«لەدوای ئەوەی سەرۆك بارزانی و حزبە سیاسییەكانی كوردستان بڕیاریان دا، رۆژی 25ی ئەیلوول وەك رۆژی ئەنجامدانی ریفراندۆم دەستنیشان بكرێت، مخابن لەلایەن هەندێك خەڵكەوە جۆرە دەنگێكی ناشاز و دوور لە هەستی نیشتمانی بەرامبەر پرۆسەی ریفراندۆم و سەربەخۆیی دەبیسترێت، ئەم جۆرە دەنگانە بە جۆرێك شەرمیان لێ تكاوە، وەك ئەوەی خوا ئەو مافەی بەگەلی كوردستان نەبەخشیبێت كە بڕیار لە چارەنووسی خۆی بدات و خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆی بێت، لەمەش زیاتر بەجۆرێك شوڵیان لێ هەڵكێشاوە، وەك ئەوەی گەلی كوردستان بەم بڕیارەی تاوانێكی ئەنجام دابێت و ئەوانیش كەناڵەكانی راگەیاندن و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیان كردۆتە دادگایەك و لێپرسینەوە لە گەلی خۆیان دەكەن و هانیان دەدەن بۆ ئەوەی بە (نەخێر) بۆ ریفراندۆم، دژی سەربەخۆیی كوردستان بوەستنەوە.
لەناو هەموو نەتەوەكانی جیهاندا، راوەستانەوە دژی ئیرادە و بڕیاری گەل بۆ سەربەخۆیی، ناچێتە خانەی بیروبۆچوونی جیاوازەوە، بەڵكو بیروبۆچوونی جیاواز لەخوار شكۆی دەوڵەتەوە بۆ حوكمڕانی لەو دەوڵەتە دەست پێدەكات، ئەوانەشی كە پێیانوایە یان دەیانەوێت رای گشتی بەو جۆرە پێناسە بكەن كە دژایەتیی ریفراندۆم بەشێكە لە دەربڕینی بیروبۆچوونی جیاواز، ئەوا بێجگە لە خیانەتكردن بەرامبەر مێژوو و چارەنووسی نەتەوەی خۆیان، هیچ ناوێكی دیكەی نییە.

قسەكردن لەسەر پرسی ریفراندۆم و سەربەخۆیی، دەربڕینی هەڵوێستە لەسەر ئەو مافە سرووشتییانەی كە پەروەردگار بە هەموو گەلانی جیهانی بەخشیوە، ئەم مافانە كە لە بنەڕەتدا مافی خودی تاكەكانن، لە چوارچێوەی بونیادنانی دەوڵەت و دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكانەوە بەرجەستە دەبن و گەل وەك كەسایەتییەكی ئازاد پێناسە دەكاتەوە، هەر بۆیە دەربڕینی هەڵوێست لەسەر مانابوونی ئازادیی گەل تەنیا یەك ئاراستەی هەیە كە دەبێت لەبەرەی سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆدا بێت، بەپێچەوانەوە ئەوا هەر هەڵوێستێك دژی سەربەخۆیی و دەوڵەت، بوونی هەبێت، ئەوا هەڵوێستە لە دژی ئازادی و بنەما ئەخلاقییەكان و كەرامەتی نەتەوەو دەچێتە خانەی دژ بە مرۆڤایەتی و ئایینیشەوە.


ئەو خەڵكانەی لە وڵاتانی وەك بەریتانیا و كەنەدا بۆ نموونە هەڵوێستی جیاوازیان بەرامبەر بە جیابوونەوە، یان راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ بۆ نەتەوەكەیان هەیە، ئەوانە دژی مافی گەلەكانی خۆیان نین، لەبەر ئەوەی لەچوارچێوەی سیستمی ئەو وڵاتانەدا گەلەكانیان تەواوی مافەكانیان بۆ دابین كراوە، پێگەیەكی زۆر باشی ئابوورییان لەسەر ئاستی ئابووریی ناوچەكە و جیهان هەیە، لەبەرامبەریشدا حكومەتەكانی ئەو وڵاتانە ئامادەن هەر كەموكورتییەك لەمافی ئەو گەلانە هەبێت، ئەو كەموكورتییانە راست بكەنەوە، هەروەك چۆن بەریتانیا لەكاتی ئەنجامدانی ریفراندۆمی سكۆتلەندا و كەنەدا لەكاتی ئەنجامدانی ریفراندۆمی كیوبیك، هێندەی دیكە ماف و دەسەڵاتیان بەو دوو هەرێمەدا بۆ ئەوەی لە چوارچێوەی بەریتانیا و كەنەدا بمێننەوە و جیانەبنەوە.
بەڵام لە وڵاتێكی وەك عێراقدا كە شیعەی دەسەڵاتدار، هیچ مانایەكی بۆ دەستوور و پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانە نەهێشتۆتەوە و بەهیچ شێوەیەك بڕوای بەوە نییە كە عێراق نیشتمانی هاوبەشی راستەقینەی كورد و عەرەبە، هەروەها بڕوای بە هاوبەشییەكی راستەقینەی كوردستان نییە لە چوارچێوەی عێراقدا، ئەوا مانەوە لە چوارچێوەی عێراقدا قبووڵكردنی كۆیلایەتی و نۆكەرایەتییە و هەر كەسێكیش بانگەشە بۆ مانەوە لەچوارچێوەی ئەو عێراقەدا بكات، ئەوا بەدەستی خۆی تەوقی كۆیلایەتی و نۆكەرایەتی دەكاتە ملی خۆی و هەوڵیش دەدات ئەو تەوقە بكاتە ملی نەتەوەكەی.


لەو رۆژەوەی بڕیار دراوە لە رۆژی 25 ئەیلوول گەلی كوردستان ریفراندۆم ئەنجام بدات، ئەو دەستەبژێرەی خۆیان خستۆتە بەرەی دژە گەل و سەربەخۆییش، بە یەك وشەش سەركۆنەی حكومەتی عێراق و رەفتاری دەسەڵاتدارانی شیعەیان نەكردووە كە بەرامبەر كوردستان لە چەند ساڵی رابردوو ئەنجامیان داوە، لەمەش زیاتر هەوڵیان نەداوە رووی قسەو هەڵوێستیان بكەنە دەسەڵاتدارانی بەغداو پێیان بڵێن، باشە ئەگەر ئێوە دەتانەوێت كوردستان لە عێراق جیانەبێتەوە، ئایا كوا بەرنامەتان بۆ ئەوەی كورد رازی بێت و لەچوارچێوەی عێراقدا بمێنێتەوە؟ یان پێیان بڵێن: ئایا ئامادەن ئەو دەسەڵات و مافانەی لە دەستووری 2005 بە كوردستان دراون بە كردەیی بیسەلمێنن و جێبەجێیان بكەن؟! بەداخەوە لەبری ئەوەی بەغدا رووبەڕووی ئەم پرسیارانە بكەنەوە و لەسەر پێشێلكردنی مافەكانی گەلی كوردستان لێپرسینەوە لەگەڵ بەغدا بكەن، كەچی رووی دەم و هەڵوێستیان كردۆتە دژی سەربەخۆیی و ئیرادەی گەلی كوردستان و وەك تاوانبار مامەڵەی لەگەڵ دەكەن و بەوە دەیانترسێنن ئەگەر بڕیاری سەربەخۆیی بدەین، گەمارۆمان دەخرێتەسەر و لە برسان دەمرین. بۆ تاوتوێكردنی ئەم پرسە دەڵێین: حكومەتی بەعس و سەدام حوسێن لە دوای 1991 پەنایان بۆ ئەم كارتە سووتاوە بردو گەلی كوردستان بەدامەزراندنی پەرلەمان و حكومەت وەڵامی بەعس و سەدامی دایەوە، لە ساڵی 2014ش نوری مالیكی هەمان كارتی سووتاوی سەدامی تاقیكردەوە، بەڵام ئەمجارەیان لە 25ی ئەیلوولی 2017، گەلی كوردستان بە بڕیاردان بۆ سەربەخۆیی و هەنگاو هەڵگرتن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان وەڵامیان دەداتەوە.
دیالۆگێكی نیشتمانییانە لەسەر پرسی سەربەخۆیی و پاشكۆیەتیی حوكمڕانیی شیعە لە عێراقدا
لەدوای ساڵی 2003وە هەر حكومەتێك لەعێراقدا پێكهێنرابێت، سەركردایەتی سیاسیی كوردستان رۆڵێكی سەرەكی هەبووە لە رێككەوتنی نێوان لایەنە سیاسییەكانی عێراق بە لایەنە سیاسییەكانی هاوپەیمانیی شیعەشەوە، سەركردایەتی سیاسیی كوردستان ئەمەی بۆ ئەوە كرد كە دەوڵەتی عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و فرەیی و پەرلەمانی و پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانە بونیاد بنرێتەوە، تەنانەت كابینەی دووەمی نوری مالیكی كە لە كۆتایی ساڵی 2010 لە چوارچێوەی رێككەوتنی هەولێر و بە سەرپەرشتی سەرۆك بارزانی پێكهات، بەڵام كاتێك نوری مالیكی هیچ خاڵێكی ئەو رێككەوتنەی جێبەجێ نەكردو بەرەو دیكتاتۆریەت ملی نا، سەرۆك بارزانی لە نەورۆزی 2012 رایگەیاند ئەگەر ئاراستەی حوكمڕانی راست نەكرێتەوە و عێراق نەبێتەوە بە عێراقێكی فیدڕاڵی و دیموكراتی و پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانە، ئەوا دەگەڕێتەوە بۆ رای گەلی كوردستان و گەلی كوردستانیش هەر بڕیارێك بدات، ئەو بریارە جێبەجێ دەكرێت.
ئەم چەند دێڕە كورتە ئەوەمان پێدەڵێت، بڕیاری ئەنجامدانی ریفراندۆم و گەڕانەوە بۆ رای گەل، بڕیارێكە دژ بە هەنگاوهەڵگرتن بەرەو دیكتاتۆریەت هەڵگیراوە و شەخسی سەرۆك بارزانی لە ساڵی 2012 لەكاتی سەردانەكەی بۆ كۆشكی سپی ئەم پەیامەی بە باراك ئۆبامای سەرۆكی پێشووی ئەمریكا راگەیاندووە، بەوەی ئەگەر حكومەتی عێراق هەنگاو بەرەو راستكردنەوەی حوكمڕانی هەڵنەگرێت و سووربێت لەسەر درێژەپێدان بەرەو دیكتاتۆریەت، ئەوا كوردستان ملكەچی دیكتاتۆریەت نابێت و بڕیاری خۆی دەدات.

حكومەتی نوری مالیكی لە ساڵی 2012 و پاش خۆپیشاندانەكانی تكریت و ئەنبار، فەرماندەیی دیجلەی دروست كردو هەوڵیدا بەناوی ئەو فەرماندەییەوە هێز بنێرێت بۆ كەركووك، بەڵام كاتێك سەرۆك بارزانی فەرمانی بە جووڵاندنی هێزی پێشمەرگە دا بۆ ئەوەی رێگە لەو هێزە بگرێت، هێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا كەوتنە بەینی هەردوولا و سنووریان بۆ هێزەكەی فەرماندەی دیجلە دانا، ئەم بەرپەرچدانەوەی هێزی پێشمەرگە نوری مالیكی گەیاندە قەناعەت كە جارێكی دیكە ناتوانێت بە زەبری هێز هەڕەشە لەسەر كوردستان دروست بكات، هەربۆیە لە سەرەتای ساڵی 2014 بە بڕیارێكی شەخسی خودی مالیكی بودجە و مووچەی هەرێمی كوردستان بڕا، ئەم رەفتارەی مالیكی بۆ ئەوە بوو كە كوردستان مل بۆ حوكمڕانییە دیكتاتۆرییەكەی مالیكی كەچ بكات، بەڵام ئیرادەی خۆڕاگری خەڵكی كوردستان و سیاسەتی حەكیمانەی سەرۆك و حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەم كارتەشیان پووچەڵ كردەوە، لەسەروبەندی ئەوەشدا بوو كە سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان وەڵامی دەمشكێنی ئەو سیاسەتە نامرۆڤانەیەی مالیكی بداتەوە، بەڵام بەداخەوە داعش موسڵی داگیركردو مەسەلەكەی بە تەواوی ئاڵۆز كرد و تەركیزی جیهان لە سیاسەت و رەفتارە فاشیلەكانی مالكییەوە گواسترایەوە بۆ سەر كەوتنی موسڵ و راگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی لە عێراق و شام.


خاڵی گرینگ لە كەوتنی موسڵ و راگەیاندنی دەوڵەتی ئیسلامی لەلایەن داعشەوە ئەوە بوو كە ئیدارەی ئەمریكی و شەخسی باراك ئۆباما گەیشتنە ئەو قەناعەتەی كە داعش دەرهاویشتەی سیاسەتە هەڵەكانی مالیكییە، بۆیە ئەمریكا لە دوومانگی یەكەمی كەوتنی موسڵ، شەڕی داعش و حكومەتی مالیكی وەك شەڕی نێوان سوننە و شیعە لەقەڵەم داو هیچ دەستتێوەردانێكی نەكرد، پاشانیش كە داعش ئاراستەی هێرشەكەی بەرەو كوردستان گۆڕی و ئەمریكا و هاوپەیمانان لەسەر كوردستان هاتنەدەنگ، مەرجی سەرەكییان بۆ هاوكاریی عێراق گرێدایەوە بەوەی نابێت نوری مالیكی جارێكی دیكە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق بگرێتەوە دەست.
لێرەوە ئەگەر بە گیانێكی نیشتمانی و نەتەوەییەوە دیالۆگێك دەست پێبكەین و لەهەردوو بەرەی دیالۆگەكەوە وەڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە: ئایا بۆ بڕیاری گەڕانەوەمان بۆ رای گەل داوە و بۆ دەبێت ئەو بڕیارە جێبەجێ بكەین؟ ئەوا بیگومان خاڵی دەستپێكی هەردوو بەرەی دیالۆگەكە لەسەر خاڵێكی هاوبەش گفتوگۆكانیان دەست پێدەكەن، كە ئەویش ئەوەیە بڕیاریی ریفراندۆم بۆ ئەوە دراوە كە جارێكی دیكە گەلی كوردستان ملكەچی دیكتاتۆریەت نەبێت و چیدیكە پاشكۆیەتی و نۆكەرایەتیی دەوڵەتە داگیركارەكانی كوردستان قبووڵ نەكات. گەلی كوردستانیش بەجیاوازی ئایین و نەتەوەوە، بە ئیرادەی خۆڕاگریی خۆی وەڵامی ئەو پرسیارەی داوەتەوە، بەوەی ئامادەیە بێ مووچە و بودجە بێت، بەڵام ئامادە نییە كە پاشكۆیەتی و نۆكەرایەتی داگیركەران قبووڵ بكات.


پرسیاری گرینگتر كە لێرەدا جارێكی دیكە خۆی رووبەڕووی هەردووی بەرەی دیالۆگی نیشتمانی بۆ سەربەخۆیی دەكاتەوە، ئەوەیە: ئایا لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا حكومەتی بەغدا، یان بەدیوێكی دیكە حزبەكانی ناو هاوپەیمانیی نیشتمانیی شیعە، لەمەش فراوانتر مەرجەعییەتی شیعە لە نەجەف، بەخۆیاندا چوونەوە و نییەتێكیان لێ بەدی دەكرێت كە بیركردنەوەی خۆیان بەرامبەر كوردستان و مافەكانی گۆڕانی بەسەردا هاتبێت؟ بێگومان واقیعی رووداوەكان پێمان دەڵێت، هەتا ئێستا هیچ گۆڕانكارییەك بەسەر دیدوبۆچوونی حكومەتی بەغداو حزبەكانی هاوپەیمانی شیعەو مەرجەعییەتی شیعە بەرامبەر كوردستان و مافەكانی نەهاتووە.
ئەم هەڵوێستەی حكومەتی بەغداو حزبەكانی هاوپەیمانیی نیشتمانیی شیعەو مەرجەعییەتی شیعە بەرامبەر كوردستان و مافەكانی، جارێكی دیكە دەبێتە خاڵێكی هاوبەشی تر لە نێوان هەردوو بەرەی دیالۆگی نیشتمانی بۆ سەربەخۆیی كوردستان، ئەمەش بەو مانایەی تۆ لەگەڵ ئەنجامدانی ریفراندۆم بیت، یان بەهەر بیانوویەك دژی رابوەستیت، دەبێت لەسەر ئەو خاڵە كۆك بیت كە لایەنی شیعەی دەسەڵاتدا بە حزب و مەرجەعییەتیەوە ئامادە نین كوردستان هاوبەشێكی راستەقینەی حوكمڕانی و نیشتمان بێت لە عێراقدا، بۆیە لێرەوە دەبێت گوتاری هەردوو بەرەی سەربەخۆیی و دژە سەربەخۆیی لەو خاڵەدا یەكبگرنەوە كە نابێت بەرامبەر بێباكی و بێهەڵوێستیی حوكمڕانان و مەرجەعییەتی ئایینیی شیعە كە كورد وەك پاشكۆ و نۆكەر سەیر دەكەن، هیچ جیاوازییەكیان هەبێت.

خاڵی دیكە كە پێویستە ببێتە هاوبەش لەنێوان هەردوو بەرەی دیالۆگەكە ئەوەیە كە ناكرێت مەودای نێوان ئازادی و سەربەخۆیی لەگەڵ كۆیلایەتی و ژێردەستەیی، بە جیاوازی بیروبۆچوونی سیاسی لەقەڵەم بدرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر تەنیا ئامانجی پیادەكردنی سیاسەتی نیشتمانییانە بۆ گەیشتنی گەل بێت بە ئازادی و سەرفرازی، ئەوا كاتێك لایەنێكی سیاسی هەڵوێستەكانی لەگەڵ ئەم ئامانجە تاك و لۆ دەبێت، ئەوا دەبێت بزانێت خانەی نیشتمانی بەجێ هێشتووە و بەرەو خانەی داگیركەران و خیانەت خزاوە، لەم حاڵەتەدا دیالۆگی نیشتمانی لە پێناوی ئەوەیە ئایا ئەو لایەنە سیاسییە خۆی لە خزان بەرەو خانەی داگیركەران و خیانەت دەكشێنێتەوە و چاو بە هەڵوێست و سیاسەتی خۆیدا دەخشێنێتەوە، یان هەر لەسەر ئاراستەی خزان بەرەو خیانەت سوور دەبێت؟ لەم حاڵەتە ئەگەر هەر بەردەوام بوو بە ئاراستەی خزان بەرەو خانەی داگیركەر و خیانەت، ئەوا ئیدی پرسی یەكڕیزیی نیشتمانی لەگەڵ بەرەی خزان بەرەو خیانەت پێی ناگوترێت یەكڕیزی نیشتمانی و یەكڕیزی نیشتمانیش دروست نابێت، دروست ئەم حاڵەتە وەك ئەو حاڵەتەیە كە هیگل لە كتێبی (فەلسەفەی هەق) ئاماژەی پێكردووە، تاوانبار وەك هاووڵاتی و تاكێكی ئازاد مامەڵەی لەگەڵ ناكرێت، هەتا باجی تاوانەكەی نەدات و پەشیمانبوونەوەی خۆی لە تاوانەكە پیشان نەدەدات، ئەو سزایەی هیگل لە فەلسەفەی هەق بەسەر تاوانباردا دەیدات، بۆ ئەوەیە بیگێڕێتەوە بۆ ریزی هاووڵاتیی ئازاد و شیرازەی ئازادیی كۆمەڵگە بپارێزێت، بۆیە ئەو لایەنانەش كە ئەم هەموو راستییە فەرامۆش دەكەن و دەیانەوێت وەك تاوانبارەكەی هیگل بەرگری لە خۆیان بكەن، ئەوا هەتا سزا نەدرێن و لە ریزی نیشتمانی جیانەكرێنەوە، هەتا چاو بە خۆیاندا دەگێڕنەوە و خۆیان دەخەنەوە ریزی نیشتمانی، ئەوا نە ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی دروست دەبێت و نە یەكڕیزی نیشتمانییش.
هەوڵدان بۆ دامەزراندنی دیالۆگێكی نیشتمانی لەگەڵ هەموو ئەوانەی خۆیان وەك دژی ریفراندۆم و سەربەخۆیی پیشان دەدەن، لەو خاڵەوە بەرهەمی دەبێت كە بەرەی دژە سەربەخۆیی بڕوای بە مافی رەوای گەلەكەی و سەروەریی نەتەوەكەی هەبێت، كاتێك ئەم بڕوایە لای ئەوانە بوونی نەبێت، ئەوا دیالۆگی نیشتمانیش بوونی نابێت.


باشووری كوردستان
وەك ئەزموونی دەوڵەتێكی رانەگەیەندراو
بەبڕینی بودجە و مووچە لەساڵی 2014 لەلایەن حكومەتی نوری مالیكی و پاشانیش درێژەپێدانی لەلایەن حكومەتی عەبادییەوە، پەیوەندیی نێوان كوردستان و عێراق، لە پەیوەندیی حكومەتێكی لۆكاڵەوە لەچوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدا، بەئەمری واقیع گۆڕاوە بۆ پەیوەندیی نێوان دوو دەوڵەت. پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە لەگەڵ ئەوەی حكومەتی بەغدا غەدر و زوڵمێكی گەورەی لە گەلی كوردستان كردووە، ئایا لە ماوەی سێ ساڵی رابردوودا پەیوەندیی نێوان عێراق و كوردستان وەك دوو دراوسێ چۆن بووە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە دوایین رێككەوتنی نێوان بەغداو هەولێر بە ناوبژیوانیی ئەمریكا دەیداتەوە كە لەسەر پرۆسەی ئازادكردنەوەی موسڵ رێككەوتنیان گرێداوە، سەرەنجامیش وەك ئاكامی ئەم رێككەوتنە هەموو لایەك دەیبینین، هەماهەنگیی نێوان هێزی پێشمەرگەی كوردستان و سوپای عێراق، ئەو سەركەوتنە گەورەیەی لێكەوتەوە كە لەچەند رۆژی رابردوو حكومەتی بەغدا كۆتایی داعشی لە موسڵ راگەیاند.

پرسیاری هەرە گرینگ لێرەدا ئەوەیە، ئەگەر دوای ئەو هەموو زوڵم و ناهەقییەی حكومەتی بەغدا بەرامبەری كوردستان كردوویەتی، بەڵام كوردستان بەوجۆرە مامەڵە لەگەڵ بەغدا بكات و هەوڵبدات باشترین پەیوەندی دۆستانەی لەگەڵ دەوڵەتی عێراق هەبێت، ئایا ئەمە چی دەگەیەنێت؟ ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە ئامانجی ئەوەڵ و ئەخیری سەركردایەتی سیاسی لە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان ئەوەیە ئەم دەوڵەتە ببێتە سەرچاوەی ئارامی و سەقامگیری لە ناوچەكە و میكانیزمێك بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشانەی كە ماوەی زیاتر لە 100 ساڵە بەبێ چارەسەر ماونەتەوە.
ئاماژەكردن بە پەیوەندیی ئێستای نێوان كوردستان و عێراق، دەروازەیەكی باشە بۆ ئەوەی باس لە پەیوەندییەكانی ئایندەی نێوان دەوڵەتی كوردستان و دەوڵەتانی دراوسێمان بكەینەوە، سەبارەت بەم لایەنە و هەر لەماوەیەدا كە خەڵكی كوردستان خۆی بۆ ریفراندۆم ئامادە دەكات، هەندێك سیاسەتمەداری لۆكاڵ و بێ ئاگا لە گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە و جیهان، سەبارەت بە ئەنجامدانی ریفراندۆم و سەربەخۆیی، بەو جۆرە خەڵكی كوردستان دەترسێنن بەوەی گوایە ئەگەر دەوڵەتی سەربەخۆ رابگەیەنین ئەوا دراوسێكانمان سنوورمان لێ دادەخەن و گەمارۆمان دەدەن و پاشان ئەو دەوڵەتە ناتوانێت بەردەوامیی هەبێت، لەوەڵامی ئەو سیاسییە لۆكاڵ و بێ ئاگایانە دەڵێین: ئەوە ئێوەن لە پێگە و شكۆی كوردستان بێ ئاگان، یان چاوتان هەڵنایەت شكۆ و پێگەی كوردستان ببینن، ئەگەرنا دەوڵەتانی دراوسێی كوردستان لە پێش هەموویانەوە، توركیا و ئێران باش ئەو راستییە دەزانن كە رێزگرتن لە ئیرادەی خەڵكی كوردستان و بڕیاریان بۆ سەربەخۆیی، بەرژەوەندیی ئەوان دەپارێزێت و زیانی پێناگەیێنێت.

لێرەوە ئەگەر سەرەتا باس لە هەڵوێستی كۆماری ئیسلامی ئێران بكەین كە زۆر بە توندی دەیەوێت پرۆسەی ئەنجامدانی ریفراندۆم رەتبكاتەوە، ئەگەر لەمبارەوە ئەو پرسیارە بكەین، ئایا هەڵوێستی كۆماری ئیسلامی ئێران سنووری رەتكردنەوە دەبەزێنێت؟ یان راشكاوانەتر ئایا مەزندەی ئەوە دەكرێت كۆماری ئیسلامی هەڵوێستێكی توندتر بەمانای لە رێگەی دەستتێوەردانی راستەوخۆ، هەڕەشە لەسەر كوردستان دروست بكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئێمە نایدەینەوە، بەڵكو بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی خۆیان لە میانەی كۆڕ و كۆبوونەوە نێودەوڵەتییەكان دەیدەنەوەو دەیانەوێت بەهۆی كوردستانەوە هەڵوێستی خۆیان بەرامبەر بەرەی دژی داعش راست بكەنەوە. هەر بۆ نموونە كاتێك لە ئامۆژگای ئەنجومەنی پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەمریكا كۆڕێكیان بۆ محەمەد جەواد زەریف (وەزیری دەرەوەی ئێران) سازكردبوو، لە پەنێڵكەدا لێیان پرسی: ئایا كاتێك داعش هێرشی كردە سەركوردستان، كۆماری ئیسلامی ئێرانی هاوكاری كوردی كردووە؟ لەوەڵامدا زەریفی پێی گوتن: دەتوانن ئەو پرسیارە لە بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بكەن، ئایا كۆماری ئیسلامی دژی داعش هاوكاری كوردستانی كردووە یان نە. ئەمە ئەوەمان پێدەڵێت، كۆماری ئیسلامی ئێران تێدەگات، ئێستا پێگەی كوردستان لەناو هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش چەندە و هەروەها دەشزانێت هەڕەشەكردن لە كوردستان لەلایەن هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بەگشتی و ئەمریكا و ناتۆ بەتایبەتی چۆن دەخوێندرێتەوە، بەڵام لەبەرامبەر ئەمەشدا كۆماری ئیسلامی ئێران ئەوەی نەشاردۆتەوە كە دەیەوێت لە پرۆسەی دوای كۆتایی داعش رۆڵێكی دیاری وەك هێزێكی گەورەی ناوچەكە هەبێت، كۆماری ئیسلامی لەشەڕی دژی داعش بەشدارییەكی فراوانی كرد، بەڵام نەبووە ئەندامی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش و خۆیشی هۆكاری بە ئەندامنەبوونەكەی باش دەزانێت، بۆیە ئێستا هەوڵدەدات، دوای نەمانی داعش لە رێكخستنەوەی ناوچەكە رۆڵی هەبێت، بەڵام ئایا دەبێتە بەشێك لەو هەوڵە نێودەوڵەتییەی كە دوای داعش بۆ رێكخستنەوەی ناوچەكە دەگیرێتەبەر، ئەمە ئەو هەوڵەیە كە كۆماری ئیسلامی ئامانجیەتی ببێتە بەشێك، یان ئەندام لەو هاوپەیمانییە نێودەوڵەتییەی كە دوای نەمانی داعش بۆ رێكخستنەوەی ناوچەكە دەگیرێتەبەر.

كێشەی سەرەكیی كۆماری ئیسلامی ئێران لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا لەدوای داعش ئەوەیە، كە كێشەكانی عێراقی عەرەبی و پەیوەندییەكانی ئایندەی نێوان كوردستان و عێراق، تەنیاو تەنیا پەیوەستە بە رێككەوتنی نێوان شیعەو سوننە و رێككەوتنی نێوان بەغداو هەولێر، بۆیە كاتێك هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش ناچار دەبێت رۆڵی ناوبژیوان بۆ رێككەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا و رێكخستنەوەی پرۆسەی سیاسیی نێوان شیعەو سوننە لە عێراقی عەرەبیدا بگێڕێت، ئەوا كۆماری ئیسلامی ئێرانیش بێجگە لە چاودێرێك لە دوورەوە ناتوانێت دەستتێوەردانی راستەوخۆی هەبێت، لەم چوارچێوەیەدا كۆماری ئیسلامی ئێران هەوڵەكانی بەو ئاراستەیەیە كە چەند لایەنێك بەوەكالەتی ئەو رێگە لە ریفراندۆم و سەربەخۆیی كوردستان بگرن، بەڵام ئەو لایانانە لەوە بچووكترن بەباشی و بە خواستی ئێران ئەو وەكالەتە جێبەجێ بكەن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە باشترین وەكیلی ئێران لە عێراقدا مالیكی و حزبی دەعوایە، ئەم وەكیلە خۆی بەوە تاوانبارە كە داعش بەرهەمی سیاسەتە هەڵەكانی ئەوە، بۆیە لەم حاڵەتەدا وەكیلەكانی ئێرانیش، بێجگە لە لێدوانی راگەیاندن هیچ شتێكی دیكەیان پێ ناكرێت، بۆیە ئەوانیش لەهەوڵی گرێدانی چەند سەفقەیەكن لەگەڵ هەندێك خەڵك و كەناڵی میدیایی لە كوردستان، بەڵام ئەوانیش ناتوانن بە ئاشكرا و وەك ئەوەی ئێران ئامانجیەتی لەمالیكی، بەو ئاستە ئەو وەكالەتە لە رێی مالكییەوە بۆ ئێران جێبەجێ بكەن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر ئەو خەڵكانە، یان ئەو میدیایانە ببنە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانیی كوردستان لێیان قبووڵ ناكرێت، بۆیە ئەمانیش ناتوانن كاریگەرییەكی ئەوتۆیان هەبێت.
كۆماری ئیسلامی ئێران كە دەوڵەتێكە میراتی هەزاران ساڵەی دیپلۆماتیی دەوڵەتی هەیە، دەزانێت چۆن لەگەڵ ئەمری واقیع مامەڵە دەكات، لەئێستا هەوڵی بۆ ئەوەیە ئاستەنگ بۆ دەوڵەتی كوردستان دروست بكات، بەڵام ئەگەر كوردستان ئەو ئاستەنگانەی بڕی، ئەوا كۆماری ئیسلامی ئێران مامەڵە لەگەڵ ئەو ئەمری واقیعە دەكات كە دەوڵەتی كوردستان دروستی دەكات و بەرژەوەندیشی لەوەدا دەبێت مامەڵە لەگەڵ ئەو ئەمری واقیعە بكات، لەبەر ئەوەی سەقامگیری دەوڵەتی كوردستان خزمەت بە سەقامگیری ئێرانیش دەكات.

سەبارەت بە توركیا، لەماوەی نزیكەی 10-14ساڵی رابردوودا، توركیا ئەزموونی هەمەجۆری دژی كوردستان و ئەزموونی هەمەجۆری دۆستایەتی لەگەڵ كوردستاندا هەیە، توركیا هەر لەساڵی 2003وە پاش ئەوەی پەرلەمانی توركیا بڕیاری دا، توركیا نابێتە بەشێك لە هاوپەیمانیی ئارەزوومەندا بۆ پرۆسەی ئازادكردنی عێراق، لەو راستییە تێگەیشتووە، ئێستا لەناوچەكەدا توركیا تەنیا هاوپەیمانی پشت پێ بەستراوی رۆژئاوا نییە، بەڵكو كوردستانیش بۆتە هاوپەیمانێكی پشت پێ بەستراوی رۆژئاواو ئەمریكا، كاتێك توركیا خۆی لەو هاوپەیمانییە دێنێتە درەوە، ئەوا ئۆتۆماتیكی كوردستان دەبێتە جێگرەوەی توركیا، لەماوەی دوای رووخانی رژێمی بەعسەوە، توركیا چەند جارێك ئەم ئەزموونەی تاقی كردۆتەوە و هەموو جارێك كوردستان جێگەی گرتۆتەوە. هەر بۆ نموونە توركیا لە كۆتایی 2014 لەسەر زاری رەجەب تەیب ئەردۆگان رایگەیاند: (كۆبانێ كەوت.) بەڵام سەرۆك بارزانی رایگەیاند: دەبێت پێشمەرگە بچێتە كۆبانێ و نابێت بكەوێت، لەگەڵ ئەوەی توركیا زۆر دژایەتی دەربڕی بەوەی نابێت پێشمەرگە بەخاكی توركیادا بچێتە كۆبانی، بەڵام سەرەنجام ئەمریكاو هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی گوشاریان خستە سەر توركیا و پێشمەرگە بە خاكی توركیادا چووە ناو كۆبانێ و لە كەوتن رزگاری كرد. بۆیە توركیا لەو راستییە تێگەیشتووە كە كوردستان بۆتە ئەمری واقیع و بەشێك لە جێگەی بایەخی جیهانی ئازاد و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی، بۆیە باشترە دەوڵەتێكی دیموكراتی و ئاشتیخواز دراوسێی بێت، نەك دەوڵەتێك كە سەرچاوەی تیرۆر و توندوتیژی بێت.
لەلایەكی دیكەوە توركیا لەماوەی نزیكەی 8 ساڵی رابردوو، ئەزموونی دۆستایەتییەكی گرینگی لە كوردستان هەیە، لەماوەی ئەم 8 ساڵەدا توركیا سوودێكی هێجگار گەورەی لەم دۆستایەیە لە بواری بارزگانی و ئابووری و دیپلۆماتی و سیاسی بینیوەو ئێستا توركیا گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كو چەندە توركیا بۆ كوردستان گرینگە، هێندەو زیاتریش كوردستان بۆ توركیا گرینگە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا توركیا لەوانەیە بۆ ئیستهلاكی محەلی و رازیكردنی نەتەوەپەرستەكانی تورك هەندێك لێدوانی رەخنەئامێز بەرامبەر پرۆسەی ریفراندۆم و سەربەخۆیی كوردستان بڵاوبكاتەوە، بەڵام وەك سیاسەتی پراگماتیكی بەرامبەر كوردستان، واقیعی توركیا پیشانیداوە كە سەربەخۆیی كوردستان پەسەند دەكات.

ئەمریكا و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە دژی داعش، ئەوانیش لەو راستییە تێگەیشتوون كە دەوڵەتانی دراوسێی كوردستان ناتوانن، یان لەبەرژەوەندییان نییە كە لێدوانەكانیان بۆ هۆیەكانی راگەیاندن بگۆڕن بۆ هەڕەشەی جددی لەسەر ئایندەی كوردستان، هەر بۆیە هێندەی جەخت لەسەر لێكتێگەیشتنی نێوان هەولێر و بەغدا سەبارەت بە ئایندەی پەیوەندییەكانی نێوان كوردستان و عێراق دەكەنەوە، هێندە باس لە دژی، یان رەزامەندیی دەوڵەتانی دراوسێ سەبارەت بە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان ناكەنەوە.

دیارە سەبارەت بە لێكتێگەیشتنی نێوان هەولێرو بەغدا بۆ جیابوونەوەیەكی ئاشتییانەی نێوان كوردستان و عێراق لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت كە لەنێوان كوردستان و عێراقدا چەندین خاڵی گرینگ و كێشە هەن، بەتایبەتی كێشەی سنوور و خاك كە پێویستی بەوە هەیە بە هێمانانە لەگەڵ بەغدا چارەسەر بكرێن، حكومەتی بەغداش بەرامبەر ئەم لێكتێگەیشتنە و دروستكردنی لیژنەی پەیوەندیدار بۆ ئەم مەبەستە بە شێوەیەكی زمنی رەزامەندی پیشان داوە، بەڵام میكانیزمی كاری ئەم لیژنە هاوبەشە لە نێوان كوردستان و عێراق، هەم كاتی دەوێت و هەمیش پێویستی بە نەفەسێكی تازە هەیە بۆ ئەوەی رای گشتی عەرەبی سوننە و شیعە لەگەڵ ئەم واقیعە تازەیە بگونجێنێت.
لەوانەیە هەندێك خەڵك كە ئامانجیان تەنیا و تەنیا سەربەخۆیی كوردستانە، لەسەر پرۆسەی دیالۆگی نێوان كوردستان و عێراق بۆ سەربەخۆیی و جیابوونەوەی ئاشتییانە بڵێن، ئایا واقیعی تازە كە دەوڵەتی كوردستانی تێدا لەدایك دەبێت، چ پێویستییەكی بەكات و نەفەسێكی تازە هەیە، لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا توركیا بە نموونە دەهێنینەوە، لە ساڵانی 2007 و 2008 كە تازە سەرەتای دیالۆگی رۆژنامەوانی و كولتووری و رۆشنبیری لەنێوان دەستەبژێری رۆژنامەنووس و رۆشنبیری كوردستان و توركیا دروست ببوو، زۆر جار لە دیدارەكاندا بە دەستەبژێری رۆشنبیری توركیامان دەگوت، بۆ لەبری باكووری عێراق ناڵێن حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەوان لەوەڵامدا پێیان دەگوتین، بەدرێژایی 100 ساڵی رابردوو حكومەتە یەك لەدوا یەكەكانی توركیا رای گشتییان لەسەر ئەوە پەروەردە كردووە كە كورد و كوردستان بوونی نییە، بۆیە ئەگەر ئێمە لەپڕ بڵێین كورد، یان حكومەتی هەرێمی كوردستان رای گشتی قبووڵی ناكات، بەڵام دوای چەند ساڵێك وەك هەموومان بینیمان سەرۆك وەزیرانی ئەوكات و سەرۆكی ئێستای توركیا خۆی سەرۆكی كوردستانی بانگهێشتی ئامەد دەكرد و بە ئاڵای كوردستان پێشوازیی لێ دەكرا، لەمەش زیاتر وەك لەمیانەی دوایین سەردانی سەرۆكی كوردستان بۆ توركیا بینیمان، ئەمجارەیان هەر لە فڕۆكەخانەی ئەنكەراوە بە ئاڵای كوردستان پێشوازی لە سەرۆكی كوردستان كرا.
بۆ ئێستای ئەقڵیەتی شۆڤێنی عەرەبی عێراق (بە شیعە و سوننەوە)، جارێ ماویەتی ئەمری واقیعی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان بەشێوەیەكی ئاسایی وەربگرن، یان لایەنە سیاسییەكانی شیعەی عێراق بە ئاشكرا ئەوەی لەپشتی پەردە دەری دەبڕن بە ئاشكرا بە خەڵكی بڵێن، بۆیە هەموو دەوڵەتانی هاوپەیمانی دژی داعش و لەسەرووی هەمووشیانەوە ئەمریكا، دەبێت شاهید و ناوبژیوانی ئەم بارودۆخە تازەیە بن بۆ كوردستان و عێراق هەتا بە شێوەیەكی ئاشتییانە لێك جیاببنەوە، لەم حاڵەتەشدا كە عەرەبی عێراق لەو راستییە تێدەگات كە بەرژەوەندیی ئەوانیش لەوەدایە كە كوردستان سەربەخۆ بێت و دراوسێیەكی باشی عێراق بێت، ئەوا كوردستان چۆن پەیوەندیی دۆستانەی لەگەڵ ئێران و توركیا بەردەوام دەبێت، لەگەڵ عێراق لەئاستێكی زیاتر دەبێت و بەردەوامیش دەبێت.