چەمكی كۆتایی مێژوو لە رووی فیكری و فەلسەفییەوە، بۆ یەكەمین جار لەدوای سەركەوتنی شۆڕشی فەرەنسا، لەلایەن فردریك هیگل ئیمپراتۆری فەلسەفە بەكارهێنراوە و دوای رووخانی دیواری بەرلین-یش لە 9/11/1989 لەلایەن بیرمەندی ئەمریكی (بە رەچەڵەك ژاپۆنی) فرانسیس فۆكۆیاما بەكار هێنراوە. چەمكی كۆتایی مێژوو لەگەڵ ئەوەی هەتا ئێستاش جێگەی مشتومڕێكی گەورەی فیكرییە لەنێوان بیرمەندان و رۆشنفكراندا، بەڵام لە هەردوو حاڵەتەكەدا بۆ یەكلاكردنەوەی یەكجارەكیی ململانێی نێوان دوو ئیرادە بەكار هاتووە، كە یەكێكیان هەوڵیداوە ئاستەنگ بۆ رەوڕەوەی مێژوو دروست بكات و نەهێڵێت بگاتە ئازادی، ئیرادەی دووەهەمیشیان هەوڵیداوە پاڵ بە رەورەوەی مێژووەوە بنێت بۆ ئەوەی مرۆڤایەتی بگاتە ئازادی و مێژووی گەیشتن بە ئازادی كۆتایی بێت و، مێژووی پاراستنی ئازادی دەست پێ بكات.

لەم روانگەیەوە، بریاڕی رۆژی 7ی حوزەیرانی 2017 كە لە كۆبوونەوەی حزب و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان بە سەرۆكایەتی سەرۆك بارزانی بە دیاریكردنی رۆژی 25ی ئەیلوول بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم درا، هێندەی شۆڕشی فەرەنسا و رووخانی دیوار بەرلین، بۆ گەلی كوردستان و وەرچەرخانی گەورە لە سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیستمی جیهانی كاریگەری هەیە. ئەمەش لەبەر ئەوەیە هەر لە ئێستاوە لای تەواوی دەوڵەتانی جیهان ئاكامی ریفراندۆمەكە ئاشكرایە و دەزانن كە زۆرینەی رەهای گەلی كوردستان بە جیاوازی ئایین و نەتەوەوە بە (بەڵێ) دەنگ بۆ ئازادی و كۆتاییهاتنی مێژووی ژێردەستەیی دەدەن. هەربۆیە هیچ دەوڵەتێك، یان ناوەندێكی نێودەوڵەتی، تەنانەت نەتەوە یەكگرتووەكانیش، لەسەر ئەگەری دەنگدانی (نەخێر) گرەو ناكەن و هەر لە ئێستاوە لەسەر بنەمای ئەو وەرچەرخانە گەورانەی لە (بەڵێ) یەكەوە سەرچاوە دەگرێت، هەڵوێیستی خۆیان ئاشكرا دەكەن.


لەگەڵ دەستپێكی ناسەقامگیری و ئاڵۆزییەكانی شەڕی داعش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، زۆر لە پسپۆڕان و بیرمەندان و چاودێرانی سیاسی، ئاماژەیان بەوە كردووە كە سیستمە كۆنەكەی جیهان مردووە، بەڵام هێشتا سیستمە تازەكە لەدایك نەبووە، ئەمەش بەو مانایەی چیدیكە كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەچوارچێوەی سیستمە كۆنەكەی جیهان چارەسەر ناكرێت و پێیوستە سیستمێكی تازەیە كە لەدایك بێت و بەشێوازێكی دیكە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رێكبخاتەوە، ئەم رێكخستنەوەیەش كە هەموو لایەك كۆدەنگن لەسەری، ئەوەیە كە دەبێت لە عێراقەوە دەست پێ بكات و پاشان سەرتاسەری ناوچەكە بگرێتەوە، واتە بە (بەڵێ)ی خەڵكی كوردستان لە 25ی ئەیلوول و بە راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان لەدایك دەبێت.
كێشەكانی دەوڵەتی عێراق وەك لە راپۆرتی تاسكفۆرسی ئامۆژگای ئەتڵەنتیك لەسەر ئایندەی عێراق ئاماژەی پێكراوە، جەختی لەسەر ئەوە كردووەتەوە كە ئەو زەمەنە بەسەرچوو، چارەسەری نێودەوڵەتی بتوانێت كێشەكانی عێراق چارەسەر بكات و ئەو وڵاتە بە یەكپارچەیی بهێڵێتەوە، بۆیە لەبری ئەوەی هەوڵەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، ئەمریكا و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە دژی داعش، پێداگیری بێت لەسەر یەكپارچەیی عێراق، باشترە ببنە ناوبژیوان لە نێوان كوردستان و عێراق بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی ئاشتییانە كوردستان و عێراق لە یەكتری جیاببنەوە و وەك دوو دەوڵەتی دراوسێ پەیوەندییەكی باش لە نێوانیاندا هەبێت.
ئاماژەكردنی ئەم راپۆرتە گرنگە بەوەی جارێكی دیكە «هەوڵە نێودەوڵەتییەكان ناتوانن كێشەكانی ناوخۆی عێراق چارەسەر بكەن..»، مانای ئەوەیە دەبێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەماهەنگ بێت بۆ ئەو گۆڕانكارییە گەورەی لە جوگرافیای عێراقدا دێتەئاراوەو ئامادە بێت لە چوارچێوەی شەرعییەتی نێودەوڵەتی، مامەڵەیەكی تەندروست لەگەڵ دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستاندا بكات.

ساڵانێك پێش ئێستا دۆستانی گەلی كوردستان، راسپاردەیان بۆ كوردستان ئەوە بوو كە كارێك نەكەین، لەبەریەك هەڵوەشانی عێراق بخرێتە ئەستۆی كوردستان، بەڵام ئێستا یەكپارچەیی عێراق بۆتە ماكی سەرەكیی پەتای تیرۆر و توندڕۆیی و سەرهەڵدانی داعش لە تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، خودی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بۆتە كێشەیەكی گەورە بۆ سەر سیستمی جیهانی و ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی، تەنانەت ئەو گرژی و ئاڵۆزییەی كە ئێستا لە نێوان عەرەبستانی سعودیە و ئێران هەیە و رۆژ لەدوای رۆژ هەڵدەكشێت بۆ ئەگەری هەڵگیرسانی شەڕێكی گەورەی هەرێمی لە نێوان سعودیە و ئێران، هۆكارە سەرەكییەكەی دەگەڕێتەوە بۆ پێداگرتن لەسەر سیاسەتی یەكپارچەیی عێراق و واڵابوونی دەروازەكان بۆ باڵادەستی و نفووزی ئێران لە عێراق و تێكدانی باڵانسی هێز لە ناوچەكەدا، كەواتە بۆ رێكخستنەوەی باڵانسی هێز و كردنەوەی دەرگایەك بۆ گێڕانەوەی ئاسایش و سەقامگیری بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وێستگەی یەكەم ئەوەیە كە سەرلەنوێ عێراقی عەرەبی لە نێوان شیعە و سوننە رێكبخرێتەوە و هەمان كات ئەمریكا و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی ناوبژیوان بن لە نێوان كوردستان و عێراق بۆ ئەوەی پەیوەندی نێوانیان لەسەر بنەمایەكی تازە رێكبخرێتەوە. ئەم ناوبژیوانییە نێودەوڵەتییەش لەنێوان عێراق و كوردستان بە سەرپەرشتیی ئەمریكا لەنێوان هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراق دەستی پێكردووە و ئاكامی باشیشی بۆ هەردوولا بەدەست هێناوە. هەربۆیە كاتێك بەرەو ئازادكردنی تەواوی موسڵ و كۆتاییهاتنی خەلافەتی داعش هەنگاو هەڵدەگرین و ئەركەكان لە تێكشكاندنی داعشەوە دەگۆڕێت بۆ لە ریشە هەڵكێشانی سەرچاوەی فیكری تیرۆر و توندڕۆیی، ئەوا قۆناخێكی تازە دەست پێدەكات و دەبێت پرۆسەی سیاسی لە عێراقی عەرەبیدا بەوجۆرە رێكبخرێتەوە كە عەرەبی سوننە هەست بە پەراوێزخستن و مەحروومی لە پرۆسەی سیاسی نەكات، لە هەمانكاتدا دەبێت پەیوەندییەكانی نێوان كوردستان و عێراق زیاتر بەرەو پێشەوە بچن و ئاستێكی فراوانتر و هەمەلایەن بگرێتەوە بۆ ئەوەی بتوانرێت كوردستان ببێتە دەروازیەك بۆ هاتنی كۆمپانیا و وەربەرهێنەری بیانی بۆ عێراق و لەمەش زیاتر جەخت لەسەر ئەوەش دەكرێتەوە لە داڕشتنی سیاسەتی دەرەوەش، پێویستە جۆرێك لە هاوكاری و هەماهەنگی لەنێوان دەوڵەتی كوردستان و دەوڵەتی عێراق هەبێت، بۆ ئەوەی پێكەوە ئاراستەیەكی ستراتیژی بۆ كاریگەریی ئەرێنی لەسەر وڵاتانی دەوروبەر و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دروست بكەن.

ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەدوای پرۆسەی ئازادكردنی عێراقەوە لە ساڵی 2003 و، لە هەوڵەكانی بۆ سەرخستنی پرۆسەی دیموكراتی و بونیادنانەوەی عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، بێجگە لەوەی زیاتر لە 5000 كەسی لە شەڕەكەدا بوونەتە قوربانی، هەتا ساڵی 2011 بڕی زیاتر لە 815 ملیار دۆلاری راستەوخۆ لە عێراقدا خەرج كردووە و مەزندە دەكرێت هەتا شەڕی داعش كۆتایی دێت، ئەم بڕە بگاتە زیاتر لە 1.7 ترلیۆن دۆلار، بەڵام ئێستا گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی نە سیستمی دیموكراتی سەركەوتوو بوو، نە عێراقیش بووە ئەو دەوڵەتە فیدڕاڵی و فرەییەی كە ئومێدی بۆ دەخوازرا، لەلایەكی دیكەش وازهێنان لە عێراق و بەم بارودۆخەی ئێستایەوە، ئەوا هێندەی دیكە عێراق دەبێتە سەرچاوەی هەڕەشە و مەترسی بۆ سەرهەڵدانەوەی تیرۆر و تیرۆریستانی هاوشێوەی داعش لەژێر ناو و ناونیشانی دیكەدا، ئەمەش راستەوخۆ هەڕەشە لەسەر ئاسایشی نیشتمانیی ئەمریكا و دەوڵەتانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە دژی داعش، دروست دەكات.
جەختكردنەوەی ئەمریكا و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لەسەر شەڕی دژی داعش، تەنیا بریتی نییە لەوەی ئەو ناوچانە كۆنتڕۆڵ بكرێنەوە، كە داعش دەستی بەسەردا گرتوون، یان چەند چەكداری داعش دەكوژرێن، بەڵكو سەركەوتن لەشەڕی دژی داعش، لە ریشە هەڵكێشانی فیكری داعشە كە سەرەتاكەی لە دابەشكردنی عێراق و سەربەخۆیی كوردستانەوە دەست پێدەكات، ئەم ئاراستەیەش سەرلەبەری هەموو ئەو هەڵوێست و بۆچوونانە رەتدەكاتەوە كە لەسەر بنەمای یەكپارچەیی عێراق بونیاد دەنرێن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئێستا جیهان بەگشتی و ئەمریكا و هاوپەیمانان بەتایبەتی بە كردەیی گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە پێداگرتن لەسەر سیاسەتی یەكپارچەیی عێراق، سەرچاوەی هەموو كێشە و ئاڵۆزییەكانی عێراق و ناوچەكە و تێكدانی باڵانسی هێزە لە نێوان دەوڵەتە گەورەكانی ناوچەكەدا، بۆیە ئەگەر ئامانج گێڕانەوەی سەقامگیری و ئاسایش بێت بۆ عێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوە دەبێت سیاسەتی پێداگیری لەسەر یەكپارچەیی عێراق كۆتایی بێت و پێشوازی لەدەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان بكرێت.