ریفراندۆم پرۆسەیەكی ئاشتیانە بۆ كۆتاییهێنان بە كێشەی خاك و ناسنامە
August 22, 2017
راپۆرتەکان
بۆ بەدەستهێنانی سەروەری و درووستكردنی دوو دەوڵەتی تازە
نەتەوە بریتییە لە كۆمەڵگەی هەستكردن بە بوونی خۆی و تەنها لە دەوڵەتێكی تایبەت بە خۆیدا دەتوانێت دەڕبرینێكی گونجاو بۆ بوونی نەتەوەیی خۆی بەرجەستە بكات
ماكس ڤیبەر بیرمەندی گەورەی ئەڵمانی
بیری نەتەوەیی پێش هەموو ئەو پرانسیپەیە كە یەكێتیی سیاسیی و نەتەوەیی هاوتای یەكتری دەكات، لەسەر بنەمای ئەو ناسنامە دەستەجەمعییە دادەمەزرێت كە رەگ و ریشەی خۆی لە مێژوودا داكوتابێت، ئەم دامەزراندانە بە هێما نەریتیەكانی كۆمەڵگە پشتگیری لێدەكرێت، نەتەوە بە خاكێكەوە گرێدراوە كە لە نەتەوەكانی دیكە جیای دەكاتەوە
ئەرنست گوولنەر بیرمەندی چیكی. بەریتانی
بەڵێی ریفراندۆم . بەڵێیە بۆ ئاشتی و
چارەسەركردنی كێشەی خاك و ناسنامە بە دیالۆگ
لە 4/10/1992 كاتێك پەرلەمانی كوردستان بڕیاری فیدرالیزمی لەسەر بنەمای دیاریكردنی سنووری جوگرافی و مێژوویی كوردستانی باشوور و دابەشكردنی دەسەڵات لەگەڵ حكومەتی دوای رژێمی بەعس پەسند كرد، جگە لە سەركردەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی لە هەمانكاتدا دەوڵەتانی دراوسێ و عەرەبیش دژی ئەوەبوون كوردستان بڕیاریداوە لەگەڵ حكومەتی پاش رژێمی بەعس، لەسەر بنەمای فیدرالیزم واتە (یەكێتییەكی ئارەزوومەندانە) لە چوارچێوەی عێراقدا بمێنێتەوە، ئەوكات پێیان دەگوتین فیدرالی واتە جیابوونەوە لە عێراق و راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان، بەڵام خودی مانای چەمكی فیدرالی بە عەرەبی (الاتحاد) و بە كوردی مانای (یەكێتی) یە، بەڵام لەبەر ئەوەی چەمكی یەكێتی ئارەزوومەندا یان (الاتحاد الاختیاری) وەك گرێبەستێكی هاوسەنگە لەسەر بنەمای دانپێدانانی مافی بەرامبەر، بۆ پێكەوە ژیانی دوو لایەن یان زیاتر و ئەوانیش بڕوایان بە بنەمای هاوسەنگی و ماف نەبوو، بۆیە لەبری ئەوەی چەمكی فیدرالی بەمانای یەكێتی و (الاتحاد) وەربگرن، بەپێچەوانەوە بە مانای جیابوونەوە و (الانفصال) لێی تێگەیشتبوون.
سەركردایەتی سیاسیی كوردستان كاتێك بەشدارییەكی كارای لە نووسینەوەی دەستووری عێراقی ساڵی 2005دا كرد، باش دەیزانی كە مەحاڵە ئەقڵیەتی عەرەبی عێراق پابەندبێت بەو دەستوورەوە، بەڵام بۆ ئەوەی ئۆباڵی شكستی حوكمرانی و پارچەپارچە بوونی عێراق نەكەوێتە ئەستۆی كورد و كوردستانییەكان، نەك هەر نەبوونە بەشێك لە كێشەكانی نێوان عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە، بەڵكو بوونە لایەنێكی میانگیر بۆ ئەوەی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا سەركەوتوو بێت و دەستوورەكەش جێ بەجێ بكرێت. بەڵام نەتوانرا دەستوورەكە جێ بەجێ بكرێت و نە توانراش رێگە لە پارچەپارچە بوونی عێراق بگیرێت. بەڵام عێراق لە ئاكامی ئەوە پارچەپارچە نەبوو كە كوردستان داوای سەربەخۆیی دەكات، بەڵكو عێراق لە ئاكامی سیاسەتی شیعەگەرایی حكومەتەكەی مالیكی و پەراوێزخستنی عەرەبی سوننە پارچەپارچە بوو و سەرەنجامیش كار گەیشتە ئەوەی بەشێكی زۆری عەرەبی سوننە پششتگیری كردنیان لە دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی داعش لە حكومەتە دیموكراتییەكەی نوری مالیكی پێ باشتر بوو. لەبەرامبەریشدا وێڕای ئەوەی داعش هێرشی كردە سەر كوردستان و خافڵگیرانە چەند ناوچەیەكی دوورەدەستی وەك شنگالی داگیركرد و كۆمەڵكوژی و ژینۆسایدی دژی كوردانی ئێزیدی و پێكهاتەكانی دیكەی كوردستان وەك توركمان و كریستیان ئەنجامدا، بەڵام لەناو گەرمەی شەڕی داعش، جیا لە ئازادكردنەوەی ناوچە داگیركراوەكانی ژێردەستی داعش لە هەمانكاتیشدا سنووری جوگرافی و مێژووی كوردستان كەوتە ژێر كۆنترۆڵی پێشمەرگە و حكومەتی عێراق بە میانگیریی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ریككەوتنی سەربازی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر ناوچە كوردستانییە ئازادكراوەكانی ژێردەستی پێشمەرگە ئیمزا كردووە. ئەمەش مانای ئەوەیە شەڕی دژی داعش ئەمری واقیعێكی جوگرافیایەكی سەربازی بەسەر هەموو لایەكدا(حكومەتی عێراق، دەوڵەتانی دراوسێ، دەوڵەتانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش) فەرزكردووە و دەبێت لەسەر زەمینەی ئەم ئەمری واقیعەوە هەنگاو بۆ چارەسەر و میكانیزمی چارەسەركردنی ئاشتییانەی كێشەكانی عێراق بە گشتی و پەیوەندیی داهاتووی نێوان كوردستان و عێراق هەڵبگرن.
ئەو خەڵكانەی لە ئەمری واقیعە سەربازییەی دوای شەڕی داعش تێدەگەن، هەموویان بە (ئەمریكاو دەوڵەتانی هاوپەیمانی دژی داشەوە) جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە، كە هیچ چارەسەرێكی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی بۆ رێكخستنەوە و گێڕانەوەی ئاشتی و سەقامگیری بۆ عێراق بوونی نییە، جگە لەوەی كە دەبێت پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراق بەتایبەتی (كوردستان و عەرەبی شیعە و عەرەبی سوننە) خۆیان بە وتووێژ و دانوستاندن بگەنە شێوازێك لە رێككەوتن بۆ ئەوەی ئەو رێككەوتنە ببێتە نەخشەی رێگە بۆ دووبارە رێكخستنەوەی نێوماڵی عەرەبی عێراق بە شیعە و سوننەوە، هەروەها رێكخستنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان كوردستان و عێراقیش.
كەواتە ئێستای عێراقی دوای داعش بە قۆناخێكی راگواستن دەچێت لە عێراقە كۆنەكەی سایكس پیكەوە بۆ عێراقێكی دیكە كە تیایدا رەگ و ریشەی فیكری داعشی تێدا هەڵبكەنرێت و ئاشتی و سەقامگیری بگەڕێتەوە بۆ عێراق و تەواوی ناوچەكە.ئەمەش وەك ئەو قۆناخە راگوزەرییەی لەدوای رووخانی رژێمی بەعس و سەدام حوسێنەوە دەستی پێكرد و، بۆ ئەو قۆناخی دوای رووخانی رژێمی سەدام حوسێنیش، وەك هەموو لایەك بینیمان عێراقی تازە لەسەر بنەمای رێزگرتن لە بڕیاری 4ی 10ی 1992 ی پەرلەمانی كوردستان دووبارە رێكخرایەوە و لەمەش زیاتر چەند هەوڵی ئەوە درا كە شێوازی دەوڵەتی فیدرالیی عێراق لەسەر بنەمای جوگرافی و میژووی بگۆڕێت بۆ بنەمای فیدرالییەتی ئیداری، بەڵام سەركردایەتی سیاسیی كوردستان پێداگیری كرد و سەرەنجامیش، عێراقی دوای رژێمی سەدام حوسێن، هەر لەسەر ئەو بنەمای بڕیاری پەرلەمانی كوردستان و خواستی گەلی كوردستان بونیادنرایەوە و هەر لەسەر ئەم بنەمایەش دەستووری ساڵی 2005 عێراق بەو جۆرە نووسرایەوە كە لەگەڵ ئەمری واقیعی ساڵی 2003ی هەرێمی كوردستان بگونجێنرێت، نەك هەرێمی كوردستان خۆی لەگەڵ دەستوری عێراقدا گونجاندبێت.
بۆ ئێستای دوای شەڕی داعش و دووبارە رێكخستنەوەی عێراق، بێگومان دەبێت ئەمری واقیعی 20ی 11ی 2016 لەبەرچاو بگێرێت، ئەمەش واتە ئەو رۆژەی كە سەرۆك مسعود بارزانی لە باشیك پەیامی رزگاركردنی تەواوی ئەو ناوچانەی دا كە لە چوارچێوەی هاوپەیمانی هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراق بڕیاری لەسەر درابوو، بۆیە هەر میكانیزمێك بۆ رێكخستنەوەی پەیوەندییەكانی كوردستان و عێراق بۆ قۆناخی دوای شەڕی دژی داعش بدرێت، دەبێت وتووێژ و دانوستاندنەكان لەسەر بنەمای ئەو رێككەوتنە سەربازییە بێت كە بۆ ئازادكردنەوەی شاری موسڵ ئیمزا كراوە.
بۆ ئێستای كوردستانی باشوور كۆمەڵێك پرسی تازە هاتوونە پێشەوە كە جیاوازە لە واقیعی دوای 2003 كە ئەوكات كوردستان بڕیاریدا لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدرالی و پەرلەمانی و فرەیی و پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانە لەگەڵ عێراق بمێنێتەوە، ئەوكات سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان پێی وابوو، بە رووخانی رژێمی بەعس و، پیادەكردنی فیدرالی و دیموكراتی لە عێراقدا، شێوازێك لە گۆڕینی ئەقلییەتی عەرەبی عێراقی بۆ دووبارە بونیادنانەوەی عێراق دێتە ئاراوە، هەروەها لە چوارچێوەی ئەم دەوڵەتە فیدرالی و دیموكراتییەدا، لەبەر ئەوەی عەرەبی شیعە زۆرینەن، ئەوا بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی عەرەبی شیعە دەسەڵات دەگرنە دەست، ئەوانیش لەبەر ئەوەی بە درێژایی مێژووی عێراق، قوربانی دەستی سیاسەتی دیكتاتۆری بوون، ئەوا نابنە جەلاد و بە هەمان شێوە بەرەو دیكتاتۆریەت هەنگاو هەڵناگرن.
بەڵام دوای ئەوەی عەرەبی شیعە جێ پێی خۆیان لە دەسەڵاتدا جێگیر كردو پاشانیش هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق كشانەوە، ئەوا ئەوەی رژێمی سەدام حوسێن لەماوەی 35 ساڵەدا دژی شیعەی عەرەب كردبووی، نوری مالیكی لە تەنها 3 ساڵدا زۆر لەوە زیاتری پێكردن، هەروەها ئەوەی بەدرێژایی نزیكەی 80 ساڵی رابردوو تەواوی رژێمە یەك لەدوایەكەكانی عێراق بەرامبەر بە كوردستان نەیانكردبوو، حكومەتەكەی مالیكی بە بڕینی مووچە و بودجەی كوردستان و، هەروەها بڕینی بودجە و مووچەی پێشمەرگە و حساب نەكردنی وەك بەشێك لە سیستمی بەرگری عێراق لەكاتی شەڕی دژی داعشدا، ئەمەش خۆی لە خۆیدا هاوكارییەكی ناڕاستەوخۆ داعش بوو بۆ ئەوەی ئەزموونی كوردستان بڕووخێنێت و داگیر بكات.
بۆیە لەم چوارچێوەیەدا، نەك تەنها سەركردایەتی سیاسیی كوردستان، بەڵكو ئەمریكا و دەوڵەتانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعشیش، گەیشتوونە ئەو قەناعەتەی كە عێراقی دوای داعش بەو دەوڵەتە فیدرالییە رێكناخرێتەوە كە دەستوورەكەی دەسەڵاتەكانی حكومەتی فیدرالی بەغدای دیاریكردووە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە سیستمی فیدرالی عێراق و دەستوورەكەشی لەسەر بنەمای (دابەشكردنی دەسەڵات و دابەشكردنی داهات) دامەزراوە و عەرەبی شیعەی عێراق كە دەسەڵاتدارە ئێستا لە عێراقدا ئەم دوو بنەمای هەردووك پێشێل كردووە و چیدیكە دەوڵەتی عێراق دەوڵەتێكی فیدرالی و یەكپارچەی خاوەن یەك دەستور نییە.
لەم خاڵەوە كە ئامانجی ئەمریكاو دەوڵەتانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش ئەوەیە، دوای كۆتاییهاتنی شەڕی دژی داعش، ئاشتی و سەقامگیری بێتە ئاراوە، ئەوا ئەم ئامانجە لای ئەوانیش بەو شێوەیە پەسەندە كە بزانن، كوردستان و عێراق چۆن لەسەر ئایندەی خۆیان وتووێژ دەكەن.
بۆ ئەم پرسە سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2012 پاش ئەوەی نوری مالیكی سەرۆكی حكومەتی پێشتری عێراق، تەواوی رێككەوتننامەی هەولێری بۆ پێكهێنانی حكومەتی پێشێلكرد، بە ئاشكرا جیهانی ئاگادار كردەوە كە جارێكی دیكە كوردستان نابێتە پاشكۆی حكومەتێكی دیكتاتۆری، ئەگەر حكومەتەكەی نوری مالیكی هەر بە ئاراستەی دیكتاتۆرییەت هەنگاو هەڵبگرێت، ئەوا سەرۆكی هەرێمی كوردستان ناچار دەبێت بگەڕێتەوە بۆ گەلی كوردستان ئەو هەر بڕیارێك بدات، هەر ئەو بڕیارە جێبەجێ دەكرێت، بەڵام نەك هەر نوری مالیكی خۆی راست نەكردەوە، بەڵكو هەنگاوی گەورەتری دیكتاتۆرییانەی هەڵگرت كە ئەویش سزادانی گەلی كوردستان بوو بە بڕینی بووجە و مووچەی خەڵكی كوردستان و ئێستاشی لەگەڵدا بێت هەر بڕاوە، بۆیە ئێستا كە جارێكی دیكە كەوتووینەوە هەمان قۆناخی راگواستن بۆ دووبارە رێكخستنەوەی عێراق، ئەوا دەبێت گەلی كوردستان بڕیار بدات، ئایا پەیوەندییەكانی داهاتووی كوردستان لەگەڵ دەوڵەتی عێراقدا چۆن دەبێت، بێگومان هەموو جیهان گەواهی ئەوەدات، كە ئەزموونی دەوڵەتی فیدرالی بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی عێراق شكستی هێنا، بۆیە گەلی كوردستان سوورە لەسەر ئەوەی نابێت جارێكی دیكە ئەزموونێكی شكستخواردوو دووبارە بكرێتەوە، لەبەر ئەمە گەلی كوردستان كە ئامانجی ئەوەیە شەڕ و ئاژاوە كۆتایی بێت و ئاشتی و سەقامگیری باڵ بەسەر كوردستان و عێراقدا بكێشێت، لە 25ی ئەیلوولی داهاتوو بڕیاری خۆی دەدات، بڕیارەكەش ئەوە دەبێت، ئەگەر نەمانتوانیبێت دوو هاوبەشی سەركەوتوو بین لە چوارچێوەی یەك دەوڵەتدا، با هەوڵبدەین دوو دراوسێی باش بین لە چوارچێوەی دوو دەوڵەتدا.
لۆژیك و چوارچێوەی پرۆسەی ریفراندۆم
ماناو ئامانجی پرۆسەكە دیاری دەكات
یەكەم پرۆسەی ریفراندۆم دوای سەركەوتنی شۆڕشی ئەمریكا، لە ساڵی 1776 لە ویلایەتی ماسۆشتێس بۆ سەربەخۆیی ئەنجامدراوە و لە مێژووی حوكمڕانی ئەمریكاشدا لەگەڵ ئەوەی زیاتر لە 100 پرۆسەی ریفراندۆم ئەنجامدراوە، بەڵام تەنیا یەك ریفراندۆمیان بۆ یەكگرتنی ویلایەتەكان بووە كە ئەمریكای ئەمڕۆی لێ دروست بووە.
ئەم مێژووە پێمان دەڵێت، ریفراندۆم بەرهەمی شۆڕشی ئەمریكایە و وەرچەرخانە لە پەنابردن بۆ شەڕ بۆ بەدەستهێنانی مافە سیاسییەكان، پەنابردنە بۆ میكانیزمێكی ئاشتییانە كە وەرگرتنی رای گەل یان خەڵكانێكی دیاریكراوە بۆ دەستنیشانكردنی ئەو ئامانجەی كە هەیانە.ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر گەلی ئەمریكا پەنای بۆ شەڕ و شۆڕش بردبێت بۆ ئەوەی لە گەلی بەریتانیا جیابێتەوە و سەربەخۆ بێت، ئەوا یەكەم ئەزموونی دوای ئەو شۆڕشە ئەوەیە كە ویلایەتێك دەیەوێت بە رێگەیەكی ئاشتییانە و بەرێگەی دیالۆگ و دانوستاندن بگاتە سەربەخۆیی. لە ئێستاشدا كە نزیكەی دووسەدە و نیو بەسەر یەكەم ئەزموونی ریفراندۆم وەك میكانیزمێكی ئاشتی بۆ گەیشتن بە ئامانجەكان تێدەپەڕێت، جارێكی دیكە ریفراندۆمی ئاشتییانە و وتویژ و دانوستاندن بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، بۆتەوە بە جێگەی بایەخی ناوەندەكانی فیكر و لێكۆڵینەوە و بەرنامەی بڕیارسازانی جیهانی بۆ ئەوەی كێشەكانی پێ چارەسەر بكەن.
ئەنجامدانی ریفراندۆم، تەنها بۆ پرسی سەربەخۆیی و بەدەستهێنانی سەروەریی نییە بۆ نەتەوە بێ دەوڵەتەكان، بەڵكو سەركەوتنی ئەم ئاراستەیە لەچارەسەری ئاشتیانەی كێشەكاندا، گەلێك بوار و لایەنەی دیكەشی گرتۆتەوە لەوانە:
1. ریفراندۆم بۆ چارەسەركردنی كێشەی نێوان نەتەوەكان بەرێگەی دووبارە دابەشكردنەوەی سەروەریی لە نێوانیان و جیاكردنەوەیان لەچوارچێوەی دوو دەوڵەتی سەربەخۆدا.
2. ریفراندۆم بۆ یەكگرتنەوەی دوو نەتەوە، بۆ نموونە دەكرێت هەردوو كۆریای باكوور و باشوور بە ریفراندۆم یەكبگرنەوە، یان یەكگرتنەوەی دوو نەتەوەی جیاواز بە رێگەی ریفراندۆم لە چوارچێوەی یەك دەوڵەتدا پێكەوە بژین.
3. ریفراندۆمی سەرووی نەتەوەیی بۆ وازهێنان لە هەندێك مافی سەروەریی لە پێناوی هاوپەیمانییەك یان یەكێتییەك، ئەمەش وەك هاوپەیمانی ناتۆ، یان فیدراسیۆنی یەكێتیی ئەوروپا، ئەم جۆرە ریفراندۆمە هەم بۆ ئەندامێتییە لەو یەكێتی و هاوپەیمانییانە، هەمیش بۆ دەرچوونە لەو یەكێتی و هاوپەیمانییانە، لەوانە وەك دەرچوونی بەریتانیا لە یەكێتیی ئەوروپا.
4. ریفراندۆم بۆ رێكخستنی شێوازی حوكمڕانی و پەسەندكردنی دەستوور، كێشەی خاك لە نێوان دوو نەتەوە.
ئەم بەرچاو روونییە ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات، كە پرۆسەی ریفراندۆم هەموویان بۆ یەك ئامانج و یەك مەبەست ئەنجام نادرێن، بەڵكو لۆژیك و چوارچێوەی ریفراندۆمەكە، ئامانجی ریفراندۆمەكە دیاری دەكات.
لێرەوە ئەگەر سەرنج لەو لۆژیكە بدەین كە سەركردایەتیی هەرێمی كوردستان داوای ئەنجامدانی ریفراندۆمی كردووە بۆ ئایندەی پەیوەندییەكانی نێوان كوردستان و عێراق، دەبینین لەچەندین خاڵی هەمەجۆردا ئەو لۆژیكە چوارچێوەیەك بۆ ریفراندۆمەكە دروست دەكات كە دەكرێت ئاماژە بە هەندێكیان بكەین:
كاتێك سەرۆكی هەرێمی كوردستان داوای كرد، ناچارین بگەڕێینەوە بۆ گەلی كوردستان و بزانین ئەوان چ بڕیارێك دەدەن، ئەمە ئەو كاتە بوو كە حكومەتی نوری مالیكی پابەند نەبوو بەو 19 خاڵەی رێككەوتنی هەولێر لەنێوان تەواوی لایەنە عێراقییەكاندا، كە ئامانج لەو رێككەوتنە چەسپاندنی بنەمای دەوڵەتی تازەی عێراق بووە، وەك دەوڵەتێكی فیدرالی و پەرلەمانی و دیموكراتی و فرەیی و پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانە، هەنگاوهەڵگرتن بووە بەرەو پێشێلكردنی دەستوور و دیكتاتۆریەت لە عێراقدا، ئەم لۆژیكە ئەوەمان پێدەڵێت، لەو كاتەوەی حكومەتی دەسەڵاتدارانی شیعە بەرەو دیكتاتۆریەت هەنگاوی هەڵگرتووە، لۆژیك و چوارچێوەی ریفراندۆمی كوردستان دیاریكراوە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئامانجی ریفراندۆمی كوردستان بۆ ئەوەیە بەشێوەیەكی ئاشتیانە كوردستان و عێراق ببنە دوو دراوسێی باش.
خاڵێكی دیكە سەبارەت بە لۆژیك و چوارچێوەی ریفراندۆمی كوردستان ئەوەیە، كە جارێكی دیكە ناكرێت و ناشێت، كوردستان وەك بەشێك لە عێراق، پشت بەو بەشە بودجەی عێراق ببەستێت، یان بۆ پاراستنی كوردستان پشت بە سیستمی بەرگریی عێراق ببەستێت، بۆیە بژێویی و پاراستنی خەڵكی كوردستان وا دەخوازێت كە كوردستان ژێرخانی ئابووری و بەرگریی سەربەخۆی هەبێت، ئەمەش پێویستی بەوەیە لەگەڵ حكومەتی عێراق وتووێژ و دانوستاندنی جیددی بكات لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی سەروەریی بۆ ئەوەی كوردستانیش ببێتە خاوەنی سەروەریی خۆی و بتوانێت هەردوو ژێرخانی ئابووری و سەربازی بۆ خۆی دابین بكات.
كوردستان وەك ئێستا دەوڵەتی ئەمری واقیع بێت یان بەفەرمی و ئاشتیانە ببێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، هیچ كاریگەرییەكی نەرێنی لەسەر دەوڵەتی عێراقی عەرەبی نابێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەو سیستمە سیاسییەی لە كوردستاندا بوونی هەیە و پیادە دەكرێت، ناكرێت و ناشێت تێكەڵی سیستمی سیاسیی شكستخواردووی عێراق بكرێتەوە، هەروەها ئەو پرۆسەی ریفۆرمەی لە كوردستان دەستی پێكردووە، ناتوانرێت بە هەمان ئاست لە عێراقیش پیادە بكرێت، لەسەروو هەموو ئەمانەشەوە بوونی كوردستان لە دەوڵەتێكی ئەمری واقیعەوە بۆ دەوڵەتێكی خاوەن سەروەریی فەرمی، خزمەتێكی گەورە بە رێكخستنەوەی پرۆسەی سیاسی لە نێوان شیعەو سوننە دەكات و عێراق دەبێتە یەكەمین دەوڵەت لەناو ئەو چوار دەوڵەتەی كوردستانی بەسەردا دابەشكراوە، كێشەی كوردستانی نامێنێت، نەمانی ئەم كێشەیە دەبێتە هۆكاری ئەوەی، پرسی قەومییەتی عەرەبی، عەرەبی شیعە و سوننە باشتر پێكەوە كۆبكاتەوە، ئەگەر عێراقی عەرەبی بتوانێت خۆی لەژێر هەژموونی ئێران بێنێتە دەرەوە و زیاتر هەنگاو بەرەو خۆنزیككردنەوە لەگەڵ سعودیە و دەوڵەتانی كەنداو عەرەبی هەڵبگرێت.
حكومەتی ئێستای عێراق و لایەنە سیاسییەكانی شیعەی عێراق، لەهەمبەر لۆژیك و چوارچێوەی ریفراندۆمی كوردستان، كەو توونەتە هەڵوێستێكەوە كە ناتوانن سنووری ئەو لۆژیك و چوارچێوەیە رەتبكەنەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە هەر پرۆسەیەك بۆ دووبارە رێكخستنەوەی عێراق لە نێوان كوردستان و عێراق لە شاهیدی و میانگیری ئەمریكا و دەوڵەتانی هاوپەیمان و نەتەوە یەكگرتووەكان بێتە ئاراوە، هیچ كام لەو دەوڵەتانە و نەتەوە یەكگرتووەكانیش ناتوانن، پێداگیریی لەسەر ئەوە بكەن كە جارێكی دیكە پەیوەندیی نێوان كوردستان و عێراق لەچوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدرالی رێكبخرێتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە، سیستمی سیاسیی حكومەتی عێراق تەواو بەرگی فیدرالی و فرەیی و پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانەی لەخۆی داماڵیوە و باردۆخی سیاسیی عێراق و كاریگەریی نفوزی ئێران لەناو هێزە سیاسییەكانی شیعە، بواری ئەوە نادات، جارێكی دیكە عێراق بگەڕێتەوە بۆ دەوڵەتێكی فیدرالی و پەرلەمان و تەوافوقی و دیموكراتی و هاوبەشی راستەقینەوە، هەر لەم حاڵەتەدا پاراستنی وەزعی راهینی پرۆسەی سیاسی بۆ عەرەبی شیعە لەوە باشترە كە بگەڕێتەوە بۆ دەستووری 2005 و دووبارە رێكخستنەوەی عێراق لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا، بۆیە ئەگەر حكومەتی شیعەی عێراق بە تەنگ ئەوەوە بوایە كە پارێزگاری لە عێراق بكات و لە هەوڵی ئەوەدا بوایە كە سیستمە سیاسییەكەی لەسەر دەستووری 2005 رێكبخاتەوە، ئەوا دەیتوانی لە چوارچێوەی دەسەڵاتە دیاریكراوەكانی حكومەتی فیدرالی عێراق، پەیامی خۆی ئاراستەی گەلی كوردستان بكات، بۆ ئەوەی گەلی كوردستان لەبری تەنیا بژارەی سەربەخۆیی، بژارەی هاوبەشیكردنی راستەقینەی لەگەڵ عێراقدا لەبەر دەست بوایە، بەڵام لەبەر ئەوەی دەسەڵاتدارانی شیعە ناتوانن ئەو هەنگاوە هەڵبگرن، ئەوا دەبینین، لەچوارچێوەیەكی گشتیدا ریفراندۆم رەتدەكەنەوەو بەشێوەیەكی كردەییش هیچ هەنگاوێك هەڵناگرن كە ئەو كێشانەی پێویستیان بە دانوستاندن نییە وەك (گێڕانەوەی بودجە و مووچەی كوردستان، گێڕانەوەی بودجە و مووچەی وەزارەتی پێشمەرگە لەچوارچێوەی بودجەی سەروەریی عێراق، جێبەجێكردنی ماددەی 140 و دانپێدانان بە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم وەك بەشێك لە جوگرافیا و سنووری كوردستان، هەربۆیە كاتێك حكومەتی عێراق وەك دەوڵەتێكی دراوسێ مامەڵە لەگەڵ كوردستان بكات، ئەوا ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە لە بەرژەوەندیی دەسەڵاتدارانی شیعەی عێراقە كە كوردستان ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی ئەنجامبدات.
دەوڵەتانی دراوسێی عێراق، بەتایبەتی هەردوو دەوڵەتی توركیا و ئێران، خۆیان زۆر باش دەزانن، كە ئەوان ناتوانن ببنە میانگیرێكی باش بۆ دووبارە رێكخستنەوەی عێراق، رێكخستنەوەی عێراق بەو شێوەی لە دەستووری 2005 ئاماژەی پێكراوە، ئەگەر تا ئاستێك لە بەرژەوەندیی توركیا نەبێت، بەڵام بۆ كۆماری ئیسلامیی ئێران، بوونی عێراق بە دەوڵەتێكی مەدەنیی ئەوتۆ كە دەسەڵاتی مەرجەعییەتی شیعە لە دەسەڵاتی حكومڕانی مەدەنی جیاكرابیتەوە، ئەمە بۆ ئێران مانای ئەوەیە كۆتایی خەونی مەددی شیعەگەرایی یان هیلالی شیعە، بەڵام ئەگەر كوردستان ببێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، ئەوكات ئێران باشتر لە رێگەی وەكیلەكانییەوە دەتوانێت پارێزگاریی بە نفوزی خۆیەوە لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا بكات، لەم حاڵەتەشدا كە شیعەی عێراق بەپێی سیاسەتی ئێرانی مامەڵە لەگەڵ عەرەبی سوننەی عێراق دەكات، ئەوا هەموو كات مەترسییەكی ئاشكرا لەسەر شیعە دەبێت و، لەم حاڵەتەشدا مەرجەعییەتی شیعەی نەجەف ناتوانێت فەتوا بدات و سنوورێك بۆ وەكیلەكانی ئێران لەناو هێزە سیاسییەكان و میلیشیاكانی حەشدی شەعبی دابنێت.
سەبارەت بە بەرژەوەندیی ئەمریكا و دەوڵەتانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش، لەدامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان، بێگومان، مەترسیی سەرەكیی ئەوان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان ئەوە نییە كە دامەزراندنی ئەم دەوڵەتە لەگەڵ ئامانجی شەڕی دژی داعش یەكناگرێتەوە، بەڵكو ئەوانە لەو گۆشە نیگایەوە سەیری دەكەن، ئەگەر لەئێستا دەوڵەتی كوردستان رابگەیەنرێت كە هێشتا شەڕی داعش لەناوچەكانی عەرەبی عێراقی كۆتایی نەهاتووە، ئەوا لەم حاڵەتەدا عێراقی عەرەبی دەبێتە دیارییەكی گرنگ بۆ ئێران، بۆیە ئەوان دەخوازن كورد ببێتە فاكتەرێك بۆ رێكخستنەوەی پرۆسەی سیاسیی عێراق و دامەزراندنەوەی حكومەتی عێراق دوور لە كاریگەریی نفوزی ئێرانی، بۆ ئەمەش دەیانەوێت، د.حەیدەر عەبادی بە پشتگیریی رەوتی سەدر و مەرجەعییەتی نەجەف جارێكی دیكە ببێتەوە سەرۆك وەزیران و لەرێگەی حكومەتە تازەكەی عەبادییەوە، ئەو هێز و لایەن و سەركردەی میلیشیاكانی حەشدی شەعبی لە پرۆسەی سیاسی عێراق دووربخرێنەوە، هەر بۆیەشە داوا دەكەن ئەم پرۆسەیە دوابخرێت، بەڵام بەراشكاوی لە چوارچێوەی هەڵوێستێكی فەرمی و نووسراوە ئەوەیان دیاری نەكردووە كە تاكەی دوابخرێت، بۆیە ئەگەر وەك پارێزگاری كەركوك دەڵێت، ئەوا راشكاوانەو بە نووسراو و فەرمی، كورد لەوە دڵنیا بكەنەوە كە ئەوان پشتگیریی لە مافی چارەنووسی گەلی كوردستان دەكەن و ئامادەن دوای ئەو ماوەیەی كە دایدەنێن، پشتگیریی لە ئەنجامدانی ریفراندۆم بكەن، لەوانەیە ئەنجوومەنی باڵای ریفراندۆم بتوانێت لەم چوارچێوەیەدا وتوێژ یان دانوستاندن لەگەڵ ئەمریكا یان دەوڵەتانی هاوپەیمانی نیودەوڵەتی دژی داعش و نەتەوە یەكگرتووەكان بكات، بەڵام ئەمەش گەرەنتی سەدلەسەد نییە، چونكە لە هەموو حاڵەتیكدا ئەم پرسە پەیوەستە بە ئیرادەی خەڵكی كوردستانەوە و ئەوان دەتوانن بڕیاری لەو جۆرە بدەن.
ئەم خاڵانە كە لۆژیك و چوارچێوەی ریفراندۆمی كوردستان بۆ بڕیاردان لەمافی چارەنووس دیاری دەكات، ئێستا لای جیهان ئاشكرایە و تێكڕای جیهانیش بژارەی دیكەیان لەبەر دەستدا نییە بۆ ئەوەی گەلی كوردستان بەوە قایل بكەن، كە لەنێوان دوو بژارەی تارادەیەك لێكنزیكدا یەكێكیان هەڵبژێرێت، بەڵام وەك ئەوەی پێی دەڵێن تەحسیڵ حاسڵ، جارێكی دیكە ناتوانن پشتگیری یان گوشار لەسەر ئەوە بكەن كە كوردستان ببێتەوە بە بەشێك لە عێراق. بەڵكو داوای ئەوە دەكەن عێراق رێكبخەنەوە پاشان كوردستان بڕیاری خۆی بدات، بۆ ئەمەش كوردستان كە هەرگیز دەرگای لێكتێگەیشتن و وتووێژی بە رووی هیچ پرسێكدا دانەخستووە، پسپۆران پێیان وایە ئەگەر ئەمریكا و دەوڵەتانی هاوپەیمان بە شێوەیەكی فەرمی و نووسراو گەرەنتی بدەنە كوردستان، لەوانەیە كوردستانیش وەڵامێكی ئیجابیان بداتەوە، بەڵام ئەگەر هەر قسە بێت، ئەوا ئەمجارەیان گەلی كوردستان بڕیاری خۆی دا و لە بڕیاری خۆشی پاشگەز نابێتەوە.
دیالۆگی ریفراندم
لەنێوان نەتەوەی بێ دەوڵەت و دەوڵەتی مەركەزیدایە
لەو كاتەوەی رۆژی 25ی ئەیلوولی داهاتوو بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم دەستنیشانكراوە، گروپێك لە هەرزەكاریی سیاسی بانگێشە بۆ نەخێر دەكەن، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە لەبری ئەوەی ئاراستەی قسەكانیان وەك بەشێك لە نەتەوەیەكی بێ دەوڵەت لەگەڵ دەوڵەتی مەركەزی عێراقدا بێت، زۆر هەرزانە كەوتوونەتە وێزەی حكومەتی خۆیان كە حكومەتی كوردستانە و هەموو هەوڵیان بۆ ئەوەیە بە خەڵكی كوردستان بڵێن دەوڵەتی مەركەزی عێراق هیچ كەموكورتییەكی نییە و ئەوەی خراپە خەڵك وگەلی كوردستان و حكومەتەكەیەتی.
لە مێژووی پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانەدا، هیچ یەكێتییەكی فیدرالی هێندەی فیدرالیەتی نێوان سكۆتلەندا و ئینگلتەرا دێرین و سەركەوتوو نەبووە، گەلی سكۆتلەندا و ئینگلیز ماوەی 307 ساڵە لەچوارچێوەی شانشینی بەریتانیادا بەیەكەوە دەژین، ئەو مافەی سكۆتلەندییەكان هەیانە، مافی دەوڵەتێكی سەربەخۆیە، سكۆتلەندا جیا لەوەی مافی ئەوەی هەیە دراوی نەختینەی خۆی چاپ بكات، لە هەمانكاتدا لە پاڵەوانییەتەكانی جیهاندا، هەڵبژاردەی سكۆتلەندا نوێنەرایەتیی سكۆتلەندییەكان دەكات و ئینگلتەرا، نوێنەرایەتیی ئینگلتەرا دەكات، هەر بۆیە ئەگەر سەرنج بدەن، هەرگیز لە جامی جیهانیی تۆپی پێدا، هەڵبژاردەی ئینگلتەرا وەك هەڵبژاردەی شانشینی یەكگرتووی بەریتانیا بەشداری ناكات بەڵكو وەك تەنیا وەك هەڵبژاردەی ئینگلتەرا.
ئاماژەكردن بە تایبەتمەندێتی بۆ بوونی دراوی نەختینە و هەڵبژاردەی وەرزشیی سكۆتلەندی بۆ ئەوەیە تێبگەین، بۆچی سكۆتلەندییەكان لە ساڵی 2014 ریفراندۆمیان بۆ سەربەخۆیی ئەنجامدا؟ ئایا بۆچی رۆژی 18ی ئابی 2017 جارێكی دیكە سەرۆك وەزیرانی سكۆتلەندا داوای لە حكومەتی لەندەن كردووە كە جارێكی دیكە سكۆتلەندا ریفراندۆم ئەنجامدەدات و وادەكەشی دیاری كردووە، تەنیا دوو رۆژ دوای ئەوەی بەریتانیا بە فەرمی لەیەكێتیی ئەورپا جیادەبێتەوە؟ دیارە لەساڵی 2014 كاتێك دەنگی نەخێر بەسەر بەڵێ بۆ سەربەخۆیی سەركەوت، لەبەر ئەوەبوو دێڤید كامیرۆنی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا دەرگای بۆ سكۆتلەندییەكان خستە سەر پشت، ئەوەی ئەوان لە مافی دەوڵەتێكی سەربەخۆ بۆ خۆیان بە كەمی دەزانن، ئامادەیە هەمووی پڕبكاتەوە، هەروەها كێشەیەكی دیكە ئەوەبوو، ئەگەر سكۆتلەندا لە بەریتانیا جیابێتەوە، ئایا هەمان ئەو پێگەیەی دەبێت كە ئێستا لە چوارچێوەی شانشینی یەكگرتوو لە یەكێتیی ئەوروپا هەیەتی، یان ئایا پاوەندی ئیستەرلینی هەمان ئەو بەهایەی ئێستای بۆ دەمێنێتەوە كە بەشێكە لە شانشینی یەكگرتوو بە هاوشانی پاوەندی ئینگلتەرا، ئەمەش مانای ئەوەیە بژارەی سەربەخۆیی و بژارەی مانەوە لەناو شانشینی یەكگرتوودا، دوو بژارەی هاوشانی یەكتری بوون، هاووڵاتیانی سكۆتلەندا لەبەر رۆشنایی ئەم دوو بژارەیە بڕیاری خۆیان داوە، بەڵام ئێستا كە بەریتانیا ریفراندۆمی ئەنجامداوە بۆ ئەوەی لەیەكێتیی ئەوروپا بێتە دەرەوە، ئەوا سكۆتلەندییەكان جارێكی دیكە داوای ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی دەكەن تەنیا دوو رۆژ دوای ئەوەی بەریتانیا لە یەكێتیی ئەوروپا دێتە دەرەوە.
ئەم داواكارییە تازەیەی سكۆتلەندا، ئەوەمان پێدەڵێت پاش ئەوەی بەریتانیا لە یەكێتی ئەوروپا دێتە دەرەوە، ئیدی هیچ هۆكارێك بۆ ئەوە نامێنێتەوە كە سكۆتلەندا وەك بەشێك لە شانشینی یەكگرتوو بمێنیتەوە، بۆیە لە وڵاتێكی وەك سكۆتلەندا، ئەگەر دوو بەرەش هەبێت یەكیان بە بەڵی و ئەوی دیكەیان بۆ نەخێر، ئەوا هەردوو بەرەی (بەڵێ و نەخێر) بۆ داكۆكیكردنە لە بەرژەوەندییە نیشتمانی و نەتەوەییەكانی گەلی سكۆتلەندا، بەڵام لە حاڵەتێكی وەك كوردستان و عێراقدا، كە جگە لە بژارەی سەربەخۆیی حكومەتی عێراق هیچ بژارەیەكی دیكەی لەبەردەم گەلی كوردستاندا نەهێشتۆتەوە و تەنانەت حكومەتی بەغدا ئامادە نییە گوێ لە داوای چەند ساڵەی گەلی كوردستان بگرێت بۆ ئەوەی خۆی راستبكاتەوە، ئەوا بانگێشەكردن بۆ (نەخێر) بێجگە لە جاشایەتی بۆ دیكتاتۆریەتی سەپاندنی دەسەڵاتی شیعەگەرایی، لە هەموو هەستێكی نیشتمانی و نەتەوەیی داماڵراوە و ناچێتە چوارچێوەی رای جیاواز، یان بەراوردكردنی كوردستان بە سكۆتلەندا یان تەنانەت كیبوبیكییەكانی ناو كەنەداوە، كە ئەوانیش لە ساڵی 1995 بڕیاریان دا لەچوارچێوەی یەكێتیی كەنەدادا بمێننەوە.
لایەنێكی سەیر و سەمەرە لە قسەی ئەو هەرزەكارانە كە بەحساب بۆ (نەخێر) دەكەن، راشكاوانەتر دەیانەوێت بڵێن مانەوە لەگەڵ عێراق لە سەربەخۆیی كوردستان باشترە، ئەوەیە، هیچكام لەو هەرزەكارانە توانای ئەوەیان نییە، باسی لایەنە باشەكانی مانەوەی كوردستان وەك بەشێك لە عێراق بۆ خەڵكی كوردستان بكەن، لەمەش زیاتر حكومەتەكەی حەیدەر عەبادیش هەتا ئێستا ئیعتوباری ئەوەی بۆ دانەناون كە دەستپێشخەرییەكیان پێشكەش بكات یان تەنانەت بە فەرمیش دەستخۆشی یان پشتگیریان لێ بكات، بۆیە كاتێك كۆمەڵێك هەرزەكار دەیانەوێت رووی خۆیان رەش بكەن بۆ ئەوەی رووی حكومەتی عێراق سپی بكەنەوە، ئەوا حكومەتی عێراق خۆی زۆر باش دەزانێت كارێكی هێندە باشی بەرامبەر كوردستان نەكردووە هەتا رووی بەوان سپی بكرێتەوە، هەروەها دەشزانێت ئەگەر پشتگیری ئەو گروپە هەرزەكارە بكات هێندەی دیكە رقی خەڵكی كوردستان بەرامبەر عێراق زیاتر دەكات.
لە یەك دوو رۆژی دادێ كە بەفەرمی لیژنەی باڵای ریفراندۆمی كوردستان، هەڵمەتەكانی بۆ ماوەی مانگێك بۆ هاندان و جۆشدانی جەماوەری كوردستان بۆ (بەڵێ) بۆ سەربەخۆیی دەست پێدەكات، لەوانەی بەدەستی دەرەكی و پشتگیریی ئەملاو ئەولا هەوڵێك بدرێت لەسەر ئاستی میدیا و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، دەنگی ئەو گروپە هەرزەكارە گەورەبكرێت و وەك بەرەی نەخێر رەنگ بداتەوە، بەڵام چەند لە رۆژەكانی هەڵمەتی بەڵێ بۆ سەربەخۆیی نزیكبینەوە و دەست بەهەڵمەتی بەڵێ بۆ سەربەخۆیی بكرێت، بازنەی ئەو گروپە هەرزەكارە بەجۆرێك بچووك دەبێتەوە كە نەوێرن خۆیان پیشانی رای گشتیی كوردستان بدەن، تەنیا ئەوەندە نەبێت لەناو ستۆدیۆی ئەو كەناڵەی بۆیان دیاریكراوە یان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە خۆیان نمایش دەكەن، بۆ هەموو لایەك خەریكە بەتەواوەتی روون دەبێتەوە كە دەنگی نەخێر بۆ ریفراندۆمی سەروەریی و سەربەخۆیی، هەرگیز ناچێتە خانەی بیروڕای جیاوازە یان لەگەڵ وڵاتانی دیموكراتی هاوشێوەی كەنەدا و بەریتانیا بەراورد ناكرێت، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا گەلی كوردستان هۆشیارە و ئەوانەشی بیانەوێت ژینگەی كەرنەڤاڵی ریفراندۆمی سەربەخۆیی بشێوێنن، یان پشێوی و ئاڵۆزی بۆ مەبەستی جیاواز دروست بكەن، گەلی كوردستانیش هیچی لە گەلی فەرەنسا كەمتر نییە، كە دوای دامركاندنەوەی ئاژاوەگێڕییەكانی ئایاری 1968ی فەرەنسا، سەرانی ئاژاوەگێڕیی وڵات بەدەر كرد و رەگەزنامەی فەرەنسی لێسەندنەوە، ئەوە بڕیاری گەلی فەرەنسا بوو نەك حكومەتی فەرەنسا، ئەمجارەش گەلی كوردستان بڕیار دەدات نەك حكومەتی كوردستان.