كاتێك لە گوتاری سەرۆكی كوردستان بۆ سەربەخۆیی جەخت لەسەر ئەوە دەكرێتەوە كە بە شێوەیەكی ئاشتییانە لەگەڵ حكومەتی عێراقدا ئەم پرسە یەكلایی بكرێتەوە، زۆر لەوانەی كە بە وەكیلی ئێران دژایەتی پرسی سەربەخۆیی كوردستان دەكەن، ئەو پرسیارە دەكەن، ئەگەر بەغدا ئامادە نەبوو لەسەر پرسی سەربەخۆیی لەگەڵ كوردستان دانوستاندن بكات، ئایا لە پێناوی چی ريفراندۆم ئەنجام دەدەین؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە رووكار ماقووڵ و ناوەرۆك بەتاڵە، دەڵێن، ئەگەر پرسیارەكە پێچەوانە بكەینەوە و لەخۆمان بپرسین: ئایا حكومەتی بەغدا، یان عێراقی عەرەبی دەتوانێت لەسەر پرسی سەربەخۆیی ئاشتییانە، دەرگای دانوستاندن بە رووی كوردستاندا دابخات؟ بیگومان كاتێك پرسیاری ناحەزانی سەربەخۆیی پێچەوانە دەكەینەوە، دڵنیاین دەمیان دەبێتە تەڵەی تەقیو و ناتوانن وەڵام بدەنەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر عێراق دەرگای دانوستاندن، یان جیابوونەوەی ئاشتییانە دابخات، ئایا كێ زەرەمەندی سەرەكی دەبێت، عێراق یان كوردستان؟ لە ئێستادا حكومەتی عێراق هیچ كارتێكی لەبەردەستدا نییە بۆ ئەوەی گوشار، یان هەڕەشە لە كوردستان بكات، ئەمەش لەبەر ئەوەیە نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق هەرچی كارتی بەردەستی بوو بۆ گوشار خستنەسەر كوردستان و بۆ لەناوبردنی ئەزموونی حوكمڕانیی كوردستان هەر هەمووی تاقیكردۆتەوە، بەڵام ئیرادەی خەڵكی كوردستان هەموو ئەو گوشارانەی لەبەر یەك هەڵوەشاندەوە و كارتەكانی دەستی حكومەتی بەغدای دەمێكە سووتاندووە.
پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە، ئایا ئێستا ئەو پەیوەندییانە چین كە كوردستان و عێراق پێكەوە گرێ دەدەنەوە؟ ئایا پەیوەندیی نێوان هەرێمێك و دەوڵەتێكی فیدڕاڵییە، یان پەیوەندی نێوان دوو دەوڵەتی دراوسێیە؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە دەبێت پرسیارێكی دیكە ئاراستەی خۆمان بكەین، ئەگەر پەیوەندیی نێوان كوردستان و عێراق، پەیوەندیی هەرێمێكە لەنێو دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدا، ئایا ئەو دەسەڵاتە سنووردارانە (حصرییانەی) دەوڵەتی فیدڕاڵی عێراق كامانەن كە حكومەتی عێراق هەیەتی و كوردستان ئێستا ئەو دەسەڵاتانەی نییە؟ لێرەدا ئەو دەسەڵاتە سنووردارانەی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقی بە پێی دەستووری 2005 لەسەر دامەزراوە دەخەینەڕوو:

1. بەپێی دەستووری 2005ی عێراق، مۆدێلی فیدڕاڵی لە دەوڵەتی عێراقدا لەسەر بنەمای دابەشكردنی دەسەڵات و داهاتە، بەڵام لەم دابەشكردنەدا، حكومەتی هەرێمەكان دەسەڵاتێكی فراوانی هەیە و حكومەتی فیدڕاڵی دەسەڵاتەكانی سنووردارە و تەنیا بوارەكانی سیاسەتی (بەرگری، دەرەوە، نەختینە و دادگای فیدڕاڵی) دەگرێتەوە، بەڵام ئەگەر سەرنج لە ئێستای پەیوەندیەكانی نێوان كوردستان و عێراق بدەین، چۆن حكومەتی عێراق ئەو دەسەڵاتانەی هەیە بە هەمان شێوە كوردستانیش هەمان دەسەڵاتی بەشێوەیەكی سەربەخۆ هەیە، ئەمەش واتە عێراق دەوڵەتێكە و كوردستان دەوڵەتێكی دیكەیە.

2. لەسەر ئاستی سیستمی بەرگری، كە كۆڵەگەی سەرەكیی هەر دەوڵەتێكی خاوەن سەروەرییە، ئێستا چۆن لە عێراقدا حەیدەر عەبادی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانی عێراقە، بەهەمان شێوە سەرۆك بارزانی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانی كوردستانە، لەمەش زیاتر لەنێوان هێزە چەكدارەكانی عێراق و كوردستاندا رێككەوتنی هاوبەش بە ئیمزای عێراق و كوردستان هەیە و ئۆپەراسیۆنی هاوبەش وەك (ئۆپەراسیۆنی ئازادكردنەوەی موسڵ) هەیە، كە دەستپێكی ئەم ئۆپەراسیۆنە بە هاوبەشی لەنێوان سەرۆك بارزانی و حەیدەر عەبادی راگەیەندراوە. ئەمەش مانای ئەوەیە حكومەتی عێراق بە ئیمزای سەرۆك وەزیرانەكەی رازییە كە كوردستان خاوەنی سیستمی بەرگری خۆی بێت و لە عێراق جیاواز بێت.
3. لەسەر ئاستی سیستمی سیاسی لە هەریەك لە عێراق و كوردستاندا، ئێستا لە عێراقدا شتێك نەماوە پێی بگوترێت سیستمی سیاسی، بۆیە كە باسی عێراقی دوای داعش دەكرێت، راستەوخۆ باس لە دووبارە بونیادنانەوەی سیستمی سیاسیی عێراق دەكرێت، بەڵام لە كوردستان سیستمێكی سەقامگیری سیاسی هەیە، هەروەك فۆكۆیاما لە زانكۆی ئەمریكی لە سلێمانی رایگەیاند كە مەزندەی نەكردووە، سیستمێكی سیاسیی سەقامگیر بەو ئاستە لەناوچەیەكی پڕ لە كێشمەكێش و شەڕ و ئاژاوەدا بوونی هەبێت. هەر بۆیە هەموو ئەو پسپۆڕ و بیرمەند و دیپلۆماتانەی لەسەر سیستمی سیاسیی ئایندەی عێراق دەنووسن، سیستمی سیاسیی كوردستان بە سەركەوتوو و سیستمی سیاسیی عێراق بە شكستخواردوو لەقەڵەم دەدەن و لەناو یەك پرۆسەی سیاسیدا سەیریان ناكەن.

4. لەسەر سیاسەتی ئابووری و دابەشكردنی داهات كە كۆڵەگەی سەرەكی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقە، حكومەتی عێراق بە بڕینی مووچە و بودجەی كوردستان، دوابزماری لە تابووتی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراق داوە، بۆیە ئەم هەڵوێستەی حكومەتی عێراق، كوردستانی ناچاركرد، سیاسەتێكی ئابووریی جیاواز لە سیاسەتی حكومەتی عێراق بگرێتەبەر، لەم چوارچێوەیەدا ئێستا سیاسەتی ئابووریی كوردستان لە هیچ روویەكەوە لە سیاسەتی ئابووریی عێراق ناچێت، راستە حكومەتی عێراق بە پەنابردن بۆ یەدەگی نەختینە و قەرزی نێودەوڵەتی توانای ئەوەی هەبووە مووچەی فەرمانبەران و سوپا بدات و پەنا بۆ پاشەكەوتكردنی مووچە بە هاوشێوەی كوردستان نەبات، بەڵام هەموو شرۆڤەوان و پسپۆڕانی ئابووری جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە سیاسەتی ئابووریی كوردستان بەرەو ئایندەیەكی گەش هەنگاو هەڵدەگرێت و سیاسەتی ئابووریی عێراق بەرەو ئایندەیەكی ئاڵۆز و ناڕۆشن هەنگاو هەڵدەگرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە لەسەر ئاستی سیاسەتی ئابووریش عێراق و كوردستان دوو دەوڵەتی دراوسێن، نەك هەرێمێك لەناو دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدا.
لەسەر رۆشنایی ئەم خاڵانە، جێگەی خۆیەتی لەسەر هۆكاری سەردانی سەرۆك بارزانی و شاندی كوردستان بۆ بەغدا پێش دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی موسڵ هەڵوەستەی جددی بكەین و ئەو پرسیارە بورووێژێنن، ئایا چ گۆڕانكارییەك لە حكومەتی عێراقدا روویداوە، كەوا سەرۆك بارزانی خۆی دەچێتە بەغدا و پشتگیری حكومەتەكەی عەبادی دەكات؟ ئایا ئەو غەدرانەی حكومەتەكەی مالیكی لە كوردستانی كردبوو، حكومەتی عەبادی راستی كردبوونەوە، یان هەروەك خۆیان مابوونەوە؟ بیگومان وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە راشكاوانە بەوجۆرەن كە حكومەتی عەبادی-یش هەمان سیاسەتی مووچەبڕینی فەرمانبەران و پێشمەرگەی درێژە پێداوە، لەمەش زیاتر پشك و بەشداریی كورد لە حكومەتەكەی عەبادیدا كەمتر بۆتەوە و زیادی نەكردووە، بەڵام پرسیاری گرنگ كە خۆی دووبارە دەكاتەوە، ئەوەیە كە لەبەر چ هۆكارێك سەرۆك بارزانی سەردانی بەغدای كرد؟
وەڵامی ئەم پرسیارە رۆچوونە بە قووڵایی ئەو وەرچەرخانە گەورەیەی لە پەیوەندی نێوان كوردستان و عێراق هاتۆتەئاراوە و، زۆر كەمی نەبێت، دزەی نەكردۆتە ناو هۆیەكانی راگەیاندن و، وەك نووسەر و سیاسەتمەداری كوردیش محەمەد ساڵح جومعە لە یەك دوو دیمانەی رۆژنامەوانیدا پێی راگەیاندووین و دەڵێت: «كێشەی سەرەكی لەگەڵ سەرۆك بارزانی ئەوەیە كە هەموو شتێك دەزانێت و شتێكی ئەوتۆ بۆ رای گشتی ئاشكرا ناكات.» ئەگەرچی سەرۆك بارزانی لەبەر ئاسایشی نەتەوەیی كوردستان و سەرخستنی پرۆسەی سیاسی نەیەوێت وەرچەرخانەكان وەك خۆی هەمووی باس بكات، بەڵام رەنگدانەوە و دەرهاویشتەی گۆڕانكارییەكان هیندە زۆر و دیارن كە دەكرێت چاودێری سیاسی و رۆژنامەنووسی فزوول هەندێكی لێ بخوێنێتەوە، لێرەدا بەچەند خاڵێك ئاماژەی پێدەكەین:

ئەگەر پەیوەندیی نێوان كوردستان و عێراق، پەیوەندیی هەرێمێك بوایە لەناو دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدا، ئەوا هەرگیز سەرۆك بارزانی و شاندی كوردستان سەردانی بەغدایان نەدەكرد، لەبەر ئەوەی چۆن حكومەتی مالیكی رێككەوتنی هەولێری پێشێل كرد، بەهەمان شێوە حكومەتی عەبادیش رێككەوتنی نێوان كورد و بەغدای بۆ بەشداریكردن لە كابینەكەی پێشێل كرد، ئەم هاوشێوەییەی نێوان حكومەتی عەبادی و مالیكی بەرامبەر كوردستان، ئەو وەرچەرخانەمان بۆ ئاشكرا دەكات كە حەیدەر عەبادی گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە بەرژەوەندیی كوردستان و عێراق لەوەدایە دوو دەوڵەتی دراوسێ بن، بۆیە لەچوارچێوەی بونیادنانی پەیوەندیی دراوسێیەتییەكی باش لە نێوان كوردستان و عێراقدا، سەرۆك بارزانی بە یاوەری شاندێكی كوردستانی سەردانی بەغدای كردو لەوێش پشتیوانی بۆ حكومەتی عەبادی راگەیاند، وەك حكومەتی دەوڵەتێكی دراوسێ.

حكومەتی عەبادی لە رووی سەربازییەوە بەو سنوورە رازی بووە كە هێزی پێشمەرگەی كوردستان هەتا 27ی نۆڤێمبەری 2016 ئازادی كردووە، هەروەها بەوەش رازی بووە ئەو ناوچە كوردستانییانەی كە هێزی پێشمەرگە لەچوارچێوەی ئۆپەراسێۆنی موسڵ ئازادی دەكاتەوە، لە ژێر كۆنتڕۆڵی هێزی پێشمەرگەی كوردستاندا بمێنێتەوە، ئەمەش ئەو راستییەمان بۆ ئاشكرا دەكات كە حەیدەر عەبادی بەوە رازییە لەسەر بنەمای ئەو رێككەوتنە سەربازییە دوای تەواوبوونی شەڕی دژی داعش لەگەڵ كوردستان دەست بە دیالۆگ و دانوستاندنی سیاسی بكات، بێگومان حەیدەر عەبادی لەوەش بێئاگا نییە كاتێك هێزی پێشمەرگە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان بە خوێنی خۆی ئازاد دەكاتەوە، ئەوا ئەو كات دەبێت بەوەش رازی بێت، دانیشتووانی ئەو ناوچانە خۆیان چارەنووسی خۆیان دیاری بكەن، ئەمەش نەك هەر چارەنووسی گەڕانەوەی ئەو ناوچانە، بەڵكو بەشداربوونیان لە پرۆسەی ریفراندۆمیشدا كە چارەنووسی كوردستان بە یەكجارەكی دیاری دەكات.

حكومەتی عەبادی رازی بووە بە ناوبژیوانیی ئەمریكا هێزی پێشمەرگەی كوردستان سوپای كوردستان بێت، بۆ ئەمەش لەگەڵ ئەوەی خۆی لە پێدانی مووچەی پێشمەرگە دزیوەتەوە، بەڵام ئەمریكا بە كردەیی هاوكاری كوردستانی كردووە بۆ ئەوەی لە رووی مووچەوە هاوكاری كوردستان بكات، لەسەرووی ئەمانەشەوە حكومەتی عەبادی رازییە كە هاوپەیمانان هاوكاری كوردستان بكەن بۆ ئەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان وەك سوپایەكی مۆدێڕن بۆ كوردستان رێكبخرێتەوە.
حكومەتی عەبادی بەشێوەیەك لە شێوەكان بەوە رازی بووە دوای هەڵبژاردنی پارێزگاكانی عێراق لە مانگی ئەیلوولی داهاتوو، پرۆسەی ریفراندۆم لە كوردستان ئەنجام بدرت، لەسەر ئەم پرسە وەك سەرۆكی كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی كوردستان بە گوڵانی راگەیاندووە، حكومەتی بەغدا ئاستەنگی بۆ كۆمسیۆنی كوردستان دروست نەكردووە بۆ ئەوەی ئەم پرۆسەیە ئەنجام بدات.
دوای هەڵبژاردنەكانی پارێزگاكانی عێراق، نەخشەی پرۆسەی سیاسی لە عێراقی عەرەبیدا وەرچەرخانێكی گەورەی بەسەردا دێت، ئەم وەرچەرخانە پەیوەندی بە كوردستانەوە نابێت، بەڵام ئەم هەڵبژاردنە ئەوە پیشانی جیهان دەدات، ئایا پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا پڕۆ ئێرانی دەبێت، یان پڕۆ عێراقی؟ زۆر لە چاودێران پێیانوایە، كە ستراتیژیەتی ئێران لەم هەڵبژاردنەدا ئەوەیە كە بە رێگەی سندوقەكانی دەنگدان وەكیلەكانی خۆی لە میلیشیاكانی حەشدی شەعبی بخاتە ناو ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق بەتایبەتی بەغداو ئەو پارێزگایانەی كە شیعەنشینن، یان زۆربەیان شیعەن، ئەگەر لە هەڵبژاردنی پارێزگاكان ئەم ئاراستەیە دەركەوت، ئەوا ئەمە دەبێتە پێشینەیەك بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 2018، ئەوكات وەكیلەكانی ئێران كۆنتڕۆڵی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا دەكەن، ئەگەر ئەمە روویدا، كوردستان پێویستی بە دیالۆگ لەگەڵ بەغدا نابێت و ریفراندۆمی خۆی ئەنجام دەدات و لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی قسەی خۆی دەكات، ئەگەر ئەو ستراتیژەی ئێرانیش سەری نەگرت و عەرەبی عێراق بە شیعە و سوننەوە، دەنگیان بە ئاراستەی پرۆ عێراقی دا، ئەوا لەم حاڵەتەدا پرۆسەی دیالۆگ بەردەوام دەبێت و هەوڵەكان بەو ئاراستەیە دەبێت كە كوردستان و عێراق بە شێوەی ئاشتییانە لەیەكتری جیاببنەوە.