جیاوازیی نێوان حوكمڕانی لە دەوڵەتی (قووڵ) و بوونی خودی حكومەت بە كاراكتەری نادەوڵەتی، لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت، كە دیاردەی بەڕێوەبردنی وڵات بە شێوازی دەوڵەتی قووڵ، واتە بەڕێوەبردنی حكومەت لەلایەن چەند دامەزراوەیەكەوە لەژێر سێبەری حكومەتدا، ئەمەش راشكاوانە مانای ئەوەیە لە سێبەری حكومەتدا، حكومەتێكی نەبینراو هەیە و، بەو جۆرە حوكمڕانی دەكات كە ئامانجە ئاشكراكانی حكومەت، ئامانجە شاراوەكانی دەوڵەتی قووڵ دەشارێتەوە، هەروەها كاراكتەرەكانی دەوڵەتی قووڵ توانای دروستكردنی بڕیار و بریاردانیان هەیە، بەڵام كاتێك خودی حكومەت دەبێت بە كاراكتەری نادەوڵەتی، پرۆسەی دروستكردنی بڕیار و بڕیاردان لە دەوڵەتدا بوونی نامێنێت، راشكاوانەتر نە حكومەت وەك كاراكتەرێكی نادەوڵەتی دەتوانێت بڕیار دروست بكات و بڕیار بدات، نە كاراكتەرە نادەوڵەتییەكانی دیكەش لەسەر شێوازی بڕیارێك رێك دەكەون و، نە دەشتوانن بڕیارێكی دەستەجەمعی بدەن، لەم حاڵەتەدا نەك هەر دەوڵەت بوونی نامێنێت، بەڵكو حكومەتیش دەبێتە كاراكتەرێكی نادەوڵەتی و لە ناو پرۆسە سیاسییەكەدا هیچ ئیعتبارێكی نامێنێت.
جیاوازی لە بیركردنەوە و داڕشتنی پلان و بەرنامە بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت ئاساییە، هەر بۆ نموونە ئەگەر كۆمپانیا و بزنێسمانەكانی بەریتانیا، بەرژەوەندیی بەریتانیا لەوەدا ببیننەوە كە ئابووریی بەریتانیا بەشێك بێت لە ئابووریی یەكێتی ئەوروپا و گلۆباڵی، بەڵام حكومەت پێی وابێت بەرژەوەندیی بەریتانیا لەوەدایە كە لە یەكێتی ئەوروپا و ئابووریی گلۆباڵی بێتە دەرەوە و بگەڕێتەوە بۆ چوارچێوەی سیاسەتی ئابووریی نیشمانی، لەم حاڵەتەدا هیچ كام لەو شێواز و بیركردنەوە جیاوازانە دژایەتیی سەروەریی و شێوازی حوكمڕانی لە بەریتانیا ناكات، هەتا ئەگەر ئەو كۆمپانیا و بزنێسمانانە لۆبی گەورە و كاریگەریش دروست بكەن، بۆ ئەوەی سیاسەتی خۆیان بەسەر حكومەتدا فەرز بكەن، یان لە هەڵبژاردنەكاندا پشتگیریی ئەو رەوتە بكەن كە بە شێوازی بیركردنەوەی، ئەوەیان دەیەوێت كە بگاتە دەسەڵات و حوكمڕانیی وڵات بەڕێوە بەرێت.

ئەم ئاراستەیە ئەوەمان بۆ دەردەخات كە بوونی حكومەت بە كاراكتەری نادەوڵەتی لە چوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخدا
(Nation state) دیاردەیەكی نامۆیە بە چەمكی دەوڵەت و، تەنانەت كۆماری چینی میللیش كە هەتا حەفتاكانی سەدەی رابردوو هیچ باوەڕێكی بە دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ نەبووە و، ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكانیش نەبووە و، خۆی شێوازێكی تایبەتی دەوڵەتی هەبووە، بەڵام لەو كاتەوەی بۆتە ئەندامی رێكخراوی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، نەك هەر هەوڵیداوە ئەم چەمكە بپارێزێت، بەڵكو زۆر دژی ئەوەشە كە سەركەوتنی لیبڕاڵیزم و هەژموونی گلۆباڵیزم گۆڕانكاری بەسەر ئەم چەمكەدا بهێنێت.. كەواتە پرسیار لێرەدا ئەوەیە: بوونی حكومەت بە كاراكتەری نادەوڵەتی لە چ مۆدێلێكی دەوڵەتدا جێگەی دەبێتەوە، وەڵامی ئەم پرسیارە هنری كیسنجەر دەیداتەوە و دەڵێت: «لە چوارچێوەی مۆدێلی دەوڵەتی كۆماری ئیسلامیی ئێراندا..»، لەمەش زیاتر كیسنجەر جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، ئایا مۆدێلی دەوڵەتی كۆماری ئیسلامیی ئێران، لە چوارچێوەی چەمكی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ جێگەی دەبێتەوە، یان مۆدێلێكی دیكەی دەوڵەتە و لەگەڵ ئەو چەمكی دەوڵەتە یەك ناگرێتەوە كە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی لەسەر دامەزراوە؟
بێگومان كۆماری ئیسلامیی ئێران هەر لە سەرەتای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامییەوە بە دروشمەكەی (لاشرقیة و لا غربیة) وەڵامی هەموو ئەو گومان و پرسیارانەی داوەتەوە، بەڵام ئەوەی دوانەی هاودژی لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی كۆماری ئیسلامی دروست كردووە، مانەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە بە چوارچێوە تەقلیدییەكەی وەك ئەندام لە ناو رێكخراوی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكاندا، لەكاتێكدا كۆماری ئیسلامیی ئێران وەك مۆدێلێكی تازەی «دەوڵەت»، بڕوای بەو مۆدێلی دەوڵەتە نییە كە رێكخراوی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكانی لەسەر دامەزراوە و، پاكتی نەتەوە یەكگرتووەكان پێناسەی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخی كردووە.
ئاشكرایە مۆدێلی دامەزراندنی كۆماری ئیسلامیی ئێران، وەك مۆدێلێكی تازەی بونیادنانی دەوڵەت، فیكرێكی لە پشتەوەیە، ئەو فیكرەش چۆنیەتی لابردنی ئەو زوڵمەیە كە فیكرەكە پێی وایە لە پێڕەوانی مەزهەبی شیعە لە ئیسلامدا كراوە، ئەوجا ئەم فیكرە ئەو سنوورە دەبەزێنێت كە پەیوەندی بە زمان و نەتەوە جیاوازەكانەوە هەبێت، بەڵكو ئەوەی ناسنامە بۆ پێڕەوانی مەزهەبی شیعە دروست دەكات، ئەو زوڵمەیە كە پێی دەڵێن»شیعەی مەزڵووم و بێبەش لە دەسەڵات»، بۆیە لەم روانگەیەوە رابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی، وەك رێبەری هەموو شیعە لە جیهاندا راستەوخۆ سەرپەرشتیی هەموو شیعەكانی جیهان دەكات، ئەوجا پێڕەوانی مەزهەبی شیعە لە هەر دەوڵەتێكدا بژین، ئەمەش لە فەلسەفەی دەوڵەتی كۆماری ئیسلامیی ئێراندا كە بە هەناردەكردنی شۆڕش وەسف كراوە، ناكەوێتە چوارچێوەی بەزاندنی سنووری سەروەریی دەوڵەت و دەستتێوەردان لە كاروباری دەوڵەتێكی دیكەدا، بەڵكو پێی دەگوترێت لابردنی زوڵم لەسەر پێڕەوانی شیعە لە هەر شوێنێكی ئەم جیهانە بن.
لەم چوارچێوەیەدا پێڕەوانی مەزهەبی شیعە بە شێوەیەكی گشتی خۆیان لەو بازنەیەدا دەبیننەوە كە دەبێت ئەو زوڵمە لەسەر پێڕەوانی مەزهەبی شیعە هەڵبگیرێت و، هەموو شیعە بە مودێلی دەوڵەتی كۆماری ئیسلام حوكمڕانی بكات، یان سیستمی دەوڵەتەكە بگۆڕێت بۆ شێوازی مۆدێلی كۆماری ئیسلامیی ئێران (ویلایەتی فەقی)، بەڵام لەو شوێنانەی كە ناتوانن راستەوخۆ و بە ئاشكرا بانگەشە بۆ ئەو مۆدێلە بكەن، ئەوا وەك توێژەری ناسراوی ئامۆژگای واشنتۆن بۆ رۆژهەڵاتی نزیك فلیپس سمیس لە توێژینەوەیەكدا بەناوی (جیهادی شیعە لە سووریا و كاریگەرییە ئیقلیمییەكانی - The Shiite Jihad in Syria and its effects regional) جەختی لەسەر كردۆتەوە، كە شێوازی جیهادی شیعە بۆ گەیشتن بە دامەزراندنی ویلایەتی فەقی (كۆپی كۆماری ئیسلامیی ئێران) لە هەر وڵاتێك بە شێوەیەكە و هەوڵەكانی سوپای پاسداران بۆ كۆپیكردنەوەی ئەو مۆدێلە بە سوودوەرگرتنە لەو میكانیزم و ئامرازانەی لەو دەوڵەتانە فەراهەم و بەردەستن و، بێ ئەوەی دامەزراوەكانی دەوڵەت هەست بە ئامانجی شاراوەی ئەو هەوڵانە بكات، كۆڵەگەكانی كۆماری ئیسلامی لەناو هەیكەلی دەوڵەتە هاوچەرخەكە دەچەسپێنن. لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر سەیری (جیهادی شیعە لە سووریا) بكەین، بۆ مانەوەی رژێمی بەشار ئەسەد، لە كاتێكدا بە فەرمی سیستمی سیاسی لە سووریادا « تەنیا حزبی بەعس»ـە، كە لەگەڵ حزبی بەعسی عێراقدا جیاوازییەكی ئەوتۆی نییە، بەڵام كۆماری ئیسلامی بۆ ماوەی هەشت ساڵ شەڕی لەگەڵ عێراق كرد، بۆ ئەوەی رژێمی بەعسی عێراق بڕووخێنێت، بەڵام هەموو شیعەی جیهانی كۆكردەوە بۆ ئەوەی رژێمی بەعسی سووریا بپارێزێت، ئەمەش تەنیا لەبەر ئەوەیە كە بەشار ئەسەد «عەلەوی سوننە»یە و وەك لقێكی مەزهەبی شیعە سەیر دەكرێت، لە لوبنانیش كە حزبوڵای لوبنانی، حكومەتی لوبنانی كردۆتە كاراكتەرێكی نادەوڵەتی، بەڵام حزبوڵا لە پەیڕەو و پڕۆگرامی خۆیدا ئەوەی رەتكردۆتەوە كە ئامانجی ئەوە بێت لە لوبناندا كۆماری ئیسلامی رابگەیەنێت.
لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە سەر بارودۆخی ئێستای حكومەتی عێراق (وەك كاراكتەرێكی نادەوڵەتی) لە پرۆسەی بەڕێوەبردنی وڵاتدا، ئەوا وەك دەبینین ئەم حكومەتەی ئێستا جێگرەوەی ئەو حكومەتەیە كە هاوپەیمانیی فەتح (حەشدی شەعبی) بە سەرۆكایەتی د.عادل عەبدولمەهەدی پێكیهێنابوو و، پاشان شكستی هێناوە و ماوەی چەند مانگێك شوێنەكەی پڕ نەكرایەوە، هەتا هاوپەیمانیی فەتح و هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا بەوە رازی بوون، كەسێك ببێتە سەرۆكی حكومەت، كە بێجگە لە هێزی ئەوان، هیچ هێزێكی دیكە لەبەر دەستدا نەبێت و، لە ماوەی شەش مانگی رابردووی حكومەتەكەی كازمی، ئەوەی بە واقیعی سەلماندووە كە ئەگەر هەموو شتێك بێت، كاراكتەرێكی دەوڵەتی نییە لە پرۆسەی حوكمڕانیی دەوڵەتدا.
لەسەر ئەم بنەمایە ئەگەر سەیری هێزە سەرەكییەكانی شیعەی عێراق بكەین، كە بە ئاشكرا بانگەشە بۆ بونیادنانەوەی عێراق وەك دەوڵەتێكی مەدەنیی هاوچەرخ لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا دەكەن، بەڵام بە كردەیی دەیانەوێت كە كۆی دامەزراوەكانی دەوڵەتی عێراق و دەستوورەكەشی بەكار بێنن، بۆ ئەوەی سیستمێكی هاوشێوەی كۆماری ئیسلامی لە عێراق دابمەزرێنن، بۆیە لە كاتێكدا لە ئێستای عێراقدا و بە بوونی نفووزی ئابووری و سیاسی و سەربازیی ئەمریكا لە سەر عێراق، ئەوانەی دەیانەوێت ئەو سیستمە كۆپی بكەنەوە و پێیان ناكرێت، ئەوا خودی حكومەتەكە دەكەنە كاراكتەرێكی نادەوڵەتی لەسەر ئاستی ناوخۆ و ئیقلیمی و نێودەوڵەتییش، لە ئێستاشدا وەك بە ئاشكرا هەستی پێ دەكرێت، لەسەر ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی و ئەو رێككەوتنانەی حكومەتی عێراق ئیمزایان لەسەر دەكات و، پاشان ناتوانێت جێبەجێیان بكات، ئەوەی بۆ هەموولایەك سەلماندووە كە بۆتە كاراكتەرێكی نادەوڵەتی و توانای ئەوەی نییە نوێنەرایەتی دەوڵەتی عێراق بكات.
كاریگەری و مەترسیی بوونی حكومەت بە كاراكتەری نادەوڵەتی، بۆ سەر ئاستی لۆكاڵیی دەوڵەت و سیاسەتی ناوخۆی زۆر مەترسیدارە و كۆی جومگەكانی دەوڵەت تووشی شەلەل دەكات و، پرۆسەی بڕیار دروستكردن و بڕیاردان ئیفلیج دەكات، هەروەك چۆن ئێستا هەموو بڕیارەكانی حكومەتی عێراق، چۆن بە ئیفلیجی لە دایك دەبن، هەرواش بە ئیفلیجی جێبەجێ دەكرێن، حكومەت وەك فەرمانپێكراو هەڵدەسووڕێت، نەك وەك ئەوەی لە سیاسەت و حوكمڕانیدا پێی دەڵێن «فەرمانڕەوا».