«كاتێك باس لە چارەسەركردنی كێشەكانی عێراق دەكەین، گرنگە ئاماژە بەو راستییە بكەین كە ئەو زەمەنە بەسەرچوو، بەنیازی ئەوە بین چارەسەری نێودەوڵەتی، كێشە ناوخۆییەكانی عێراق چارەسەر بكات، عێراق مێژوویەكی دوور و درێژی لە حوكمڕانیی سەنتڕاڵیی بەهێز هەیە، بۆیە تەنیا عێراقییەكان خۆیان دەزانن، ئەگەر هەوڵبدرێت ئەم سیستمە سەنتڕاڵییە بەهێزە بگۆڕێت بۆ سیستمێكی دیكە، چ ئاكامێكی كارەستباری دەبێت.
حكومەتی هەرێمی كوردستان بەدەست كەموكورتیی ئەو جۆرە حوكمڕانییەی بەغداوە ناڵاندوویەتی، بۆیە گرنگە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەدوای شەڕی داعش، چۆن هاوكاریی عێراق دەكات بۆ ریفۆرم و حوكمڕانیی باش، بە هەمان شێوەیەش هاوكاری حكومەتی هەرێمی كوردستان بكات، هەروەها دەبێت رۆڵی ناوبژیوان بگێڕێت لە نێوان كوردستان و عێراق بۆ پرۆسەی سەربەخۆیی كوردستان هەتا بەشێوەیەكی ئاشتییانە لەگەڵ بەغدا بگاتە ئەنجام.
لە ئێستادا ئاستی متمانەو نییەتی باش لە نێوان بەغدا و حكومەتی هەرێمی كوردستان لەوپەڕی لاوازیدایە، لەلایەك حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆی وەك قوربانیی بەغدا سەیردەكات، بەغداش بەوجۆرە سەیری حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات كە بارودۆخەكەی ئیستغلال كردووە، بەڵام تێكچوونی پەیوەندیی نێوان بەغدا و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بەرژەوەندیی هیچ لایەكیان و هەروەها لە بەرژەوەندیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاشدا نییە.
ئاشكرایە كە خواستی زۆربەی زۆری كوردی عێراق بۆ سەربەخۆیی كوردستانەو ئەم پرسە هیچ گومانێكی تێدا نییە. لەسەر ئەم پرسە لەنێو كورددا بیروبۆچوونی جیاواز هەیە سەبارەت بەوەی چۆن و كەی ئەم هەنگاوە هەڵبگیرێت، بەڵام كۆدەنگییەكی تەواو هەیە لەسەر ئەوەی كە پرۆسەكە دەبێت بەشێوەیەك بەڕێوە ببرێت كە كوردستانی سەربەخۆ پەیوەندیەكی نزیكی لەگەڵ بەغدا هەبێت، بەتایبەتی لە هەردوو بواری ئاسایش و ئابووریدا.
ئەم پرۆسەیە دوو ئاراستەی پێكەوە گرێدراو لە خۆی دەگرێت، یەكەمیان: لەسەر ئاستی دوورمەودا، بریتییە لە چارەسەركردنی ئەو پرسانەی كە پەیوەندیدارە بە دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ، وەك: (سنوور، نەوت، بارودۆخی كەركووك و ناوچە كێشەلەسەرەكانی دیكە). دووەمیان: لەسەر ئاستی كورتمەودا جەختكردنەوەیە لەسەر بەڕێوەبردنی ئەو تەحەددییانەی ئێستا رووبەڕووی هەردوولا دەبێتەوە، وەك دابەشكردنی داهاتی نەوت، هاوكاری ئاسایش لە دوای تێكشكاندنی داعش، پاراستنی ئارامیی ناوچە جێ ناكۆكەكان، لەسەر ئەم پرسانە بەغداو هەرێمی كوردستان كۆمەڵێك لیژنەی هاوبەشیان دروستكردووە، هەندێك لەم لیژنانە لەوانی دیكە باشتر بەڕێوەدەچن، بەڵام هەردوولا (بەغدا و حكومەتی هەرێمی كوردستان) نییەتی خۆیان راگەیاندووە كە لیژنەیەك دروست بكەن بۆ ئەوەی موناقەشەی جیابوونەوەی كوردستان بكەن.
ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، تەنیا لایەنە كە لەلایەن بەغداو حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە جێگەی متمانەیە بۆ ئەوەی رۆڵی خۆی لەسەر ئاستی هەردوو قۆناخی دوورمەداو كورتمەودا لەنێوان بەغدا و حكومەتی هەرێمی كوردستان بگێڕێت، هەروەها ئەمریكا دەبێت لەسەر هاوكارییە ستراتیژییەكانی خۆی بۆ هاوكاریی نێوان هەردوولا بەردەوام بێت، بۆ نموونە بە رێگەی پشتگیریكردنی هەوڵی هاوبەش بۆ پڕۆژەكانی بودنیادنانەوەی ناوچە جێناكۆكەكان، بە رێگەی دروستكردنی هۆكاری هاندەر بۆ ئەوەی هاوكاریی نێوان هەردوولا بەردەوام بێت. بەمشێوەیەش ئەمریكا دەتوانیت كێشەكانی نێوان بەغدا و هەرێمی كوردستان بەشێوەیەك بەڕێوەبەرێت كە پەیوەندییەكی زۆر بەرهەمدار لەنێوانیان دروست بكات.
بەشداربوونی ئەمریكا لەم پرۆسەیە بۆ هەردوولا كارێكی زۆر پێوستە، بەتایبەتیش لە پرسی جیابوونەوەی كوردستاندا، بەڵام ئەوە بۆ ئەمریكا ناشێت كە هەڵوێستێك وەربگرێت بۆ بەرژەوەندی، یان دژی سەربەخۆیی كوردستان، كاری ئەمریكا ئەوەیە هاوكاری هەردوولا بكات بۆ ئەوەی بگەنە ئەو ئامانجانەی كە خۆیان بۆ خۆیان رێكیانخستووە.»
***
چەند پەڕەگرافێك لە راپۆرتی تاسكفۆرسی ئامۆژگای ئەتڵەنتیك لەسەر ئایندەی عێراق كە بە سەرپەرشتی رایان كرۆكەر (باڵیۆزی پێشووی ئەمریكا لە عێراق) ئامادەكراوە.

ریفراندۆمی 25ی ئەیلوول
كۆتایی مێژووی ژێردەستەیی و گەیشتن بە ئازادی
چەمكی كۆتایی مێژوو لە رووی فیكری و فەلسەفییەوە، بۆ یەكەمین جار لەدوای سەركەوتنی شۆڕشی فەرەنسا، لەلایەن فردریك هیگل ئیمپراتۆری فەلسەفە بەكارهێنراوە و دوای رووخانی دیواری بەرلین-یش لە 9/11/1989 لەلایەن بیرمەندی ئەمریكی (بە رەچەڵەك ژاپۆنی) فرانسیس فۆكۆیاما بەكار هێنراوە. چەمكی كۆتایی مێژوو لەگەڵ ئەوەی هەتا ئێستاش جێگەی مشتومڕێكی گەورەی فیكرییە لەنێوان بیرمەندان و رۆشنفكراندا، بەڵام لە هەردوو حاڵەتەكەدا بۆ یەكلاكردنەوەی یەكجارەكیی ململانێی نێوان دوو ئیرادە بەكار هاتووە، كە یەكێكیان هەوڵیداوە ئاستەنگ بۆ رەوڕەوەی مێژوو دروست بكات و نەهێڵێت بگاتە ئازادی، ئیرادەی دووەهەمیشیان هەوڵیداوە پاڵ بە رەورەوەی مێژووەوە بنێت بۆ ئەوەی مرۆڤایەتی بگاتە ئازادی و مێژووی گەیشتن بە ئازادی كۆتایی بێت و، مێژووی پاراستنی ئازادی دەست پێ بكات.

لەم روانگەیەوە، بریاڕی رۆژی 7ی حوزەیرانی 2017 كە لە كۆبوونەوەی حزب و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان بە سەرۆكایەتی سەرۆك بارزانی بە دیاریكردنی رۆژی 25ی ئەیلوول بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم درا، هێندەی شۆڕشی فەرەنسا و رووخانی دیوار بەرلین، بۆ گەلی كوردستان و وەرچەرخانی گەورە لە سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیستمی جیهانی كاریگەری هەیە. ئەمەش لەبەر ئەوەیە هەر لە ئێستاوە لای تەواوی دەوڵەتانی جیهان ئاكامی ریفراندۆمەكە ئاشكرایە و دەزانن كە زۆرینەی رەهای گەلی كوردستان بە جیاوازی ئایین و نەتەوەوە بە (بەڵێ) دەنگ بۆ ئازادی و كۆتاییهاتنی مێژووی ژێردەستەیی دەدەن. هەربۆیە هیچ دەوڵەتێك، یان ناوەندێكی نێودەوڵەتی، تەنانەت نەتەوە یەكگرتووەكانیش، لەسەر ئەگەری دەنگدانی (نەخێر) گرەو ناكەن و هەر لە ئێستاوە لەسەر بنەمای ئەو وەرچەرخانە گەورانەی لە (بەڵێ) یەكەوە سەرچاوە دەگرێت، هەڵوێیستی خۆیان ئاشكرا دەكەن.


لەگەڵ دەستپێكی ناسەقامگیری و ئاڵۆزییەكانی شەڕی داعش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، زۆر لە پسپۆڕان و بیرمەندان و چاودێرانی سیاسی، ئاماژەیان بەوە كردووە كە سیستمە كۆنەكەی جیهان مردووە، بەڵام هێشتا سیستمە تازەكە لەدایك نەبووە، ئەمەش بەو مانایەی چیدیكە كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەچوارچێوەی سیستمە كۆنەكەی جیهان چارەسەر ناكرێت و پێیوستە سیستمێكی تازەیە كە لەدایك بێت و بەشێوازێكی دیكە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رێكبخاتەوە، ئەم رێكخستنەوەیەش كە هەموو لایەك كۆدەنگن لەسەری، ئەوەیە كە دەبێت لە عێراقەوە دەست پێ بكات و پاشان سەرتاسەری ناوچەكە بگرێتەوە، واتە بە (بەڵێ)ی خەڵكی كوردستان لە 25ی ئەیلوول و بە راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان لەدایك دەبێت.
كێشەكانی دەوڵەتی عێراق وەك لە راپۆرتی تاسكفۆرسی ئامۆژگای ئەتڵەنتیك لەسەر ئایندەی عێراق ئاماژەی پێكراوە، جەختی لەسەر ئەوە كردووەتەوە كە ئەو زەمەنە بەسەرچوو، چارەسەری نێودەوڵەتی بتوانێت كێشەكانی عێراق چارەسەر بكات و ئەو وڵاتە بە یەكپارچەیی بهێڵێتەوە، بۆیە لەبری ئەوەی هەوڵەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، ئەمریكا و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە دژی داعش، پێداگیری بێت لەسەر یەكپارچەیی عێراق، باشترە ببنە ناوبژیوان لە نێوان كوردستان و عێراق بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی ئاشتییانە كوردستان و عێراق لە یەكتری جیاببنەوە و وەك دوو دەوڵەتی دراوسێ پەیوەندییەكی باش لە نێوانیاندا هەبێت.
ئاماژەكردنی ئەم راپۆرتە گرنگە بەوەی جارێكی دیكە «هەوڵە نێودەوڵەتییەكان ناتوانن كێشەكانی ناوخۆی عێراق چارەسەر بكەن..»، مانای ئەوەیە دەبێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەماهەنگ بێت بۆ ئەو گۆڕانكارییە گەورەی لە جوگرافیای عێراقدا دێتەئاراوەو ئامادە بێت لە چوارچێوەی شەرعییەتی نێودەوڵەتی، مامەڵەیەكی تەندروست لەگەڵ دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستاندا بكات.

ساڵانێك پێش ئێستا دۆستانی گەلی كوردستان، راسپاردەیان بۆ كوردستان ئەوە بوو كە كارێك نەكەین، لەبەریەك هەڵوەشانی عێراق بخرێتە ئەستۆی كوردستان، بەڵام ئێستا یەكپارچەیی عێراق بۆتە ماكی سەرەكیی پەتای تیرۆر و توندڕۆیی و سەرهەڵدانی داعش لە تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، خودی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بۆتە كێشەیەكی گەورە بۆ سەر سیستمی جیهانی و ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی، تەنانەت ئەو گرژی و ئاڵۆزییەی كە ئێستا لە نێوان عەرەبستانی سعودیە و ئێران هەیە و رۆژ لەدوای رۆژ هەڵدەكشێت بۆ ئەگەری هەڵگیرسانی شەڕێكی گەورەی هەرێمی لە نێوان سعودیە و ئێران، هۆكارە سەرەكییەكەی دەگەڕێتەوە بۆ پێداگرتن لەسەر سیاسەتی یەكپارچەیی عێراق و واڵابوونی دەروازەكان بۆ باڵادەستی و نفووزی ئێران لە عێراق و تێكدانی باڵانسی هێز لە ناوچەكەدا، كەواتە بۆ رێكخستنەوەی باڵانسی هێز و كردنەوەی دەرگایەك بۆ گێڕانەوەی ئاسایش و سەقامگیری بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وێستگەی یەكەم ئەوەیە كە سەرلەنوێ عێراقی عەرەبی لە نێوان شیعە و سوننە رێكبخرێتەوە و هەمان كات ئەمریكا و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی ناوبژیوان بن لە نێوان كوردستان و عێراق بۆ ئەوەی پەیوەندی نێوانیان لەسەر بنەمایەكی تازە رێكبخرێتەوە. ئەم ناوبژیوانییە نێودەوڵەتییەش لەنێوان عێراق و كوردستان بە سەرپەرشتیی ئەمریكا لەنێوان هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراق دەستی پێكردووە و ئاكامی باشیشی بۆ هەردوولا بەدەست هێناوە. هەربۆیە كاتێك بەرەو ئازادكردنی تەواوی موسڵ و كۆتاییهاتنی خەلافەتی داعش هەنگاو هەڵدەگرین و ئەركەكان لە تێكشكاندنی داعشەوە دەگۆڕێت بۆ لە ریشە هەڵكێشانی سەرچاوەی فیكری تیرۆر و توندڕۆیی، ئەوا قۆناخێكی تازە دەست پێدەكات و دەبێت پرۆسەی سیاسی لە عێراقی عەرەبیدا بەوجۆرە رێكبخرێتەوە كە عەرەبی سوننە هەست بە پەراوێزخستن و مەحروومی لە پرۆسەی سیاسی نەكات، لە هەمانكاتدا دەبێت پەیوەندییەكانی نێوان كوردستان و عێراق زیاتر بەرەو پێشەوە بچن و ئاستێكی فراوانتر و هەمەلایەن بگرێتەوە بۆ ئەوەی بتوانرێت كوردستان ببێتە دەروازیەك بۆ هاتنی كۆمپانیا و وەربەرهێنەری بیانی بۆ عێراق و لەمەش زیاتر جەخت لەسەر ئەوەش دەكرێتەوە لە داڕشتنی سیاسەتی دەرەوەش، پێویستە جۆرێك لە هاوكاری و هەماهەنگی لەنێوان دەوڵەتی كوردستان و دەوڵەتی عێراق هەبێت، بۆ ئەوەی پێكەوە ئاراستەیەكی ستراتیژی بۆ كاریگەریی ئەرێنی لەسەر وڵاتانی دەوروبەر و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دروست بكەن.

ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەدوای پرۆسەی ئازادكردنی عێراقەوە لە ساڵی 2003 و، لە هەوڵەكانی بۆ سەرخستنی پرۆسەی دیموكراتی و بونیادنانەوەی عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، بێجگە لەوەی زیاتر لە 5000 كەسی لە شەڕەكەدا بوونەتە قوربانی، هەتا ساڵی 2011 بڕی زیاتر لە 815 ملیار دۆلاری راستەوخۆ لە عێراقدا خەرج كردووە و مەزندە دەكرێت هەتا شەڕی داعش كۆتایی دێت، ئەم بڕە بگاتە زیاتر لە 1.7 ترلیۆن دۆلار، بەڵام ئێستا گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی نە سیستمی دیموكراتی سەركەوتوو بوو، نە عێراقیش بووە ئەو دەوڵەتە فیدڕاڵی و فرەییەی كە ئومێدی بۆ دەخوازرا، لەلایەكی دیكەش وازهێنان لە عێراق و بەم بارودۆخەی ئێستایەوە، ئەوا هێندەی دیكە عێراق دەبێتە سەرچاوەی هەڕەشە و مەترسی بۆ سەرهەڵدانەوەی تیرۆر و تیرۆریستانی هاوشێوەی داعش لەژێر ناو و ناونیشانی دیكەدا، ئەمەش راستەوخۆ هەڕەشە لەسەر ئاسایشی نیشتمانیی ئەمریكا و دەوڵەتانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە دژی داعش، دروست دەكات.
جەختكردنەوەی ئەمریكا و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لەسەر شەڕی دژی داعش، تەنیا بریتی نییە لەوەی ئەو ناوچانە كۆنتڕۆڵ بكرێنەوە، كە داعش دەستی بەسەردا گرتوون، یان چەند چەكداری داعش دەكوژرێن، بەڵكو سەركەوتن لەشەڕی دژی داعش، لە ریشە هەڵكێشانی فیكری داعشە كە سەرەتاكەی لە دابەشكردنی عێراق و سەربەخۆیی كوردستانەوە دەست پێدەكات، ئەم ئاراستەیەش سەرلەبەری هەموو ئەو هەڵوێست و بۆچوونانە رەتدەكاتەوە كە لەسەر بنەمای یەكپارچەیی عێراق بونیاد دەنرێن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئێستا جیهان بەگشتی و ئەمریكا و هاوپەیمانان بەتایبەتی بە كردەیی گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە پێداگرتن لەسەر سیاسەتی یەكپارچەیی عێراق، سەرچاوەی هەموو كێشە و ئاڵۆزییەكانی عێراق و ناوچەكە و تێكدانی باڵانسی هێزە لە نێوان دەوڵەتە گەورەكانی ناوچەكەدا، بۆیە ئەگەر ئامانج گێڕانەوەی سەقامگیری و ئاسایش بێت بۆ عێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوە دەبێت سیاسەتی پێداگیری لەسەر یەكپارچەیی عێراق كۆتایی بێت و پێشوازی لەدەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان بكرێت.


ریفراندۆم
مێژوو و جوگرافیای نەتەوەیەكی بێ دەوڵەت
ئەمازیا بارام سەرۆكی پێشووی سەنتەری سابات بۆ دیراسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تایبەتمەند لە مێژووی حوكمڕانی لە عێراقدا، لە دیمانەیەكدا لێمان پرسی: ئەگەر بارزانی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان رابگەیەنێت، هەڵوێستی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەرامبەر ئەو دەوڵەتە چۆن دەبێت؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا پڕۆفیسۆر بارام پێی گوتین: «ئەو شەوەی بەنیاز بووین بۆ بەیانی دەوڵەتی ئیسڕائیل رابگەیەنین، هەڵوێستی ئەمریكا بەوجۆرە بوو كە ئێمە دەوڵەت رانەگەیەنین، بەڵام كە دەوڵەتی ئیسڕائیلمان راگەیاند، ئەمریكا پێش هەموو دەوڵەتێك ئیعترافی بە دەوڵەتی ئیسڕائیل كرد، هەر بۆیە كاتێك ئەمریكا دەڵێت من پشتگیری راگەیاندنی دەوڵەتی ئیسڕائیل ناكەم، ئەوە لە روانگەی بەرژوەندییەكانی خۆی بووە و دەبێت بەو شێوەیە لێدوان بدات، بەڵام كە دەوڵەتەكە راگەیەندرا، ئەمریكا مامەڵە لەگەڵ ئەو دیفاكتۆیە دەكات كە دێتەئاراوە، بۆیە بۆ دەوڵەتی كوردستانیش هەمان شت راستە، لەبەر ئەوەی ئێستا ئەمریكا لە روانگەی بەرژوەندییەكانی خۆیەوە بە فەرمی لێدوان دەدات، بەڵام كە دەوڵەتی كوردستان راگەیەندرا، ئەو كات مامەڵە لەگەڵ ئەو دیفاكتۆیە دەكات كە دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان دروستی دەكات.
لەدوای رۆژی 7ی حوزەیرانی 2017وە كە سەرۆك بارزانی داوای لە كۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی كوردستان كردووە خۆی بۆ ریفراندۆم و هەڵبژاردنی داهاتووی كوردستان ئامادە بكات، میدیاكانی كوردستان چەند جارێك ئەو پرسیارەیان لە وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا كردووە، بەوەی ئایا هەڵوێستی ئەمریكا بەرامبەر بە ئەنجامدانی راپرسی لە كوردستان چی دەبێت؟ لە وەڵامدا پێیان راگەیاندووین رێز لە ئیرادەی خەڵكی كوردستان دەگرین و پابەندین بە سیاسەتی یەكپارچەیی خاكی عێراقیشەوە. ئەم وەڵامە كە لەیەك كاتدا دەرنەبڕینی هەڵوێستە بەرامبەر سەربەخۆیی كوردستان، بەڵام لە هەمانكاتیشدا پیشاندانی ئەو هەڵوێستەشە كە ئەمریكا دژایەتی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان ناكات، هەموو ئەوانەشی ئەزموونێكی زۆریان لە سیاسەتی دەرەوە و كۆشكی سپی هەیە و ئێستا سەرقاڵی ئەوەن پیشنیار و راسپاردەی بەسوود بۆ ئیدارەی ترەمپ ئامادەبكەن، جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە نابێت ئەمریكا هەڵوێستی پاڵپشتی، یان دژی بەرامبەر پرۆسەی سەربەخۆیی كوردستان هەبێت، بەڵكو گرنگ ئەوەیە ئەمریكا ناوبژیوانێكی بەهێز و بێ لایەن بێت لە نێوان عێراق و كوردستان بۆ ئەوەی هەردوولا بگەنە ئەو ئاكامەی كە هەردوولایان رازی دەكات، بۆیە لەم پرۆسەیەدا ئەمریكا خۆی بەرامبەر كوردستان و عێراق بێ لایەن دەكات.

دیارە بوونی ئەمریكا وەك ناوبژیوانێكی بێ لایەن لەسەر پرسی سەربەخۆیی كوردستان لەنێوان عێراق و كوردستاندا، سەركەوتنێكی هێجگار گەورەیە بۆ مێژووی بزاڤی رزگاریخوازیمان و ئەو جوگرافیایەی پێی دەگوترێت كوردستان، ئەمەش لەبەر ئەوەیە بە درێژایی زیاتر لە 100 ساڵی رابردوو، نەك تەنیا ئەمریكا، بەڵكو هەڵوێستی فەرمیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەك هەر بەرامبەر باسكردنی سەربەخۆیی و دەوڵەتی كوردستان دژ بووە، بەڵكو بۆ فیدڕاڵییش دژبوون، تەنانەت لە میانەی دیدارێكی رۆژنامەوانیمان لەگەڵ پڕۆفیسۆر لیسلی گلپ سەرۆكی فەخریی ئامۆژگای پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەمریكا راشكاوانە پێی راگەیاندین: «ماوەی سێ ساڵ لە (2004-2007) هەوڵمدا، هەتا توانیم جۆزیف بایدن (كە ئەوكات سەرۆكی لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی سەنات بوو) بە بیرۆكەی فیدڕاڵیزمی عێراق بۆ سێ هەرێم رازی بكەم.» پڕۆفیسۆر گلپ، راشكاوانە ئەوەشی خستەڕوو كە: «لۆبی عەرەبستانی سعودی لە كۆنگرێس كاریگەریی گەورەیان هەیە و دژی بیرۆكەی دابەشكردنی عێراقن بۆ سێ هەرێمی فیدڕاڵی.» ئەم قسانەی گلپ ئەوەمان پێدەڵێن: ئەو وەرچەرخانە گەورەیەی سەرۆكایەتی بارزانی و قوربانیدان و سەركەوتنەكانی پێشمەرگە لە تێڕوانینی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ پرسی سەربەخۆیی كوردستان دروستی كردووە، وەرچەرخانێكی زۆر گەورەیە و رێگەی راستە بۆ هەنگاوهەڵگرتن بەرەو سەربەخۆیی و پێشوازیكردنی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەو دەوڵەتە تازەیە.

لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر لە روانگەی هەڵوێستی ئەمریكاوە سەیری هەڵوێستی دەوڵەتانی دۆست و هاوپەیمانی ئەمریكا لەناوچەكە بكەین، هەست دەكەین جۆرێك لە گۆڕانكاریی نەرێنی بەخۆیەوە بینیوە، بەتایبەتی لەسەر ئاستی دەوڵەتی توركیا كە بە درێژایی مێژووی دەوڵەتی نوێی توركیا راشكاوانە رایگەیاندووە: «دژی دەوڵەتی كوردستانین، ئەوجا لە هەر شوێنێك دابمەزرێت.» بەڵام ئەگەر سەیری كاردانەوەی توركیا لەسەر بڕیاری دەستنیشانكردنی رۆژی 25ی ئەیلوول بۆ ریفراندۆمی كوردستان بكەین، راشكاوانە هەست دەكەین، كاردانەوەی توركیا كە دەڵێت: ئێمە لەگەڵ ئەو بڕیارە نین و بە كارێكی باشی نازانین، وەرچەرخانی زۆر گەورەی بەسەردا هاتووە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە توركیا لە ساڵی 2003 رازی نەبوو كە هەرێمی كوردستان ببێتە كیانێكی دەستووری لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا و چەندین ساڵی ویست، هەتا توركیا بەوە رازی بوو مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان لەچوارچێوەی دەستووری عێراقدا بكات، بەڵام ئێستا سەبارەت بە بڕیاری ئەنجامدانی ریفراندۆم بەو جۆرە قسە بكات كە هەر دەبێت بۆ سیاسەتی ئیستهلاكی محەلیی خۆی و دڵنەوایی پارتە نەتەوەپەرستەكانی تورك هەر بەو شێوەیە قسە بكات، بەڵام ئەمەش مانای ئەوەیە، توركیاش لەگەڵ ئەوەی پشتگیریی خۆی بۆ ریفراندۆمی كوردستان دەرنەبڕیوە، لە هەمانكاتدا لە كاردانەوەكەی توركیادا باس لەوە ناكات كە ئەو دژی ئەنجامدانی ریفراندۆمە، یان ئەمە مافی خەڵكی كوردستان نییە. لەبەرامبەردا ئەگەر سەیری هەڵوێستی دەوڵەتانی عەرەبی سوننە بكەین كە بە درێژایی مێژوو دژی بوونی كورد و مافەكانی بوون، كەچی دەبینین لەسەر ئاستی جەماوەری دەوڵەتانی وەك سعودیە و ئیمارات و ئەردەن، پشتگیرییەكی بێ وێنە لە دەوڵەتی كوردستان دەكرێت.

ئەم ئاماژە تازانە لە هەڵوێستی دەوڵەتانی دۆست و هاوپەیمانی ئەمریكا لەسەر ئاستی ناوچەكەو دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی، نیشانەی ئەوەیە ئەو دەوڵەتانەش لەوە تێگەیشتوون كە عێراقی ئێستا سەرچاوەی بەڵا و نەهامەتی و ناسەقامگیریی ناوچەكەیە و سەربەخۆیی كوردستان كۆتایی بەو پەتا و نەهامەتییە دەهێنێت كە تەواوی وڵاتانی ناوچەكەی گرتۆتەوە. لەمەش زیاتر، هەموو ئەو دەوڵەتانە باش لەو راستییە تیگەیشتوون كە ئەنجامی ریفراندۆم لە كوردستاندا (بەڵێ بۆ سەربەخۆیی) دەبێت، بۆیە هەڵسەنگاندن بۆ هەڵوێستەكانیان لەو روانگەیەوە سەیردەكرێت كە ئەوە هەمان هەڵوێستیش دەبێت بەرامبەر بە راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان. بۆیە ئەمەش جێگەی دڵخۆشی و گەشبینییە كە پرۆسەی ریفراندۆم لە ژینگەیەكی لەباری سیاسی هەرێمی و نێودەوڵەتی هەنگاو بۆ پێشەوە هەڵدەگرێت، ئەمە لەكاتێكدا مەزندەی ئەوەش دەكرێت كە هەڵوێستەكان بە نزیكبوونەوەمان لە وادەی ریفراندۆم گۆڕانكاریی گەورەی بۆ بەرژەوەندیی كوردستان بەسەردا دێت، ئەم بۆچوونە لەسەر ئەو پاشخانە خۆی دەخاتەڕوو كە هیچ كام لە دەوڵەتانی ناوچەكە و دەوڵەتانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی، ناتوانن رێگەچارەیەكی نێودەوڵەتی بۆ رێكخستنەوەی پرۆسەی سیاسی بەو شێوەیە لە عێراقدا بخەنەڕوو كە كوردستان بتوانێت بەشێك بێت لەو پرۆسەیە، لەمەش راشكاوانەتر ئەوەیە، سەركردایەتیی بارزانی و قارەمانیەتیی هێزی پێشمەرگە لەمیانەی شەڕی داعشدا، پێگەیەكی هێندە بەرچاو و كاریگەریان بۆ كوردستان لەناو هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە دژی داعش دروستكردووە، ئەگەر بێتو هەر هەوڵێك هەبێت بۆ ئەوەی كوردستان تێكەڵی عێراق بكاتەوە، ئامانجەكانی سەركەوتنەكانی دژی داعش، دەخاتە ژێر پرسیارێكی گەورەوە، هەروەها هاوكاری و هەماهەنگیی كوردستان لە رووی ریفۆرم و بەرەوپێشەوەبردنی حوكمڕانی لە كورستان، لەگەڵ بانكی نێودەوڵەتی و سەركەوتنی ئەم هاوكاری و هەماهەنگییەی نێوان حكومەتی كوردستان و بانكی نێودەوڵەتی، ئومێدی ئەوەی بۆ ئەمریكا و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دروستكردووە كە پێویستە بەشێوەیەكی جیاواز لە حكومەتی بەغدا، پشتگیری حوكمڕانی و ریفۆرم لە حكومەتی كوردستان بكرێت، بۆ ئەوەی كوردستان بەرەو سەقامگیرییەكی دوورمەودای سیاسی و حوكمڕانی هەنگاو هەڵبگرێت.

لەگرێدانەوەی هەڵوێستی نێودەوڵەتی لەبەرامبەر هەنگاوەكانی كوردستان بۆ سەربەخۆیی، بە هەڵوێست و وەڵامدانەوەی حكومەتی عێراق لەگەڵ پرسی سەربەخۆیی كوردستان، بێگومان وەك لەمیانەی سەردانەكانی شاندەكانی كوردستان بۆ بەغدا سەرنجمان داوە، هەست بەوە دەكرێت كە لەلایەن بەغداشەوە نییەتی ئەوە پیشاندراوە كە لەگەڵ كوردستان دانوستاندن لەسەر پرۆسەی جیابوونەوەی كوردستان لە عێراق بكرێت، ئەمەش هەنگاوێكی زۆر ئەرێنییە كە لەمێژووی عێراقدا بوونی نەبووە، بۆیە كاتێك عێراق ئامادەباشی ئەوەی تێدا بێت كە لەسەر پرسی سەربەخۆیی لەگەڵ كوردستان دانوستاندن بكات، مانای ئەوەیە بەغداش گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە بە سەربەخۆیی كوردستان رازی بێت.

بەڵێی ریفراندۆم
یەكڕیزی و یەكهەڵوێستی لە سەرووی حزبەكانەوە دروست دەكاتەوە
بەشداریی خەڵكی كوردستان لە پرۆسەی ریفراندۆم و بڕیاردانی یەكلاكەرەوە بۆ چارەنووسی خۆی، دەكەوێتە سەرووی ئایدیۆلۆژیەتی حزبی، یان ئاراستەكردنی حزب بۆ بەشداریی خەڵك لەو پرۆسە مێژوویی و نیشتمانییەدا. بۆ پشتڕاستكردنەوەی ئەم بۆچوونە، دەكرێت بگەڕێینەوە بۆ ئەو راپرسییە نافەرمییەی كە ساڵی 2005 لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراق بە شێوەیەكی نافەرمی ئەنجامدرا، ئەو پرۆسەیە كە هیچ حزبێكی سیاسیی كوردستان بە فەرمی خۆی نەكرد بە خاوەنی و تەنیا لەلایەن چەند چالاكوانێكی مەدەنییەوە لەژێر ناوی بزووتنەوەی ریفراندۆم ئەنجامدرا، كە بە رێژەی 98،9%ی خەڵكی كوردستان دەنگی بە (بەڵێ) بۆ سەربەخۆیی دا، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی تەواوی ئاماری ئەم دەنگدانە برا بۆ پەرلەمانی عێراقی، بەڵام لەبەر ئەوەی بەشێوەیەكی فەرمی ئەنجام نەدرابوو، نەبووە دیكۆمێنێتك بۆ ئەوەی شاندی كوردستان لەسەر ئەو دیكۆمێنتە دانوستاندن لەگەڵ بەغدا بكات، بەڵام وێڕای ئەمەش، تەنیا ئەنجامدانی ریفراندۆمی نافەرمیی 2005، بووە هۆكاری ئەوەی لەسەر ئاستی ناوەندەكانی فیكر و لێكۆڵینەوە، بیركردنەوەیەكی تازە دروست بێت بەوەی گەلی كوردستان بە رێژەی زیاتر لە 98% داوای سەربەخۆیی و جیابوونەوە لە عێراق دەكات، هەر ئەمەش بووە بنەمای ئەو بیرۆكە تازەیەی كە بیر لە (دابەشكردنێكی نەرمی عێراق) لەچوارچێوەی سیستمی فیدڕاڵی عێراقدا بكرێتەوە و ببێتە پلانی B لە سیاسەتی ئەمریكادا بەرامبەر بە عێراق، لەمەش زیاتر كاتێك لە ساڵی 2007 شەڕی ناوخۆی نێوان شیعە و سوننە بووە شەڕێكی خوێناوی، ئەوە بوو رێكخراوی سندوقی ئاشتیی جیهان بە هاوكاری لەگەڵ گۆڤاری فۆرین پۆلیسی، بیرۆكەی (دابەشكردنی نەرمیان) گۆڕی بۆ (بەڕێوەبردنی دابەشكردن) و پشنیاری (یەكێتی دەوڵەتەكانی عێراق)یان كرد، لەسەر هاوشێوەی دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا.

گەڕانەوە بۆ ئەم باكگراوەندە و یەكەم ئەزموونی نافەرمیی ئەنجامدانی ریفراندۆم لە كوردستاندا، بۆ ئەوەیە لەوە تێبگەین، راستە بەشێكی زۆری خەڵكی كوردستان ئەندام و هەواداری حزبە سیاسییەكانی كوردستانن، بەڵام ئەم خەڵكە هەتا ئەو كاتە فەرمانی حزبەكانیان جێبەجێ دەكەن، كە فەرمانی حزبەكانیان لەگەڵ ئیرادە و هەستی نیشتمانیی ئەندام و هەواداریان دژبەری دروست نەكات، بەڵام كاتێك ئەو هاودژییە دروست دەبێت، ئەوا بەشێوەیەكی سرووشتی یەكڕیزی و یەكهەڵوێستییەكی تازە لەناو ئیرادەی خەڵكی كوردستاندا لە دەرەوەی حزبە سیاسییەكان دروست دەبێتەوە.
لەناو مێژووی بزاڤی رزگاریخوازی كوردستان هەندێك جار ئەو حاڵەتە روویداوە كە بیروبۆچوونی حزب لەگەڵ هەستی نیشتمانی و نەتەوەیی گشتیدا یەك نەگرێتەوە، بۆیە لە دەرەوەی چوارچێوەی حزب، هەستی نیشتمانی و نەتەوەیی لە بازنەیەكی فراوانتردا، بازنەی حزبەكانی تێپەڕاندووە و یەكیگرتۆتەوە.

بۆ ئەمڕۆی كوردستان، دوای پشتیوانیی خوا، هیچ شتێك هێندەی یەكڕیزی و یەكهەڵوێستی حزبە سیاسییەكان بۆ رێكخستن و سەرخستنی پرۆسەی ریفراندۆم گرنگ نییە، بەڵام ئەگەر حزبێكی سیاسی پێیوابێت، دەتوانێت ئاستەنگ بۆ پرۆسەی ریفراندۆم دروست بكات، یان خەڵكی هان بدات بە (نەخێر) دەنگ بۆ سەربەخۆیی كوردستان بدەن، ئەوا نەك هەر ناتوانێت ئاستەنگ بۆ پرۆسەكە دروست بكات، بەڵكو بەردەوامبوونی لەسەر ئەو هەڵوێستانە، خودی ئەو حزبە رووبەڕووی لێكترازان و لەبەریەك هەڵوەشان دەكاتەوە، ئەم بۆچوونە مەزندەیەكی حزبییانە نییە بەرامبەر بە هەڵوێستی حزبێكی دیكە، بەڵكو ئەمە پەند و وانەی مێژووی بزاڤی رزگاریخوازی كوردستانەو سەلمێندراوە كە رای گشتیی خەڵكی كوردستان لەگەڵ سیاسەتی تەسكی حزبایەتی بۆ دژایەتی ئامانجە نیشتمانی و نەتەوەییەكان یەك ناگرێتەوە و رای گشتیی خەڵكی كوردستان خۆیان لەو بیروبۆچوونە حزبییانە بێبەری دەكەن كە ئاو دەكەنە ئاشی ناحەزان و دوژمنان و ئاستەنگ بۆ پرۆسەی سەربەخۆیی كوردستان دروست دەكەن.

ئاماژەكردن بە سرووشتی هەڵوێستی گشتیی و شۆڕشگێرانەی خەڵكی كوردستان، پەنابردن بۆ كارتێك نییە بۆ ئەوەی بەرامبەر هەڵوێستی حزبێكی دیكە بەكار بهێنرێت، بەڵكو هەوڵدان بۆ تێگەیشتنی راستگۆیانە لە هەڵوێستی گشتی و شۆڕشگێرانەی خەڵكی كوردستان هۆكار و یارمەتیدەرێكی باشە بۆ ئەوەی حزبەكان لەو راستییە تێبگەن، پێش ئەوەی خەڵكی كوردستان بازنەی حزبەكان پشتگوێ بخەن و لە بازنەیەكی فراوانتری سەرووی حزبەكاندا یەكڕیزی و یەكهەڵوێستی دروست بكەن، باشترە حزبەكان خۆیان بازنەی تەسكی حزبایەتییان بەو ئاستە فراوان بكەن كە لەگەڵ خواستی نیشتمانی و نەتەوەیی خەڵكی كوردستاندا هاودژی دروست نەكات.
مێژووی دڕندایەتی داگیركەرانی كوردستان هێندەیان زۆڵم و غەدر لە تاك بە تاكی خەڵكی كوردستان كردووە، ئایدیۆلۆژیای هێچ حزبێكی سیاسی ناتوانیت لە هزر و ویژدانی تاكەكانی كوردستاندا رووی ئەو دوژمنانە سپی بكاتەوە، بۆیە كاتێك لە پێناوی بەرژەوەندی تەسكی حزبایەتی، حزبێك یان لایەنێكی سیاسی هەوڵ بەو ئاراستەیە دەدات كە رووی دوژمنانی كوردستان سپی بكاتەوەو ئاستەنگ بۆ سەربەخۆیی دروست بكات، ئەوا دەبێت ئەو حزبانە لەوە دڵنیابن، كە نەك هەر رووی داگیركەرانیان پێ سپی ناكرێتەوە، بەڵكو رووی خۆشیان وەك رووی داگیركەران لەبەردەم خەڵكی كوردستاندا رەش دەكەن.