1 - پێشەكی
دوای جەنگی جیهانی دووەم1 كە جاڕنامەی مافی مرۆڤی بەدوادا هات(1948)، هەوڵ و تەقەلایەكی زۆر دراوە بۆ پەیڕەوكردنی یەكسانی لە نێوان هەردوو ڕەگەزی نێرومێدا لە سەرجەم بوارەكانی ژیاندا. ڕۆژ لە داوای ڕۆژ ئەم كەلێن و ناهاوسەنگییە بەرەو كاڵبوونەوە و ڕۆچوون دەچێت. بە فراوانی زانراوە و سەلمێندراوە كە پێویستییەكی سەرەكییە بۆ مرۆڤ لە منداڵییەوە یەكسانی لە هزریدا بچێندرێت، ئەوەش لە داهاتوودا كاریگەری ئەرێنی لەسەر كۆمەڵگە و دەوڵەت دادەنێت. بەبێ پرۆسەی پەروەردە ئەستەمە یەكسانی بێتەدی، بۆیە، پرۆسەی پەروەردە گرنگی پێدراوە و كراوە بە ئامرازێك بۆ گەێشتن بە ئەو ئامانجە.
یەكسانی لە پرۆسەی پەروەردەدا لە زۆربەی وڵاتانی گەشەكردوودا بە وردی و فراوانی لە سەرانسەری سیستەمی پەروەردەدا پەیڕەودەكرێت. بەهاكانی لە نێو كۆمەڵگەدا ڕەنگی داوەتەوە، هەروەها لە زۆربەی وڵاتانی گەشەكەردا، چ پرۆگرامی خودی دەوڵەت، یان بە یارمەتی وڵاتانی گەشەكردوو و ڕێكخراوە جیهانییەكان بێت، كار دەكرێت بۆ گەیشتەن بەو ئەو ئامانجە.
دوای راپەڕینی ساڵی1991، پەروەردە كەوتە دەست حكومەتی كوردستان. پرۆگرامەكان/مەنهەج بە بڕیارێكی سیاسی خرانە سەر زمانی كوردی و چەندین هەنگاوی باش نران بۆ پاكژكردنی پرۆگرامەكان لە شیعارە زەقەكانی بەعس. هەزاران قوتابخانە/خوێندگا بیناكران و نوێژەن كرانەوە. ئەمە یەكەم جارە لە مێژووی ئەم بەشەی كوردستاندا ڕێژەی قوتابی/خوێندكار لە ڕەگەزی مێ بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبۆتەوە. هەروەها هەردوو ڕەگەز بە یەكسانی و بێ جیاوازی لە قوتابخانەكانی/خوێندگاكانی هەرێم دەخوێنن، ئەمەش مایەی دڵخۆشییە.
وەزارەتی پەروەردە زۆربەی پڕۆگرامەكانی(پەرتوك) نۆێكردۆتەوە، بەڵام تێبینی كراوە كە بابەتی بەسەرچووی تێدایە كە كاتی حكومەتی عێراق دەخوێندران و بابەتە تازەكانیش كەلێن و ناهاوسەنگی لە نیوان ڕەگەزی نێرومێدا بەشێوەیەكی بەرچاو بەدی دەكرێت، ئەمەش ناگونجێت لە گەڵ شارستانێتی سەردەمدا. لە كاتێكدا ئەم پەرتوكانە لە دوای ئازادكردنی عیراق نۆێكراونەتەوە، ئەمەش ناجۆرە لە گەڵ مادەی (20 )بڕگە سێیەم و مادەی(27) بڕگەی پێنجەم لە پرۆەی دەستووری هەرێمی كوردستان2 و مادەی(29) بڕگەی چوارەم لە دەستووری عێراق.
“پیاوو ژن بەرامبەر بە یاسا وەك یەكن و حكومەتی هەرێم دەبێت هەوڵ بدات هەموو كۆسپێك لە ڕێگای یەكسانی لە ژیان و مافە شارستانی و سیاسی و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری و ئابوورییەكاندا لابەرێ، حوكمەتی هەرێم دەبێت ئەو مافانە لە دەستوورەو لەو پەیماننامانەدا هاتوون و لەلایەن دەوڵەتی عێراقەوە پەسەندكراوەن بۆ هەمووان دەستەبەر بكات.” (پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان-عێراق، مادەی(20) بڕگەی سێیەم)
ئەو پرسیارانەی دێنە گۆڕێ: بۆچی ناهاوسەنگی و نایەكسانی لە نیوان ڕەگەزی نێرومێدا هەیە و هۆكارەكانی چین؟
بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارەكان پێنج پەرتوكی خوێندنی بنەڕەتی پەروەردەی هەرێم شرۆڤەدەكەین و هەوڵدەدەین بۆ دەستنیشان و خستنەڕووی ئەو ناهاوسەنگی و نایەكسانییانەی لە نیوان ڕەگەزی نێرومێدا تێبینی دەكرێن و هۆكارەكانی بە ئەو ئامانجەی چارەسەر بكرێن.

2 - پۆڵێنكردنی بابەتەكان
شیكاردەكەین بۆ پێنج پەڕتوك كە لە دوای ساڵی ٢٠٠٦ نووسراون، یان نۆی كراونەتەوە، خۆێندنەوەی كوردی پۆلی دوو- پۆلی شەش. ختشەی ژمارە(١) .
دەق و وێنە لە قۆناغی سەرەتاییدا بەكاردەهێنرێن بۆ نووسینی بابەتە(یەكە)كانی پەڕتوك. بۆیە لەم نووسینەدا هەردووكیان3 بەكارهێنراون بۆ دەستنیشانكردنی پێگەی ڕەگەزی نێرومێ لە بابەتەكاندا. هەریەك لەم پەڕتوكانە پێكهاتووە لە چەندین بابەتی سەربەخۆ. بەپێی پێگەی ڕەگەزی نێرومێ لە بابەتەكەدا، بابەتەكان پۆلێن دەكرێن بۆ سێ بەش: ڕەگەزی مێ، ڕەگەزی نێر و بێلایەن.

ا - ڕەگەزی مێ
بەشی ڕەگەزی مێ 19 بابەتە لە كۆی129 بابەت لە پێنج پەڕتوكدا كە دەكاتە (14.7%). بابەتەكان دوو جۆرن:
1. ئەو بابەتانەن كە لە سەداسەد دەربڕی چەمكی ڕەگەزی مێن، چوار بابەتن. بۆ نموونە خانزاد‌ی سۆران، حەپسەخانی نەقیب (ڕێزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی پێنجەمی بنەڕەتی).
2. ئەو بابەتانەن كە تایبەتمەند نین بە ڕەگەزی مێ، بەڵام كەسایەتیی ڕەگەزی مێ لە نێو هەردوو دەق و وێنەی بابەتەكەدا، یان لە یەكێكیاندا زاڵە، 15 بابەتن. بۆ نموونە: پەڵە هەورێك سەربوردی خۆی دەگێڕێتەوە، قوتابی ژیر(خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی چوارەمی بنەڕەتی).
لە بابەتی پەڵە هەورێك سەربوردی خۆی دەگێڕێتەوە، دایك وڵامی پرسیارەكانی نازەنین دەداتەوە دەرباری دروستبوونی هەورو باران، دایك ڕۆڵی ڕابەرایەتی دراوە پێی، سەرچاوەی زانیارییە، بۆیە بابەتەكە پۆلێنكراوە بۆ ڕەگەزی مێ.
بابەتی قوتابیی ژیر، هۆنراوەیەكی گشتی/بێلایەنە، هیمای تێدا نییە بۆ نێرومێ، بەڵام وێنەی قوتابییەكی كچ دانراوە لە بابەتەكەدا، بۆیە بابەتەكە پۆلێنكراوە بۆ ڕەگەزی مێ. بۆ زیاتر، پۆڵینی سەرجەم بابەتەكان بڕوانە https://kcdev.org

ب- ڕەگەزی نێر
بەشی ڕەگەزی نێر 68 بابەتە لە كۆی129 بابەت لە پێنج پەڕتوكدا كە دەكاتە (52.7%). بابەتەكان دوو جۆرن:
1. ئەو بابەتانەن كە لە سەداسەد دەربڕی ڕەگەزی نێرن هەشت بابەتن. بۆ نموونە: تەوفیق وەهبی، شەرەفخانی بەدلیسی(ڕێزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی شەشەمی بنەڕەتی) .
2. ئەو بابەتانەن كە تایبەتمەند نین بە ڕەگەزی نێرەوە، بەڵام كەسایەتی ڕەگەزی نێر لە نێو هەردوو دەق و وێنەی بابەتەكەدا، یان لە یەكێكیاندا زاڵە،60 بابەتن. بۆ نموونە: مەشخەڵی ئۆڵۆمپی، كونە كەروێشك (ڕێزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی پێنجەمی بنەڕەتی).
لە بابەتی (مەشخەڵی ئۆڵۆمپی)دا، شێرۆ وەڵامی پرسیارەكانی شیلان دەداتەوە دەربارەی مەشخەڵی ئۆڵۆمپی. ڕەگەزی نێر(شێرۆ) ڕۆڵی ڕابەرایەتی دراوە پێی و سەرچاوەی زانیارییە. بۆیە بابەتەكە پۆلێنكراوە بۆ ڕەگەزی نێر.
ج - بێلایەن
بەشی بێلایەن42 بابەتە لە كۆی129 بابەت لە پێنج پەڕتوكەكدا كە دەكاتە (32.6%). بابەتەكان دوو جۆرن:
1. كەسایەتی ڕەگەزی نێرومێ یەكسانە لە نێو بابەتەكەدا، وەكو بابەتی خێزانێكی بەختەوەر (خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی دووەمی بنەڕەتی).
2. كەسایەتیی ڕەگەزی نێرومێ لە نێو دەق و وێنەی بابەتەكەدا نییە، نموونە: چۆلەكە و ڕێوی، شێرو مشك(خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی چوارەمی بنەڕەتی).
بابەتی خێزانێكی بەختەوەر، دەقەكە دەربارەی خێزانێكە، نە نێر و نە مێ زاڵە لە دەق و وێنەكەدا بۆیە پۆلێنكرا بۆ بێلایەن.

خشتەی(1) : پێگەی ڕەگەزی نێرومێ لە پێنج پەرتوكدا

پەڕتووك جۆری بابەت (یەكە) كۆی بابەت
(ئاسۆیی)
ڕەگەزی مێ ڕەگەزی نێر بێلایەن
خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی دووەمی بنەڕەتی 2 13 12 27
خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی سێیەمی بنەڕەتی 2 16 8 26
خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی چوارەمی بنەڕەتی 6 13 12 31
ڕیزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی پێنجەمی بنەڕەتی* 5 10 6 21
ڕیزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی شەشەمی بنەڕەتی* 4 16 4 24
كۆی بابەت
(ستون) 19
(%14.7) 68
(%52.7) 42
(%32.6) 129
(%100)
(*)بەشی ڕێزمان پۆلێن نەكراوە.
تێبینی: بەشی ڕاهێنان و چلاكی بەكارنەهێنراون، تەنیا دەق وێنەی سەرەكیی بابەتەكە پۆلێنكراون.

3 - ناهاوسەنگی و نایەكسانی
لە پۆلێنكردنی بابەتەكاندا وەك خشتەی(1) پیشانی دەدات، بۆمان دەردەكەوێت كە كەلێنێكی بەرین هەیە لە نێوان پێگەی ڕەگەزی نێرومێدا لە هەر پێنج پەڕتوكەكەدا. لە هەموو پەڕتوكەكاندا گرنگی و قورساییەكی زێدە بەدەر دراوە بە ڕەگەزی نێر، كێشەكە هەر ئەوە نییە كە ڕەگەزی نێر بەشی شێری بەركەوتووە كە 68 بابەتە و ڕەگەزی مێ كەمترین بەشە كە 19 بابەتە لە كۆی 129بابەت، بەڵكو نایەكسانی و لێكنەچوون لە ڕووی داڕشتنی دەق و دەستەواژەی نادروست و وێنەی ناجۆر سەبارەت بە ڕەگەزی مێ بە ڕوونی و زەقی بەدی دەكرێت لە هەردوو بەشەكەدا. لێرەدا هەندێ لە ئەو كێشانە بە كورتی دەخەینەڕوو، هەرچەندە ئەم بابەتە پێویستی بە توێژینەوەی زیاتر هەیە.

ا- پەراوێز و كپكردن
گوێنەدان بە پێگەی ڕەگەزی مێ لە هەر پێنج پەرتوكەكەدا بە زەقی ڕەنگیداوەتەوە. لێرەدا دوو نموونە دەخەینەڕوو:
لە بابەتی (هەڵەبجەی شەهید)دا نووسراوە: "هەڵەبجە هەمیشە مەڵبەندی ئەدەب و ڕۆشنبیری بووە و چەندین شاعیر و نووسەری وەك (مەولەوی) و (نالی) و (تایەربەگ) و (ئەحمەد موختارجاف) و (گۆران)ی لێبووە، هەروەها مەڵبەندی كوردپەروەری و شۆڕشە یەك لە دوای یەكەكانی كوردستان بووە... " (ڕێزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی شەشەمی بنەڕەتی،ل 108). ناوی پێنج شاعیری گەورە لە دەقەكەدایە. دووان لەو شاعیرانە كوڕی عادیلە خانن. ناكرێت باسی ڕۆشنبیری و كوردپەروەری و مێژووی هەڵەبجەی شەهید بكرێت و پێگەی خودی عادیلەخان فەرامۆش و كپ بكرێت، ئەمەش مایەی سەرسوڕمان و تێڕامانە! بێگومان عادیلەخان نەك وەك دایكی دوو شاعیر بەڵكو وەكو كەسایەتییەكی سەركردەو ڕۆشنبیر كە چالاك بووە لە بواری كۆمەڵایەتی و دیپلۆماسی و بڕیارداندا زیاتر لە عوسمان پادشای هاوسەری ئەمەش مایەی شانازیی میللەتێكە.
لە بابەتی (دلڤین و ژینگە)دا دەقەكە بەم شێوەیە دەستپێدەكات "دلڤین خوێندكارێكی زیرەكە لە پۆلی چوارەمی بنەڕەتی دەخوێنێت رۆژێكیان لەگەڵ دایك و باوكی لەناو باخچە دانیشتبوون گفتوگۆیان دەكرد." (خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی چوارەمی بنەڕەتی، ل 12). لە 13 دێڕەكەیكەدا گفتوگۆیەك دروست دەبێت لە نێوان دلڤین و باوكیدا دەربارەی پرسیارێكی مامۆستا "بۆچی ئاو و هەوای گوند لە هی شار خاوێنترە؟" باوكی وەڵامی پرسیارەكانی كچەكەی دەداتەوە و ئەوێش سوپاسی باوكی دەكات بۆ زانیارییەكانی. دایك لە دەقەكەدا هیچ ڕۆڵێكی پێ نەدراوە لە هەر15 دێڕەكەدا تەنیا یەك وشەیە "دایك"! بە زمانە سادەكەی خەڵق ڕۆڵی دایك قوڕوقەپی پێكراوە. لە هەر پێنج پەرتوكەكەدا ڕۆڵێكی وەكو ئەو جۆرە نەدراوە بە ڕەگەزی نێر. هەروەها دایك لە وێنەكەدا نییە. ئەم جۆرە دەقە پەیامێكی پەروەردەیی دروست بە منداڵ نادات.
ب - ڕەگەزی مێ و جوانی
كەسایەتییە مێژوویەكان، وەكو مروڤ، چ لە ڕەگەزی مێ، یان نێر بن، پێویستە ژیاننامە، چالاكیی سیاسی و ڕۆشنبیرییان لە ڕووداوەكاندا بخرێنە پرۆگامەكانی خۆێندنەوە. ئەگەر شێوەی ڕوخسارو بەژن و باڵا كاریگەری لە سەر ڕووداوە مێژووییەكانی ئەو كەسایەتییانە نەبووبێت، پێویست ناكات بخرێنە پرۆگامەكانی خۆێندنەوە. ئەوەی زانیاری بەخشە بۆ منداڵ كارەكانیانە نەك شێوەی ڕوخسار و بەژن و باڵایان.
لە هەر پێنج پەرتوكەكەدا هەشت بابەت بۆ كەسایەتیی مێژوویی ڕەگەزی نێر و سێ بابەت بۆ ڕەگەزی مێ تەرخان كراوە. لە بابەتەكانی ڕەگەزی نێردا هیچ دەقێك نییە دەربارەی شێوەی ڕوخسار و تەن و باڵای كەسایەتییەكە، بەڵام لە دوو بابەتی سێ بابەتەكەی ڕەگەزی مێدا ئەم شێوە باسكردنە هاتووە.
لە بابەتی (خانزادی سۆران)دا نووسراوە: "خانزادی سۆران ئافرەتێكی باڵابەرز و جوان و ڕێكوپێك بووە.." (ڕێزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی پێنجەمی بنەڕەتی،ل87). لێرەدا پرسیار ئەوەیە: بۆ دەبێت لە ناساندنی ژنێكی سەركردەدا باسی باڵا و ڕوخساری بكرێت؟ هەروەها تابلۆیەكی4 كچێكی گەنجی 15-20 ساڵ دانراوە بە خشل و زێڕەوە، پڕ ڕەنگ و سورمەپۆش، دەستێكی لە كەمەریدایە، زیاتر لە مۆدێل دەچێت تا لە خانزادی سوارچاك و سەركردەی چەكدارانی میرنشینی سۆران.
لە بابەتی (لەیلا قاسم)دا نووسراوە: "ئەو بەژن و باڵاكەی هاوتەریب لەگەڵ هۆش و بیری مەزن دەبوون.." (ڕێزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی شەشەمی بنەڕەتی،ل97). دەستەواژەی "بەژن و باڵاكەی" بۆ وەسفی ڕۆمانسی و غەزل بەكاردەهێنرێت و نادروستە بۆ ناساندن و وەسفكردنی ئافرەتێكی شەهید. ئەم شێوە دەربڕینە نەك لە پرۆگرامەكانی خوێندندا بەڵكو لە میدیای باویشدا دروست نییە، هەروەها لكاندنی بەژن و باڵا بە بیری مەزنی شەهیدەوە، نە عەقڵ قبووڵی دەكات و نە لۆژیك!
لە بابەتی (جوانی)دا تابلۆیەكی كچێكی منداڵ: دوو پرچی درێژی زەرد، جلی كوردی پۆش، دوو سەبەتەی دەستی پڕ لە گوڵ و ڕاوەستاوە لە سروشتدا. لە وانەیە وێنەیەكی ڕومانسی ببەخشێت بە هەندێ كەس، بەڵام لە زەمینەی واقیعدا زیاتر لە بووكەڵەی سوپەربازاڕەكان دەچێت كە جلی كوردییان بە بەرداكردووە تا لە بەخشینی جوانی ئەو منداڵە قژ ڕەشانەی لە جادەكانی نێو شارەكانی هەرێمدا، چەپكە گوڵی نێرگز دەفرۆشن بۆ بژێوی ژیانیان. ڕێك لە ژێر تابلۆی ئەو كچە منداڵەدا نووسراوە: "جوانی لە بەژن و باڵاو لەش و لاری رێكو پێكدایە." (ڕێزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی شەشەمی بنەڕەتی‌،ل77) دەستەواژەی جوانیی بەژن و باڵا لە هەر پێنج پەرتوكەكەدا تەنیا ئاماژەیە بۆ جەستەی ڕەگەزی مێ، پەیامیكی ناپەسەند و نەگونجاوە بۆ پەروەردەكردنی منداڵ. هەروەها دەتوانرێت وەكو چەمكی سێكسیست و بێڕێزی بە ڕەگەزی مێ خوێندنەوەی بۆ بكرێت. لێرەدا زیاتر لە سەری نانووسین و بۆ كەسانی پسپۆڕی ئەو بابەتە بەجێ دەهێڵین، هەتا لێكۆڵینەوەی دروستی بۆ بكەن. هەروەها لەگەڵ سیاسەتی پەروەردەیی لەخۆگرتبوون ناجۆرە.
لەخۆگرتبوون ( Inclusion)
"لەخۆگرتبوونی كۆمەڵایەتی كاری ئەرێنییە بۆ گۆڕینی ئەو بارودۆخ و نەریتانە كە دەبنە(بوونە) هۆی لەخۆنەگرتبوون/دابڕانی كۆمەڵایەتی"(Robo، M)
لەخۆگرتبوون بەشێكە لە بەهاكان و ئاكاری پەروەردە، لەژێر چەتری پەروردەدا هەموو تاكێك دەبێت هەست بە ئاسوودەیی و دڵنیایی و هێمنی بكات، شكۆ و بەهاكانی پارێزراو بێت.)
دەستەواژەی جوانیی بەژن و باڵ بە هیچ جۆرێك لەگەڵ بەهاكان و ئاكاری واژەی لەخۆگرتبوون یەك ناگرنەوە. بۆ نمونە: چی بە منداڵێك بڵێن كە جەستەی وەكو كۆدەكانی ناو پرۆگرامەكانی خوێندن نییە، یان بە منداڵانی ئەو شەهیدانە كە جەستەی شەهیدەكانیان وەكو كۆدەكانی ناو پرۆگرامەكانی خوێندن نین! ئەمانە(هێما بۆ بەژن و باڵا و ڕوخسار) كاری نەرێنی لە سەر دەروونی منداڵ و پرۆسەی خوێندن دادەنێت.
ج- كاری ناوماڵ و دەرەوە
هەر وەكو چەمكەكانی تری ئەم پەرتوكانە كەلێنێكی بەرین هەیە لە نێوان نێرومێدا لە كاری ناوماڵ و دەرەوەدا. لە سەرجەم دەقی بابەتەكاندا 20 كاری كارامە و ناكارامە دراوە بە پیاو هەروەها 18 وێنەی پیاو لە كاتی كاركردندا وەك پزیشك، مامۆستا، كرێكار، جووتیار، شوان و...هتد هاتووە. ڕەگەزی نێر هێچ ڕۆڵێكی پێنەدراوە لە كاری ناوماڵ و خێزاندا جگە لە ڕاوێژكاری و سەرچاوەی زانیاری نەبێت.
لە لایەكی دی یەك ڕۆڵی مامۆستایی و دوو وێنەی مامۆستا دراوە بە ڕەگەزی مێ و بابەتێك بە ناوی "كۆلێرە" تەرخانكراوە بۆ كاری ناوماڵ و وێنەی ژنێك هەویر دەشێلێت.
بە ڕوون و ڕاشكاوەیی لە بابەتی "خۆشەویستی دایك و باوك"دا بنەمای فكری و فەلسەفی سەبارەت بە ڕۆڵی ڕەگەزی نێرومێ لە كۆمەڵگەدا دیاریدەكات، ڕەگەزی مێ بۆ كاروباری ناوماڵ "دایك لە پێناوی تۆ خۆی دەڕەنجێنێت، سۆزی خۆیت بەسەر دەبارێنێت.........بە زمانێكی شیرین لەخەوت هەڵدەستێنێت... جلەكانت لەبەردەكات، خواردنت بۆ ئامادەدەكات.” و ڕەگەزی نێر بۆ كاری دەرەوە " باوك... بە دڵێكی فراوانەوە هەموو ڕۆژێك لە ماڵ دێتەدەر، دەست بە كاركردن دەكات، تا بژێوی منداڵەكانی دابین بكات،" (ڕیزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی پێنجەمی بنەڕەتی، ل49-50 ).

د - ڕابەرایەتی، ئامۆژگاری و سەرچاوەی زانیاری
لە نۆ بابەتدا ڕەگەزی نێر ڕۆڵی ڕابەرایەتی و ئامۆژگاری و سەرچاوەی زانیارییە، بۆ نموونە: جوانكاری شار، ڕەوشی ڕێگاوبان، مەشخەڵی ئۆڵۆمپی و....هتد. هەروەها پیاوە ناودارەكان كە هەشت بابەتن. لە هەشت وێنەدا پیاو دەركەوتووە وەك مامۆستا، باوك ئامۆژگاری كچەكەی دەكات، باوك ئامۆژگاری كوڕەكەی دەكات و... هتد.
بەشی ڕەگەزی مێ چوار بابەتن. بۆ نموونە: باخی گشتی، پەڵە هەورێك سەربوردەی خۆی دەگێڕێتەوە...هتد. هەروەها ئافرەتە ناودارەكانی كورد كە سێ بابەتن. لە دوو وێنەدا وەكو مامۆستا ڕۆڵیان پێدراوە.
بابەتی "پەڵە هەورێك سەربوردەی خۆی دەگێڕێتەوە" و "مەشخەڵی ئۆڵۆمپی" لە بەشی 2 - پۆڵینكردنی بابەتەكاندا شرۆڤەكران.
4 - هۆكار و ئاكامی بەهاكان
نووسینی هەر بابەتێكی( یەكەیەك) پەرتوكی پەروەردەیی دەبێت ئامانجێك یان چەند ئامانجێك بپێكێت. لە سەر بنەمایەكی فكری دیاریكراو داڕێژدرابێت لە هەمان كاتدا بەهاكانی مرۆڤایەتی، كۆمەڵایەتی و شارستانێتی ڕەچاوبكرێت.
له هەرێمی كوردستاندا لە ڕووی دەستووری، ڕۆشنبیری، سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە هیچ بەربەستێك نییە كە پێگەی ڕەگەزی نێرومێ یەكسان نەبێت لە پرۆگرامەكانی خوێندندا، كەچی بە پێچەوانەوە نایەكسانییەكی قووڵ لە بەرنامەكانی خوێندنی ئێستادا هەیە. هەڵبەتە ئەم بابەتە پێویستی بە تۆێژینەوەی زیاتر هەیە، لێرەدا تەنیا بە كورتی چەند هۆكارێكی هەبوونی ئەم نایەكسانییە دەخەینەڕوو:
1 - بە هەمان ڕێچكەی پەروەردەی عێراق كە لە شەستەكانی سەدەی ڕابردوودا لە سەرانسەری سیستەمەكەدا یەك دوو وێنەی ئافرەتێكی مۆدێرن كە مامۆستا بوون و یەك دوو كەسایەتیی ژن خرابوونە پرۆگرامەكانەوە، بەشەكانی دی ڕەگەزی نێر پاوانی كردبوون. هەنووكە چەندێن بابەتی دی بۆ زیاد كراوە، بەڵام بەپێی هەلومەرجی ژیانی سەردەم و ماددەكانی دەستوور و سیاسەتی حكومەتی هەرێم ڕێژەی ڕەگەزی مێ زۆر لە خوارەوەیە، كەمترە لە 15% !
2 - جوانی، وەكو هێمایەك بۆ جەستەی ڕەگەزی مێ، تایبەتمەندیی پەروەردەی هەرێمە و لە پەروەردەی عێراقەوە بۆمان نەماوەتەوە. لایەنە نەرێنییەكانی كەلتوور كشاونەتە نێو پرۆگرامەكان، یان دەكرێ كاریگەری ئەدەبی كلاسیكی كوردی بێت كە جوانی ڕەگەزی مێ تیایدا پێگەی باڵای هەیە. بە هزر و بیری/عەقڵییەتی شەكسپیر پرۆگرامەكانی خوێندنی بەریتانیا دانەڕێژراون، ئەدەبی كلاسیكی گیان و مێژووی گەلە، بەڵام هەندێ چەمكی بۆ ژیانی سەردەم بەتایبەتی پەروەردەی منداڵ ناگونجێت.
3 - لە نەبوونی سیاسەتێكی پەروەردەیی دیاریكراو بۆ گەشەدان و نووسینی پروگرامەكان/پەڕتوك، كە ئامانج و بەهاكان بە ڕوونی و ڕەوانی تیایدا دیاریكراو بێت، دەرگا واڵادەكات بۆ لایەنە نەرێنییەكانی كەلتوور و پاڵنەری خودی(الدافع الذاتی) لە بێڕۆكە و بۆچوون و...هتد، بەئاگایی و نائاگایی دزەدەكەنە5 نێو پرۆگرامەكان، ئەمەش وادەكات ئامانج و بەهاكان نەپێكن بەو شێوەی پلانی بۆ داڕێژدراوە، ناڕێكوپێكی (عدم التناسق) بابەتەكان دێنە بەرهەم.
5 - دەرئەنجام:
بە شێوەیەكی كورت (پێگەی ڕەگەزی نێرومێ)مان شرۆڤەكرد لە پێنج پەرتوكی خوێندندا، دەركەوت كە بەشی ڕەگەزی مێ زۆر كەمە كە19 بابەتە و ڕەگەزی نێر بەشی شێری بەر كەوتوە كە68 بابەتە.
لە هەندێ بابەتدا كەسایەتیی ڕەگەزی مێ پێشێل كراوە، لە هەندێ بابەتی تردا ڕەچاوی پێگەی ڕەگەزی مێ بە باشی كراوە، ئەم ناڕێكوپێكیە و جیاوازییە لە داڕشتنی بابەتەكاندا، دەیگێڕینەوە بۆ نەبوونی سیاسەتێكی پەرودەیی دیاریكراوا بۆ گەشەدان و نووسینی پرۆگرامەكان.
پێشنیار:
- دەستەواژەی جوانیی بەژن و باڵ تەنیا ئاماژەیە بۆ جەستەی ڕەگەزی مێ و پەیامێكی ناپەسەندە و گونجاو نییە بۆ پەروەردەكردنی منداڵ و پێویستە لاببرێن، بەتایبەتی ئەوەی لە بابەتی "لەیلا قاسم"دا هاتووە.
- وەزارەتی پەروەردە بەرپرسیارە لە 1.8 ملیۆن فێرخواز، پێویستە بەشێكی(یەكە) هەبێت كە تایبەتمەند بێت بە یەكسانی ڕەگەزی نێرومێ/ جێندەرGender Equality))، یان بەلانی كەمەوە كەسێكی پڕۆفیشناڵ، شارەزا چاودێری سەرانسەری سیستەمەكە بكات.
- پێویستە پێشەنگی و ئەولەوییەت بدرێت بە نووسەری ڕەگەزی مێ لە نووسینی پرۆگرامەكانی خوێندندا كە هەنووكە كەمن و ئەگەر نین لە هەندێ بواردا پێویستە هەوڵبدرێت بۆ دروستكردنیان.

سوپاس و پێزانین
جێی خۆیەتی سوپاس و پێزانینی ئەو بەڕێزانە بكرێت كە ئەركی نووسینی پرۆگرامەكانیان لەسەر شانە، كارەكانیان ئەنجامداوە بەو شێوەیەی كە لێیان داواكراوە، هەر بابەتێك لە پۆلدا دەخوێندرێت بە چەند فلتەرێكدا دەڕوات. لە نەبوونی سیاسەتێكی پەروەردەیی بۆ وڵات هەر ئەوەی لێ سەوز دەبێت كە ئێستا لە بەردەستدایە.

تێبینی:
- بۆ زیاتر دەربارەی گەشەكردنی پرۆگرامەكانی خۆێندن براوانە: ttps://kcdev.org
- له نووسینێكی دیكەدا بنەمای فكری ئەم پەڕتوكانە شرۆڤەكراون، بڕوانە گوڵان 1190
http://www.gulan-media.com/sorani/details.php?section=4&id=28006

پەراوێزەكان:
(1) شۆڕشی ئۆكتۆبەر 1917، دەورێكی باڵای هەبوو لە چەسپاندنی مافی ڕەگەزی مێ لەو بلۆكەی خۆیداو كاریگەری هەبووە لە سەر حزبە شیوعییەكانی جیهان. هەروەها وڵاتە ئیمپریالیستەكان قوتابخانەی مۆدێرنیان دامەزراند لە كۆڵۆنییەكاندا.
(2) هەموو لایەنە سیاسییەكان له سەر ماددەی(20)و(27) كۆكن.
(3) دەقی ڕاهێنان بە كارنەهێنراوە بۆ پۆلێنكردن.
(4) تابلۆی پیاوە ناودارەكانی كورد لە تەمەنی 40 ساڵ و بەرەوژوور دروستكراون.
(5) چەندین دستەواژە و وێنە هەیە لە نێو پرۆگرامەكانی خۆێندندا كە پەیوەندی نییە بە بابەتەكەوە، پیوێستە لابرێن.

سەرچاوەكان:
1- پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان-عێراق كتێبخانە گشتیەكان، هەولێر، ژمارەی سپاردنی(777) ، 2009
2- خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی دووەمی بنەڕەتی. چاپی شەشەم ٢٠١٣.
3- خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی سێیەمی بنەڕەتی. چاپی شەشەم ٢٠١٣.
4- خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی چوارەمی بنەڕەتی چاپی هەشتەم ٢٠١٥.
5- رێزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی پێنجەمی بنەڕەتی چاپی چوارەم ٢٠١١.
6- رێزمان و خوێندنەوەی كوردی بۆ پۆلی شەشەمی بنەڕەتی چاپی پێنجەم ٢٠١٢.
7- Iraqi Constution-2005
8- Robo، M. Social inclusion and inclusive education
www.academicus.edu.al/nr10/Academicus-MMXIV-10-181-191.pdf [Accessed (online) 10 May 19]



 سپۆت:
 پێویستییەكی سەرەكییە بۆ مرۆڤ لە منداڵییەوە یەكسانی لە هزریدا بچێندرێت، ئەوەش لە داهاتوودا كاریگەری ئەرێنی لە سەر كۆمەڵگە و دەوڵەت دادەنێت
 وەزارەتی پەروەردە زۆربەی پڕۆگرامەكانی(پەڕتوك) نۆێكردۆتەوە، بەڵام تێبینی كراوە كە بابەتی بەسەرچووی تێدایە كە كاتی حكومەتی عێراق دەخوێندران و بابەتە تازەكانیش كەلێن و ناهاوسەنگی لە نیوان ڕەگەزی نێرومێدا بەشێوەیەكی بەرچاو بەدی دەكرێت
 پیاوو ژن بەرامبەر بە یاسا وەك یەكن و حكومەتی هەرێم دەبێت هەوڵ بدات هەموو كۆسپێك لە ڕێگای یەكسانی لە ژیان و مافە شارستانی و سیاسی و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری و ئابوورییەكاندا لابەرێ
 كەسایەتییە مێژوویەكان، وەكو مروڤ، چ لە ڕەگەزی مێ، یان نێر بن، پێویستە ژیاننامە، چالاكیی سیاسی و ڕۆشنبیرییان لە ڕووداوەكاندا بخرێنە پرۆگامەكانی خۆێندنەوە
 دەستەواژەی "بەژن و باڵاكەی" بۆ وەسفی ڕۆمانسی و غەزل بەكاردەهێنرێت و نادروستە بۆ ناساندن و وەسفكردنی ئافرەتێكی شەهید. ئەم شێوە دەربڕینە نەك لە پرۆگرامەكانی خوێندندا بەڵكو لە میدیای باویشدا دروست نییە
 دەستەواژەی جوانیی بەژن و باڵا لە هەر پێنج پەڕتوكەكەدا تەنیا ئاماژەیە بۆ جەستەی ڕەگەزی مێ، پەیامیكی ناپەسەند و نەگونجاوە بۆ پەروەردەكردنی منداڵ. هەروەها دەتوانرێت وەكو چەمكی سێكسیست و بێڕێزی بە ڕەگەزی مێ خوێندنەوەی بۆ بكرێت
 له هەرێمی كوردستاندا لە ڕووی دەستووری، ڕۆشنبیری، سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە هیچ بەربەستێك نییە كە پێگەی ڕەگەزی نێرومێ یەكسان نەبێت لە پرۆگرامەكانی خۆێندندا، كەچی بە پێچەوانەوە نایەكسانییەكی قووڵ لە بەرنامەكانی خوێندنی ئێستادا هەیە
 جوانی، وەكو هێمایەك بۆ جەستەی ڕەگەزی مێ، تایبەتمەندیی پەروەدەی هەرێمە و لە پەروەردەی عێراقەوە بۆمان نەماوەتەوە. لایەنە نەرێنییەكانی كەلتوور كشاونەتە نێو پرۆگرامەكان، یان دەكرێ كاریگەری ئەدەبی كلاسیكی كوردی بێت كە جوانی ڕەگەزی مێ تیایدا پێگەی باڵای هەیە
 دەستەواژەی جوانیی بەژن و باڵ تەنیا ئاماژەیە بۆ جەستەی ڕەگەزی مێ و پەیامیكی ناپەسەندە و گونجاو نییە بۆ پەروەردەكردنی منداڵ و پێویستە لاببرێن، بەتایبەتی ئەوەی لە بابەتی "لەیلا قاسم"دا هاتووە
 وەزارەتی پەروەردە بەرپرسیارە لە 1.8 ملیۆن فێرخواز، پێویستە بەشێكی(یەكە) هەبێت كە تایبەتمەند بێت بە یەكسانی ڕەگەزی نێرومێ/ جێندەر، یان بەلانی كەمەوە كەسێكی پڕۆفیشناڵ، شارەزا چاودێری سەرانسەری سیستەمەكە بكات
