردەوام «sustainable development» هەیە، بۆ ئەوەی بگەینە ئەو ئاستەی كۆمەڵگەكەمان ژیانێكی خۆشگوزەران و تەندروستی بۆ دابین بكرێت، كە بریتین لە «نەمانی هەژاری و برسێتی، كواڵێتیی بەرزی پەروەردە، یەكسانیی ڕەگەزی، ئاوی پاكی خواردنەوە و سیستمی ئاوەڕۆ، كاری شایستە و گەشەی ئابووری، ڕێكخستنەوەی ژێرخانی پیشەشازی و داهێنان، كەمكردنەوەی نادادپەوەری، ئاسانكاریی بەردەوام لە كۆمەڵگە و شارەكاندا، بەكاربردن و بەرهەمهێنانی بەرپرسیارانە، پاكڕاگرتنی ژینگە، مامەڵەی دروست لەگەڵ سەرچاوە ئاوییەكان، ڕێگرتن لە گۆڕینی كەشوهەوا، هەماهەنگی و ئامانجی هاوبەش، پارێزگاریكردن لە سیستمی ژینگەی زەوی بە بەردەوامی»، ئەم ئامانجانە كە بریتین لەو ئامانجانەی نەتەوە یەكگرتووەكان لە چوارچێوەی پەرەپێدانی بەردەوام دەسنیشانی كردوون، دەبنە بنەمایەك بۆ دابینكردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەكانی چاودێریی تەندروستی و بەرهەمهێنانی تەندروستییەكی گشتگیر لە كۆمەڵگەدا.

6

بەبێ بوونی پزیشكی خێزانی

سیستمی تەندروستی سەركەوتوو نابێت

هەتا لەسەر سیستمی پزیشكیی خێزانی لە كوردستان كار نەكەین، نابێت چاوەڕێی ئەوە بكەین، سیستمی تەندروستیی ئێمە چاك بێت. هەر سیستمێكی تەندروستی، سیستمی پزیشكیی خێزانی تێدا نەبێت، شكست دەهێنێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە سیستمی پزیشكیی خێزان كار لەسەر هەر چوار ڕەهەندەكەی تەندروستی دەكات، بەپلەی یەكەم كار لەسەر خۆپاراستن دەكات، ئەوجا چارەسەر، ئەمەش لەبەر ئەوەیە سیستمی دكتۆری خێزان چاودێریی پێكەوە گرێدارو «Connected Care» دابین دەكات. ئەم سیستمە وەك دامەرزاوەیەك لە سلێمانی هەر بەناو دانەیەكمان هەیە، لە هەولێر دانەیەك، یان دووانمان هەیە، بەڵام تەنیا بینا و كەلوپەلن و كاریان پێناكرێت. بۆیە ئەگەر هەڵسەنگاندنی بۆ بكەین، بە پڕۆگرامی تەندروستیی گشتی «Health Care»، بڕوانا كەم 10%ی مەرجەكانی ئەم چاودێرییە تەندروستییە پێكەوەگرێدراوەی جێبەجێ كردبێت.

7

هەڵسەنگاندن بۆ پێكهاتە سەرەتاییەكانی

چاودێریی تەندروستی

كاتێك هەڵسەنگاندن بۆ پێكهاتە سەرەتاییەكانی چاودێریی تەندروستی لە هەرێمی كوردستان دەكەین، ئەو كاتە كێشە گەورەكانی سیستمی تەندروستیی خۆمان هەست پێدەكەین. من سەرپەرشتیی تێزی دكتۆرای قوتابییەكی خۆمم دەكرد كە «هەڵسەنگاندنی بۆ پێكهاتە سەرەتاییەكانی چاودێریی تەندروستی لە سەرانسەری هەرێمی كوردستان» لە هەولێر، سلێمانی، دهۆك و هەڵەبجە ئەنجام دابوو. بۆ ئەم هەڵسەنگاندنە پشتی بە تازەترین پێوەرەكانی هەڵسەنگاندنی چاودێریی تەندروستی بە ڕای زانستی بەستبوو كە تا ئێستا لە عێراقدا بۆ هەڵسەنگاندن بەكار نەهاتووە، بە جۆرێك ئەم پێوەر و پرسیارنامەیە 20 پڕۆگرام لە خۆی دەگرێت. ئێمە لەم 20 پڕۆگرامە تەنیا توانیمان دەیان بخەینە ناو هەڵسەنگاندنەكەوە، چونكە 10 پێوەریان لە مەڵبەند و دامەزراوەكانی ئێمە بوونیان نییە، ئەمەش دروست وەك ئەوە وایە، قوتابییەك لەبری ئەوەی لەسەر ڕێژەی 100% بچێتە ناو تاقیكردنەوەكان، بەناچاری لەسەر ڕێژەی 50% تاقیكردنەوە ئەنجام بدات، ئەو 10 پڕۆگرامەشی هەڵسەنگاندمان بۆ كردووە، ئاكامەكەی بەو جۆرە كە لە سلایدەكە دەیبینین، تەنیا 43%ی نەخۆشخانەكانی ئێمە خزمەتگوزاریی «non communicable disease service» هەیە، كە پەیوەستە بە دڵ و بۆرییەكانی خوێن و ئێمە دەڵێین بەس هەیە و یەكێكە لە هۆكارەكانی مردنی نەخۆش لە كوردستاندا، ئێمە ئەم پڕۆگرامە جێبەجێ ناكەین بۆ ئەوەی نەخۆشخانەكان چۆڵ بن، بەڵكو وازمان لێ هێناوە، بۆ ئەوەی بەردەوام نەخۆشخانەكانمان پڕ‌ بن.

8

ئاستی خۆپاراستن و

ڕۆڵی چاودێریی تەندروستیی گشتی

ئەمە ئەو پرسەیە كە دەبێت زۆر بە جددی ئاگاداری بین و كاری لەسەر بكەین، خزمەتگوزاریی تەندروستی دابەش دەبێت بەسەر چوار بەشدا كە بریتین لە:

1- خۆپاراستنی پێشینە - primordial prevention.

2- ڕێوشونی دیاریكراو بۆ كەمكردنەوەی مەترسییەكان - specific measurement reduce risk.

3- خۆپاراستن لە سەرەتای دەركەوتنی نەخۆشی - secondary prevention.

4- ڕێگرتن لە دەرهاویشتەكان و پەككەوتەیی - prevent complications and disability.

لە كۆنگرەی پاری لووتكەی تەندروستیی جیهانی لە بەرلین، توێژینەوەیەك پێشكەش كرا و تیایدا دەڵێت «ئەگەر لەسەر هەردوو ئاستی (خۆپاراستنی سەرەتایی و ڕێوشوینی دیاریكراو بۆ كەمكردنەوەی مەترسییەكان)، تەنیا یەك دۆلار خەرج بكرێت، ئەوا لەسەر دوو ئاستەكەی دیكەی خۆپاراستن كە بریتین لە (ناسینەوە و چارەسەركردن و ڕێگرتن لە دەرهاویشتەكان و پەككەوتەیی)، 54 دۆلار قازانج دەكەیت». هەر بۆیە سیستمە هاوچەرخە تەندروستییەكانی وڵاتانی جیهان، سەرەتا كار لەسەر دوو هەنگاوی یەكەم دەكەن، لەبەر ئەوەی زۆر باشترە و تێچووی كەمترە.

لە ساڵی 2013 توێژینەوەیەكمان كرد بۆ تێچووی یەك نەخۆش كە یەك شەو لە نەخۆشخانەی فێركاریی سلێمانی دەمێنێتەوە. بۆمان دەركەوت، تێچووی مانەوەی یەك نەخۆش لەسەر حكومەت بۆ یەك شەو 300 دۆلارە، تەنیا یەك پشكنینی سۆنەر، تێچووەكەی لەسەر حكومەت 250 هەزار دینارە.

لە ساڵی 2013 كاك نێچیرڤان بارزانی بانگهێشتی «ڕەجەب ئارداغی» كرد كە سەردانی كوردستان بكات. ئارداغ بە «باوكی ڕیفۆرمی كەرتی تەندروستیی توركیا» ناسراوە و، یەكێكە لە كەسە دیارەكانی جیهان لە بواری تەندروستیدا و، سیستمی كەرتی تەندروستیی توركیا بەدەست پاشاگەردانییەكی گەورەوە دەیناڵاند، ئارداغ توانی ڕیفۆرمێكی زۆر باشی تێدا بكات و بەرەو پێشەوەی ببات.

لەم سەردانەیدا ئێمە (د.سامان بەرزنجی كە ئەو كات بەڕێوەبەری گشتیی تەندروستیی هەولێر بوو، د.میران كە ئەویش ئەو كات بەڕێوەبەری تەندروستیی گشتی سلێمانی بوو و من نوێنەرایەتیی بەڕێزیانم دەكرد، لەگەڵ دوو ڕاوێژكاری ئەنجومەنی وەزیران، لەگەڵ كاك د.ڕێكەوت كە وەزیری تەندروستی بوو)، پێكەوە لەگەڵ ئارداغ سەردانی چەند دامەزراوەیەكی تەندروستیمان لە هەولێری پایتەخت كرد. ئەوكات مانگی ڕەمەزان بوو، چووین بۆ یەكێك لە چێشتخانەكانی هەولێر بۆ ئەوەی بەربانگ بكەینەوە، پێش ئەوەی بەربانگ بكەینەوە، كەمێك كاتی مابوو، لێمان پرسی: «چۆن توانیت ئەو ڕیفۆرمە گەورەیە لە كەرتی تەندروستیی توركیا بكەیت؟» لە وەڵامدا گوتی: «ئازایەتییەكە بۆ ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی وڵات دەگەڕێتەوە، نەك من، ئەو سەرەتا پێی گوتم، ئەگەر بمانەوێت لە كەرتی تەندروستی ڕیفۆرم بكەین، دەبێت لە تێڕوانینی سیاسەتمەدارەكانەوە بۆ كەرتی تەندروستی دەست پێبكەین و ئەوان بە شێوەیەكی بەهێز پاڵپشتیمان بكەن، لەبەر ئەوەی كێشەی سەرەكیی ئێمە لە تێڕوانینی سیاسەتمەدارەكانەوە بۆ تەندروستی دەست پێدەكات، كە ئەو تێڕوانینەمان گۆڕی، دەتوانین ڕیفۆرمێكی سەركەوتووش ئەنجام بدەین».

ئێمەش لە كوردستان هەمان كێشەمان هەیە. سێ كەرتی سەرەكی ئاستی پێشكەوتن و متمانەی هاووڵاتیان بە حكومەت دیاری دەكات، كە بریتین لە «ئابووری، پەروەردە، تەندروستی».

ئەمساڵ وەك پسپۆڕێكی بواری گشتی، بانگیان كردم بۆ ئەوەی هەڵسەنگاندن بۆ بەرنامەی پێنج حزبی سیاسی بۆ تەندروستیی كوردستان بكەم، بەڕاستی كە سەیری بەرنامەكانیانم كرد، گریانم دەهات. زۆر زۆر خراپ بوون. ئەوەی سەلماند هەتا ئێستا پرسی تەندروستی لەناو حزبەكانی ئێمە بایەخی نییە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا دەستخۆشی لە بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم، كە بیری لەوە كردووەتەوە، زۆر بە ڕاشكاوی و شەفافانە و دوور لە تێڕوانینی حزبی و میدیایی، ئەم پرسە گرنگانە گفتوگۆیان لەسەر بكرێت.