لە 4/10/1992 كاتێك پەرلەمانی كوردستان بڕیاری فیدرالیزمی لەسەر بنەمای دیاریكردنی سنووری جوگرافی و مێژوویی كوردستانی باشوور و دابەشكردنی دەسەڵات لەگەڵ حكومەتی دوای رژێمی بەعس پەسند كرد، جگە لە سەركردەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی لە هەمانكاتدا دەوڵەتانی دراوسێ و عەرەبیش دژی ئەوەبوون كوردستان بڕیاریداوە لەگەڵ حكومەتی پاش رژێمی بەعس، لەسەر بنەمای فیدرالیزم واتە (یەكێتییەكی ئارەزوومەندانە) لە چوارچێوەی عێراقدا بمێنێتەوە، ئەوكات پێیان دەگوتین فیدرالی واتە جیابوونەوە لە عێراق و راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان، بەڵام خودی مانای چەمكی فیدرالی بە عەرەبی (الاتحاد) و بە كوردی مانای (یەكێتی) یە، بەڵام لەبەر ئەوەی چەمكی یەكێتی ئارەزوومەندا یان (الاتحاد الاختیاری) وەك گرێبەستێكی هاوسەنگە لەسەر بنەمای دانپێدانانی مافی بەرامبەر، بۆ پێكەوە ژیانی دوو لایەن یان زیاتر و ئەوانیش بڕوایان بە بنەمای هاوسەنگی و ماف نەبوو، بۆیە لەبری ئەوەی چەمكی فیدرالی بەمانای یەكێتی و (الاتحاد) وەربگرن، بەپێچەوانەوە بە مانای جیابوونەوە و (الانفصال) لێی تێگەیشتبوون.
سەركردایەتی سیاسیی كوردستان كاتێك بەشدارییەكی كارای لە نووسینەوەی دەستووری عێراقی ساڵی 2005دا كرد، باش دەیزانی كە مەحاڵە ئەقڵیەتی عەرەبی عێراق پابەندبێت بەو دەستوورەوە، بەڵام بۆ ئەوەی ئۆباڵی شكستی حوكمرانی و پارچەپارچە بوونی عێراق نەكەوێتە ئەستۆی كورد و كوردستانییەكان، نەك هەر نەبوونە بەشێك لە كێشەكانی نێوان عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە، بەڵكو بوونە لایەنێكی میانگیر بۆ ئەوەی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا سەركەوتوو بێت و دەستوورەكەش جێ بەجێ بكرێت. بەڵام نەتوانرا دەستوورەكە جێ بەجێ بكرێت و نە توانراش رێگە لە پارچەپارچە بوونی عێراق بگیرێت. بەڵام عێراق لە ئاكامی ئەوە پارچەپارچە نەبوو كە كوردستان داوای سەربەخۆیی دەكات، بەڵكو عێراق لە ئاكامی سیاسەتی شیعەگەرایی حكومەتەكەی مالیكی و پەراوێزخستنی عەرەبی سوننە پارچەپارچە بوو و سەرەنجامیش كار گەیشتە ئەوەی بەشێكی زۆری عەرەبی سوننە پششتگیری كردنیان لە دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی داعش لە حكومەتە دیموكراتییەكەی نوری مالیكی پێ باشتر بوو. لەبەرامبەریشدا وێڕای ئەوەی داعش هێرشی كردە سەر كوردستان و خافڵگیرانە چەند ناوچەیەكی دوورەدەستی وەك شنگالی داگیركرد و كۆمەڵكوژی و ژینۆسایدی دژی كوردانی ئێزیدی و پێكهاتەكانی دیكەی كوردستان وەك توركمان و كریستیان ئەنجامدا، بەڵام لەناو گەرمەی شەڕی داعش، جیا لە ئازادكردنەوەی ناوچە داگیركراوەكانی ژێردەستی داعش لە هەمانكاتیشدا سنووری جوگرافی و مێژووی كوردستان كەوتە ژێر كۆنترۆڵی پێشمەرگە و حكومەتی عێراق بە میانگیریی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ریككەوتنی سەربازی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر ناوچە كوردستانییە ئازادكراوەكانی ژێردەستی پێشمەرگە ئیمزا كردووە. ئەمەش مانای ئەوەیە شەڕی دژی داعش ئەمری واقیعێكی جوگرافیایەكی سەربازی بەسەر هەموو لایەكدا(حكومەتی عێراق، دەوڵەتانی دراوسێ، دەوڵەتانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش) فەرزكردووە و دەبێت لەسەر زەمینەی ئەم ئەمری واقیعەوە هەنگاو بۆ چارەسەر و میكانیزمی چارەسەركردنی ئاشتییانەی كێشەكانی عێراق بە گشتی و پەیوەندیی داهاتووی نێوان كوردستان و عێراق هەڵبگرن.

ئەو خەڵكانەی لە ئەمری واقیعە سەربازییەی دوای شەڕی داعش تێدەگەن، هەموویان بە (ئەمریكاو دەوڵەتانی هاوپەیمانی دژی داشەوە) جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە، كە هیچ چارەسەرێكی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی بۆ رێكخستنەوە و گێڕانەوەی ئاشتی و سەقامگیری بۆ عێراق بوونی نییە، جگە لەوەی كە دەبێت پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراق بەتایبەتی (كوردستان و عەرەبی شیعە و عەرەبی سوننە) خۆیان بە وتووێژ و دانوستاندن بگەنە شێوازێك لە رێككەوتن بۆ ئەوەی ئەو رێككەوتنە ببێتە نەخشەی رێگە بۆ دووبارە رێكخستنەوەی نێوماڵی عەرەبی عێراق بە شیعە و سوننەوە، هەروەها رێكخستنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان كوردستان و عێراقیش.


كەواتە ئێستای عێراقی دوای داعش بە قۆناخێكی راگواستن دەچێت لە عێراقە كۆنەكەی سایكس پیكەوە بۆ عێراقێكی دیكە كە تیایدا رەگ و ریشەی فیكری داعشی تێدا هەڵبكەنرێت و ئاشتی و سەقامگیری بگەڕێتەوە بۆ عێراق و تەواوی ناوچەكە.ئەمەش وەك ئەو قۆناخە راگوزەرییەی لەدوای رووخانی رژێمی بەعس و سەدام حوسێنەوە دەستی پێكرد و، بۆ ئەو قۆناخی دوای رووخانی رژێمی سەدام حوسێنیش، وەك هەموو لایەك بینیمان عێراقی تازە لەسەر بنەمای رێزگرتن لە بڕیاری 4ی 10ی 1992 ی پەرلەمانی كوردستان دووبارە رێكخرایەوە و لەمەش زیاتر چەند هەوڵی ئەوە درا كە شێوازی دەوڵەتی فیدرالیی عێراق لەسەر بنەمای جوگرافی و میژووی بگۆڕێت بۆ بنەمای فیدرالییەتی ئیداری، بەڵام سەركردایەتی سیاسیی كوردستان پێداگیری كرد و سەرەنجامیش، عێراقی دوای رژێمی سەدام حوسێن، هەر لەسەر ئەو بنەمای بڕیاری پەرلەمانی كوردستان و خواستی گەلی كوردستان بونیادنرایەوە و هەر لەسەر ئەم بنەمایەش دەستووری ساڵی 2005 عێراق بەو جۆرە نووسرایەوە كە لەگەڵ ئەمری واقیعی ساڵی 2003ی هەرێمی كوردستان بگونجێنرێت، نەك هەرێمی كوردستان خۆی لەگەڵ دەستوری عێراقدا گونجاندبێت.
بۆ ئێستای دوای شەڕی داعش و دووبارە رێكخستنەوەی عێراق، بێگومان دەبێت ئەمری واقیعی 20ی 11ی 2016 لەبەرچاو بگێرێت، ئەمەش واتە ئەو رۆژەی كە سەرۆك مسعود بارزانی لە باشیك پەیامی رزگاركردنی تەواوی ئەو ناوچانەی دا كە لە چوارچێوەی هاوپەیمانی هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراق بڕیاری لەسەر درابوو، بۆیە هەر میكانیزمێك بۆ رێكخستنەوەی پەیوەندییەكانی كوردستان و عێراق بۆ قۆناخی دوای شەڕی دژی داعش بدرێت، دەبێت وتووێژ و دانوستاندنەكان لەسەر بنەمای ئەو رێككەوتنە سەربازییە بێت كە بۆ ئازادكردنەوەی شاری موسڵ ئیمزا كراوە.


بۆ ئێستای كوردستانی باشوور كۆمەڵێك پرسی تازە هاتوونە پێشەوە كە جیاوازە لە واقیعی دوای 2003 كە ئەوكات كوردستان بڕیاریدا لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدرالی و پەرلەمانی و فرەیی و پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانە لەگەڵ عێراق بمێنێتەوە، ئەوكات سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان پێی وابوو، بە رووخانی رژێمی بەعس و، پیادەكردنی فیدرالی و دیموكراتی لە عێراقدا، شێوازێك لە گۆڕینی ئەقلییەتی عەرەبی عێراقی بۆ دووبارە بونیادنانەوەی عێراق دێتە ئاراوە، هەروەها لە چوارچێوەی ئەم دەوڵەتە فیدرالی و دیموكراتییەدا، لەبەر ئەوەی عەرەبی شیعە زۆرینەن، ئەوا بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی عەرەبی شیعە دەسەڵات دەگرنە دەست، ئەوانیش لەبەر ئەوەی بە درێژایی مێژووی عێراق، قوربانی دەستی سیاسەتی دیكتاتۆری بوون، ئەوا نابنە جەلاد و بە هەمان شێوە بەرەو دیكتاتۆریەت هەنگاو هەڵناگرن.

بەڵام دوای ئەوەی عەرەبی شیعە جێ پێی خۆیان لە دەسەڵاتدا جێگیر كردو پاشانیش هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق كشانەوە، ئەوا ئەوەی رژێمی سەدام حوسێن لەماوەی 35 ساڵەدا دژی شیعەی عەرەب كردبووی، نوری مالیكی لە تەنها 3 ساڵدا زۆر لەوە زیاتری پێكردن، هەروەها ئەوەی بەدرێژایی نزیكەی 80 ساڵی رابردوو تەواوی رژێمە یەك لەدوایەكەكانی عێراق بەرامبەر بە كوردستان نەیانكردبوو، حكومەتەكەی مالیكی بە بڕینی مووچە و بودجەی كوردستان و، هەروەها بڕینی بودجە و مووچەی پێشمەرگە و حساب نەكردنی وەك بەشێك لە سیستمی بەرگری عێراق لەكاتی شەڕی دژی داعشدا، ئەمەش خۆی لە خۆیدا هاوكارییەكی ناڕاستەوخۆ داعش بوو بۆ ئەوەی ئەزموونی كوردستان بڕووخێنێت و داگیر بكات.
بۆیە لەم چوارچێوەیەدا، نەك تەنها سەركردایەتی سیاسیی كوردستان، بەڵكو ئەمریكا و دەوڵەتانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعشیش، گەیشتوونە ئەو قەناعەتەی كە عێراقی دوای داعش بەو دەوڵەتە فیدرالییە رێكناخرێتەوە كە دەستوورەكەی دەسەڵاتەكانی حكومەتی فیدرالی بەغدای دیاریكردووە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە سیستمی فیدرالی عێراق و دەستوورەكەشی لەسەر بنەمای (دابەشكردنی دەسەڵات و دابەشكردنی داهات) دامەزراوە و عەرەبی شیعەی عێراق كە دەسەڵاتدارە ئێستا لە عێراقدا ئەم دوو بنەمای هەردووك پێشێل كردووە و چیدیكە دەوڵەتی عێراق دەوڵەتێكی فیدرالی و یەكپارچەی خاوەن یەك دەستور نییە.
لەم خاڵەوە كە ئامانجی ئەمریكاو دەوڵەتانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش ئەوەیە، دوای كۆتاییهاتنی شەڕی دژی داعش، ئاشتی و سەقامگیری بێتە ئاراوە، ئەوا ئەم ئامانجە لای ئەوانیش بەو شێوەیە پەسەندە كە بزانن، كوردستان و عێراق چۆن لەسەر ئایندەی خۆیان وتووێژ دەكەن.
بۆ ئەم پرسە سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2012 پاش ئەوەی نوری مالیكی سەرۆكی حكومەتی پێشتری عێراق، تەواوی رێككەوتننامەی هەولێری بۆ پێكهێنانی حكومەتی پێشێلكرد، بە ئاشكرا جیهانی ئاگادار كردەوە كە جارێكی دیكە كوردستان نابێتە پاشكۆی حكومەتێكی دیكتاتۆری، ئەگەر حكومەتەكەی نوری مالیكی هەر بە ئاراستەی دیكتاتۆرییەت هەنگاو هەڵبگرێت، ئەوا سەرۆكی هەرێمی كوردستان ناچار دەبێت بگەڕێتەوە بۆ گەلی كوردستان ئەو هەر بڕیارێك بدات، هەر ئەو بڕیارە جێبەجێ دەكرێت، بەڵام نەك هەر نوری مالیكی خۆی راست نەكردەوە، بەڵكو هەنگاوی گەورەتری دیكتاتۆرییانەی هەڵگرت كە ئەویش سزادانی گەلی كوردستان بوو بە بڕینی بووجە و مووچەی خەڵكی كوردستان و ئێستاشی لەگەڵدا بێت هەر بڕاوە، بۆیە ئێستا كە جارێكی دیكە كەوتووینەوە هەمان قۆناخی راگواستن بۆ دووبارە رێكخستنەوەی عێراق، ئەوا دەبێت گەلی كوردستان بڕیار بدات، ئایا پەیوەندییەكانی داهاتووی كوردستان لەگەڵ دەوڵەتی عێراقدا چۆن دەبێت، بێگومان هەموو جیهان گەواهی ئەوەدات، كە ئەزموونی دەوڵەتی فیدرالی بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی عێراق شكستی هێنا، بۆیە گەلی كوردستان سوورە لەسەر ئەوەی نابێت جارێكی دیكە ئەزموونێكی شكستخواردوو دووبارە بكرێتەوە، لەبەر ئەمە گەلی كوردستان كە ئامانجی ئەوەیە شەڕ و ئاژاوە كۆتایی بێت و ئاشتی و سەقامگیری باڵ بەسەر كوردستان و عێراقدا بكێشێت، لە 25ی ئەیلوولی داهاتوو بڕیاری خۆی دەدات، بڕیارەكەش ئەوە دەبێت، ئەگەر نەمانتوانیبێت دوو هاوبەشی سەركەوتوو بین لە چوارچێوەی یەك دەوڵەتدا، با هەوڵبدەین دوو دراوسێی باش بین لە چوارچێوەی دوو دەوڵەتدا.