دەرهاویشتەی شەڕ و كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تەنیا هەر ئەوەندە نین كە تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كردۆتە ناوچەیەكی شكستخواردوو لە جیهاندا، بەڵكو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست خۆی بۆتە سەرچاوەی هەڕەشە و مەترسی بۆ سەر تەواوی جیهان و ئاشتی و ئاسایشی نیودەوڵەتی خستۆتە مەترسییەوە و سیستمی جیهانی بەرەو پاشاگەردانی بردووە، هەر بۆیە كاتێك لەسەر ئاستی سیاسەتی نێودەوڵەتی باس لە شەڕ و كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكرێت و هەوڵدەدرێت بە هەر نرخێك ئەم شەڕ و ئاژاوە و پاشاگەردانییە كۆتایی بێت، پرسەكە تەنیا گێڕانەوەی ئاسایش و سەقامگیری نییە بۆ ئەم ناوچەیە، بەڵكو هەوڵەكان بەو ئاراستەیەن چۆن سیستمێكی نوێی جیهانی كە ئێستا بە (سیستمی جیهانی ژمارە2 - World Order 2. ) باسی لێوە دەكرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە سیستمە كۆنەكەی جیهان توانای ئەوەی نەماوە شەڕ و كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كۆتایی پێبهێنێت. راشكاوانەتر شەڕی ئایینی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویستی بە رێككەوتنێكی هاوشێوەی رێككەوتنی ویستیفالیای 1648ی ئەوروپا هەیە كە تیایدا بە داڕشتنەوەی نەخشەی ئەوروپا و دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ كۆتایی بە شەڕی 30 ساڵەی ئایینی لە ئەوروپا هات.

ئیدارەی ئۆباما لەدوای كوشتنی ئوسامە بن لادەن-ی سەرۆكی رێكخراوی تیرۆریستی ئەلقاعیدە لە ساڵی 2011 -2014، ستراتیژیەتی خۆتێوەنەگلاندن (disengagement)ی لە كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پیادەكرد، هەر لەسەر ئەم بنەمایەش لە كۆتایی ساڵی 2011 تەواوی هێزەكانی لە عێراق كشاندەوە. ئیدارەی ئۆباما پێیوابوو هێزەكانی ئاسایش و سوپای عێراق كە لە ساڵی 2003-2011 بڕی دەیان ملیار دۆلاری بۆ دروستكردنی ئەو هێزە خەرج كردبوو، دەبنە هاوپەیمانێكی جێگە متمانەی ئەمریكا لەشەڕی دژەتیرۆردا، بەڵام لە 2014 ئەم هێزە زەبەلاحەی سوپا و ئاسایشی عێراق تەنیا لەبەردەم هێرشی چەند سەد چەكدارێك لەبەر یەك هەڵوەشایەوەو زەمینەی ئەوە دروستبوو كە داعش دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی خۆی رابگەیەنێت.

راگەیاندنی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی لەلایەن داعشەوە دوای داگیركردنی موسڵ، ئیدارەی ئۆبامای بە ئاستێك تووشی شۆك كرد كە نەتوانێت هیچ بڕیارێك بدات و راشكاوانەش وەك فلیپ گۆردن راوێژكاری ئۆباما لە دیمانەیەكدا ئاماژەی پێكردووە، ئیدارەی ئۆباما راگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی داعشی وەك بەرەنجامی شەڕی نێوان سوننە و شیعە لەقەڵەم داوە و بە پێویستی نەزانیوە ئەمریكا خۆی بكاتە بەشێك لە شەڕی نێوان سوننە و شیعە، بەڵام كاتێك لە ئابی 2014 داعش هێرشی كردە سەر كوردستان و لە دەستپێكی هێرشەكەیدا چەندین ناوچەی كوردستانی داگیركردو لەبەرامبەردا سەرۆكی كوردستان بڕیاری شەڕی سەرتاسەری دژی داعشی داو توانی پێشڕەوییەكانی داعش رابگرێت و، پاشانیش چەندین ناوچەی وەك شاری مەخموور لەدەستی تیرۆریستانی داعش ئازاد بكات، ئیدارەی ئۆباما ستراتیژیەتی شوێن پێیەك بۆ لێدانی تیرۆریستانی (Light Footprint) دۆزییەوە، ئەمەش بەو مانایەی هێزە زەمینییەكانی ئەمریكا بە ژمارەیەكی زۆر (وەك ئەوەی لەشەڕی ئەفغانستان و عێراق كردیان) دەستتێوەردان نەكەن، بەڵكو پشتگیری ئەو هێزانە بكەن و بیانكەنە هاوپەیمانی سەرەكیی خۆیان كە لەسەر زەوی دەتوانن بەرامبەر تیرۆریستانی داعش رابوەستن و ئەمریكاش بە رێگەی هێزی ئاسمانی، رۆكێتی دوورهاوێژ، فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان، یان ئەگەر پێویستی كرد، ئۆپەراسیۆنی هاوبەش بەبەشداری ژمارەیەكی كەمی هێزی تایبەتی ئەمریكا لەگەڵ هێزی هاوپەیمانەكەیان لەشەڕی دژی داعش بەشداری بكەن.
یەكەم ئەزموونی سەركەوتووی ئیدارەی ئۆباما لە ستراتیژیەتی شوێن پێیەك بۆ شەڕی دژی داعش (Light Footprint) لەگەڵ هێزی پێشمەرگەی كوردستان تاقیكرایەوە، لەم ئەزموونەدا هاوكاری ئەمریكا بۆ كوردستان نەك هەر تەنیا بووە هۆكاری ئەوەی هێرشەكانی داعش رابگیرێت، بەڵكو بووە هۆكاری ئەوەی داعش پاشەكشەی پێ بكرێت و چەندین ناوچەی گرنگ و ستراتیژیش ئازادبكرێنەوە و ئەفسانەی داعش وەك ئەو هێزەی لە شكان نایەت بەتاڵ كرایەوە.
دوای ئازادكردنەوەی بەنداوی موسڵ و زوممار و پاشانیش چیای شنگال، زۆر هەوڵدرا ستراتیژیەتی لایت فوتپرێنت لەگەڵ ئەو هێزانەی دیكەی عێراقیش تاقیبكرێتەوە كە لەسەر زەوی شەڕی دژی داعش دەكەن، بەڵام ئەو سەركەوتنەی لەگەڵ كوردستان و هێزی پێشمەرگە لەچوارچێوەی ئەو ستراتیژە بەدەستهات، لەسەر ئاستی هێزەكانی شیعە بە حەشدی شەعبی و سوپای عێراقەوە بەدەست نەهات و هێندەی دیكە رق و كینەی ململانێی مەزهەبگەرایی نێوان شیعە و سوننەی قووڵتر كردەوە. بەڵام لە كوردستاندا وێڕای سەركەوتنە گەورەكانی هێزی پێشمەرگەی كوردستان لەبەرەكانی شەڕدا بەسەر تیرۆریستانی داعشدا، لەهەمانكاتدا لەناوخۆی كوردستانیشدا زەمینەیەكی لەباری ئەوتۆی بۆ پێكەوەژیان و لێبووردەیی نێوان نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان و نێوان عەرەبی شیعە و سوننە فەراهەمكرد، كە ئێستا هەموو دەوڵەتانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش و نەتەوەیەكگرتووەكانیش سەرسامن بە تێكشكاندنی داعش لە رووی سەبازییەوە و هەروەها بەو ژینگە سیاسییە سەقامگیر و ئارامەی كە پێكەوەژیان و لێبووردەیی لەنێوان سەرجەم نەتەوە و ئایینەكان دروستكردووە.

بەپێی ئەو دیراسەتانەی تائێستا لەسەر ستراتیژیەتی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ بۆ شەڕی دژی تیرۆر كراون، هەروەها ئەو هەنگاوانەی ئیدارەی ترەمپ بەكردەیی لە شەڕی دژی داعش گرتوویەتەبەر، بەشێوەیەك لەشێوەكان درێژەپێدانە بە ستراتیژیەتی لایت فوتپرێنتی ئیدارەی ئۆباما، بەڵام هەنگاوەكانی ئیدارەی ترەمپ ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە ئەم ئیدارەیە هەمان ستراتیژ بەڵام بە پشتگیری زیاتری هاوپەیمانەكەیان لەناوچەكە و بە پۆلێنكردنی هاوپەیمانەكانیان جێبەجێ دەكات، ئەمەش مانای ئەوەیە ئیدارەی ترەمپ تەنیا ئامانجی خۆی لە رووخانی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی داعش چڕناكاتەوە، بەڵكو ئامانجی سەرەكی لە ریشەهەڵكێشانی فیكری توندڕۆیی رایدیكالیزمی ئیسلامییە كە دەبێتە فاكتەری سەرەكی بۆ تیرۆریزم، ئەمەش مانای ئەوەیە ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ تەنیا مەبەستی مەزهەبێكی دیاریكراو (سوننە) نییە لە ئیسلامدا، بەڵكو مەبەستی فیكری توندڕۆیی هەردوو مەزهەبی (شیعە و سوننە)یە، كە هەر یەكەیان بەشێوەیەك رێكخراوی تیرۆریستی هاوشێوەی یەكتری بەرهەمدەهێنن، ئەمەش مانای ئەوەیە پشتگیری ئیدارەی ئەمریكا بەگشتی و ئیدارەی ئێستای ترەمپ بۆ ئەو هێزە شیعەیانەی كە ئێستا لەسەر زەوی شەڕی داعش دەكەن، بەوجۆرەیە كە نابێت لەشەڕی دژی داعشدا لایەنی شیعە وەك براوەی شەڕەكە دەربكەوێت و لایەنی سوننە وەك دۆڕاوی شەڕەكە سەیر بكرێت و شیعە چی دەوێت بۆی بچێتەسەرو سوننە وەك لایەنێكی دۆڕاو ملكەچی مەرج و فەرمانەكانی لایەنی شیعە بێت.

لەناو ئەم هاوكێشەیەی كە خەریكە بەرەو كۆتایی خەلافەتی ئیسلامی داعش دەچین، كوردستان بارودۆخێكی تایبەتی هەیە و ئەمریكاو هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی هەموو ئەو هێز و دەوڵەت و لایەنانە بە شێوەی داعش سەیردەكەن كە هەوڵدەدەن كوردستان بخەنە چوارچێوەی شەڕ و ململانێی نێوان شیعە و سوننە، یان ئەو بەرەی شیعە كە بەسەرپەرشتیی ئێران هەوڵی ئەوە دەدەن، تەواوی جوگرافیای دوای نەمانی خەلافەتی داعش وەك دەستكەوتی شەڕ مامەڵەی لەگەڵ بكەن، ئەوا لەم حاڵەتەدا كوردستان دیسان دەبێتە ئەو هێڵە سوورەی كە ئەمریكا و هاوپەیمانان سنووریان بۆ دادەنێن و ئەگەر لاسایی هەمان موجازەفە و غرووری تیرۆریستانی داعش بكەنەوە، ئەوا هەمان مامەڵەی داعشیان لەگەڵ دەكرێت.


دوای نەمانی خەلافەتی داعش
توندڕۆیی شیعە و سوننە وەك یەك مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت

لەسەرەتای ئۆپەراسیۆنەكانی ئازادكردنی موسڵ و دوای ئەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان توانی ئەو پشكەی بەپێی رێككەوتنی نێوان (كوردستان و عێراق و ئەمریكا) بۆی دیاریكرابوو، بەسەركەوتوویی ئازادی بكات و سەرۆكی كوردستان لە باشیك-ـەوە پەیامی سەركەوتنی هێزی پێشمەرگەی ئاراستەی كوردستان و جیهان كرد، نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق بەوجۆرە لێدوانی دەدا، كە دوای ئازادكردنی موسڵ شەڕی ئەوان كۆتایی نایەت و ئەم شەڕە درێژ دەبێتەوە بۆ سووریا و تا دەگاتە یەمەن، لەمەش زیاتر هەڕەشەی لە هێزی پێشمەرگەی كوردستان دەكرد، بەوەی دەبێت بكشێنەوە بۆ سنووری 19ی ئاداری 2003 واتە ئەو سنوورەی كە لە ساڵی 2003 ئۆپەراسیۆنی ئازادكردنی عێراق دەستی پێكرد، بەڵام لەگەڵ دەستپێكی كاری ئیدارەی ترەمپ لە 20ی كانوونی دووەمی 2017 و دەركردنی كۆمەڵێك بڕیاری جێبەجێكاری لەلایەن ترەمپەوە، ئەوە دەستنیشانكرا كە ئەو مەدی شیعەگەراییەی ئێران سەرپەرشتی دەكات، جۆرێكە لە هەناردەكردنی تیرۆر و ئێرانیشی وەك سپۆنسەری چەند رێكخراوێكی تیرۆریستی شیعەگەرا پێناسەكردو هەروەها سزای ئابووریشی لەسەر چەندین كەسایەتی و دامودەزگا سەپاند كە بەشێوەیەك لە شێوەكان لینكیان لەگەڵ ئەو رێكخراوانەدا هەیە.
ئەم هەنگاوەی ترەمپ لەلایەن دەوڵەتانی سوننەی عەرەبەوە لەسەرووی هەمووشیانەوە عەرەبستانی سعودیە بەگەرمی پێشوازی لێكرا و بەوەرچەرخانێكیان لەقەڵەم دا كە ئیتر بەرەی شیعە ناتوانێت تێكشكانی تیرۆریستانی داعش وەك سەركەوتنی شەڕ بۆ خۆیان تەماشا بكەن، یان بەوجۆرە مامەڵەی لەگەڵدا بكەن، لەهەمانكاتیشدا دەوڵەتانی عەرەبیش بە گەشبینی سەیری واقیعی ئێستا دەكەن، هەروەك چۆن لە لوتكەی كۆمكاری عەرەبی كە هەفتەی رابردوو لە شاری بەحرولمەیت لە ئوردن بەڕێوەچوو، تیایدا بۆ یەكەمین جار پادشای سعودیە شا سەلمان بۆخۆی بەشداری تێدا كرد و، زۆر بە توندی پێداگری ئەوەیان كرد كە ئێران مەترسییەكی گەورەیە لەسەر ئاستی ناوچەكەو دەبێت سنووری بۆ دابنرێت، سنووردانان بەو مانایەیە كە چیتر ئێران بەو شێوەیەی پێشان هەوڵنەدات كە ببێتە هۆكاری ناسەقامگیریی تەواوی ناوچەكە لە یەمەنەوە تا دەگاتە كەنداوی عەقەبە لە ئوردن. هەروەها لەو كاتەشەوە تا ئێستا دەبینین بڕیارەكانی ترەمپ بۆتە لغاوێك بۆ مالیكی و سەركردە توندڕۆكانی حەشدی شەعبی هاوشێوەی غەزعەلی و موهەندیس كە نەتوانن بە ئارەزووی خۆیان هەڕەشە و لێدوانی توندئامێز دژی كوردستان و هەروەها دژی سوننەش بدەن. ئەمە لە كاتێكدا پێشتر زۆر بەئاشكرا لە هۆیەكانی راگەیاندن بە هێزەكانی حەشدی شەعبی-یان دەگوت: (حەشدی موقەدەس). دیارە ئەگەر حەشد موقەدەس بێت، ئەوا شەڕەكەی دەبێتە شەڕێكی موقەدەس و شەڕی موقەدەسیش بێگومان بە تێگەیشتنی ئیسلامی (ئەوجا مەزهەبەكە شیعە بێت، یان سوننە) بەو شەڕە دەگوترێت كە دەچێتە قاڵبی جیهاد و بەرامبەرەكەشی وەك مورتەد و كافر سەیردەكرێت، ئەمەش ئەو مەترسییە گەورەیەیە كە ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ لێی دەترسێت و ستراتیژیەتی لایت فوتپرنێت لەبەر یەك هەڵدەوەشێنێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە سەركەوتنی سیاسەتی پشتگیری لە جێگە پێیەك بۆ شەڕی تیرۆر، یان لایت فوتپرنێت، ئەوكاتە سەركەوتوو دەبێت كە ئەو هێزەی لەسەر زەوی شەڕی دژی تیرۆریستانی دژی داعش دەكات، داب و نەریت و ئەخلاقی نەتەوەیی رێگەی ئەوەی پێنەدات رەفتاری قێزەوەن و دڕندانە لەبەرامبەر ئەو خەڵكە ئەنجام بدات كە دوای تێكشكاندنی تیرۆریستان لە شوێنەكانی خۆیان دەمێننەوە، بەڵام لەماوەی چەند ساڵی رابردوو لە چەندێن شوێنی وەك تكریت و فەلوجە و رومادی رەفتاری حەشدی شەعبی لەلایەن رێكخراوەكانی چاودێری مافی مرۆڤ و خاچی سووری نێودەوڵەتییەوە تۆماركراون كە چۆن بەشێوەیەكی دڕندانە مامەڵە لەگەڵ دانیشتووانی عەرەبی سوننەی ئەو ناوچانە دەكەن كە دوای تێكشكاندنی داعش دەكەونە بەردەستی هێزەكانی حەشدی شەعبی، ئەم مەترسییە لەسەردەمی ئیدارەی باراك ئۆباما-شدا هەستی پێكرابوو، هەر بۆیە گوشار خرایە سەر حكومەتی عێراق بۆ ئەوەی هێزەكانی حەشدی شەعبی لە هێزێكی میلیشیای مەزهەبگەراییەوە بەیاسا بگۆڕێت بۆ هێزێك لەچوارچێوەی سوپا و هێزەكانی ئاسایشی عێراق و راستەوخۆش فەرمان لە فەرماندەی گشتی هێزەكانی عێراقەوە وەربگرن.

لایەنێكی دیكەی مەترسیدار، دووبارە سەرهەڵدانەوەی شەڕی خوێناوییە لە نێوان شیعە و سوننە و دروستبوونی رێكخراوی هاوشێوەی داعشە لەناو هەردوو مەزهەبەكەدا، لەبەر ئەوەی بە تێكشكاندن و رووخاندنی خەلافەتی ئیسلامی داعش لە سووریا و عێراق، داعش وەك فیكر و رێكخراوی تیرۆریستی كۆتایی پێنایەت و ئەو چەكدارانەی دوای نەمانی خەلافەتی داعش دەمێننەوە، زۆر بە ئاسانی دەتوانن خۆیان بگەیەننە رێكخراوە تیرۆریستییەكانی دیكەی هاوشێوەی رێكخراوی تیرۆریستی ئەلشەباب لە سوماڵ و داعش لە لیبیا و قاعیدە لە نیمچە دوورگەی عەرەبی، لەناو عێراق و سووریاشدا زەمینە خۆش دەبێت بۆ شێوازێكی دیكەی یاخیبوون و شەڕی گروپی بچووك و دووبارە خۆڕێكخستنەوەیان بۆ تۆڵەسەندنەوە.
كەواتە ئەو ئاماژانەی ئێستا لە كۆتاییەكانی شەڕی دژی داعشەوە دەردەكەون، ئێستا لەلایەن ئەمریكا و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعشەوە هەستی پێكراوە و دەیانەوێت بەهەر نرخێك بێت رێگەنەدەن كە شەڕی نێوان شیعە و سوننە بەشێوەیەكی دیكە بەردەوام بێت، یان لە كۆتایی شەڕەكەدا بەوجۆرە بشكێتەوە، شیعە وەك لایەنی براوە و سوننە وەك لایەنی دۆڕاو دەربكەوێت.

لەسەر ئەم بنەمایە و بۆ ئەوەی ستراتیژیەتی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ رووبەڕووی ئەو ئاكامە نەخوازراوە نەبنەوە كە ئیدارەی ئۆباما لە 2014 لەعێراق و لە 2015 لەیەمەن تووشیان بوو، ئەوا بۆ شێوازی مامەڵەی ئەمریكا لەگەڵ ئەو هێزە لۆكاڵانەی دەكەونە بەرەی شەڕی دژی تیرۆر، دوو چەمكی تازە بۆ ستراتیژیەتی لایت فوتپرنێت زیاد كراوە، كە یەكەمیان بریتییە لە دەستنیشانكردنی توندڕۆیی رادیكالیزمی ئیسلامی (واتە شیعە و سوننە) بۆ هاندانی تیرۆر كە دەبێت هەردووكیان پێكەوە ریشەكێش بكرێن، دووەمیشیان ئەوەیە كە ئەمریكا بەكردەیی لەسەر زەوی بە ژمارەیەكی دیاریكراو بوونی هەبێت و پاشانیش بە رێگەی هێزی ئاسمانی و فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان و مووشەكی دوورهاوێژ تەنانەت ئەگەر پێویست بكات بە رێگەی ئۆپەراسیۆنی هاوبەشی هێزە تایبەتەكان، هەڕەشەی ئەو لایەنە توندڕەوە رادیكالە ئیسلامییانە سەركوت بكرێت، كە دەبێتە هۆكاری هاندانی تیرۆر و رەفتاری دڕندانە. راشكاوانە ئەم گۆڕانكارییە مانای ئەوەیە ئەگەر لەدوای ئازادكردنی پرۆسەی ئازادكردنی موسڵ هەوڵە سیاسییەكان كەوتنە كار بۆ دووبارە رێكخستنەوەی عێراقی عەرەبی لەنێوان عەرەبی شیعە و سوننەدا، ئەوا ئەمریكا لێ ناگەڕێت سوننە وەك لایەنی دۆڕاوی شەڕەكە دەربكەوێت و شیعە وەك لایەنی براوە، بەڵكو هێزێكی سەربازی و ئاسایش لەناو پێكهاتەی عەرەبی سوننە دروست دەكرێت، ئەم هێزە راستە بەشێك دەبێت لە سوپا و هێزەكانی ئاسایشی عێراق، بەڵام بەشێوەیەكی لامەركەزی لەلایەن سوننەوە سەرپەرشتی دەكرێت و ئەگەر هێزی شیعە و حەشدی شەعبی بووە هەڕەشە لەسەر عەرەبی سوننە، ئەوا ئەمریكا وەك هاوبەشێكی خۆی لەشەڕی دژە تیرۆر بەهەموو ئەو شێوازانە هاوكارییان دەكات و رێگەنادات كە هێزەكانی شیعە، عەرەبی سوننە لەناوچەكانی خۆیان سەركوت بكەن.

دیارە سەركەوتنی ئەم ستراتیژە لە تێڕوانینی ئەمریكا و هاوپەیمانیی دژی داعش، هەروەها لەگفتوگۆی نێوان رووسیا و ئەمریكا بۆ ئایندەی ناوچەكە پاش داعش، جۆرە لێكتێگەیشتنێكی هاوبەشی لە ناو خۆیان و لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكەش دروست كردووە، بەوەی كە هەنگاوی یەكەم ئەوەیە دوای كۆتاییهاتنی داعش شەڕەكە بەجۆرێكی دیكە لەنێوان شیعەو سوننە بەردەوامی نەبێت، خاڵی سەرەكی و گرنگیش بۆ هێنانەدی ئەو ئامانجە ئەوەیە كە هێزەكانی ئێران و دەستڕۆیشتوویی ئێران لە عێراق و سووریا و تەواوی ناوچەكە كۆتایی پێبێت، ئامانج لەم داخوازییە هاوبەشە كە خەریكە دەبێتە داخوازییەكی گشتی بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕی دژی داعش، ئەوەیە كە سیمای شەڕەكە لە شەڕێكی ئایینی پیرۆزكراوی نێوان هەردوو مەزهەبی شیعە و سوننە بگۆڕێت بۆ شەڕێكی ئاسایی كە بتوانرێت لەسەر مێزی وتووێژ و دانوستاندن رێگەچارەی گونجاوی بۆ بدۆزرێتەوە. بەپێچەوانەوە ئەگەر ئێران دەستڕۆیشتوویی و باڵادەستی و نفوزی وەك ئێستا لە ناوچەكەدا بەردەوام بێت، ئەوا سەرەنجام نەك هەر شەڕەكە كۆتایی نایەت، لەهەمانكاتدا ستراتیژیەتی شەڕی دژی تیرۆریستان لەسەر ئاستی هەموو جیهان شكست دەهێنێت، ئەمەش دەبێتە هاندەرێكی گەورە بۆ تیرۆریستان كە هێندەی دیكە پەل و پۆی خۆیان لەسەر ئاستی ناوچەكەو جیهان فراوان بكەن، هەروەها رێژەیەكی گەورەی گەنجانی توندڕۆ لەسەرانسەری جیهانەوە پێوەندی بە رێكخراوە تیرۆریستییەكانەوە بكەن.

كوردستان نابێتە بەشێك
لەشەڕی شیعە و سوننە

كاتێك باس لە كۆتاییهاتنی شەڕی دژی داعش دەكرێت، ئەوا جوگرافیای سیاسیی كۆنی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك یەكێك لە فاكتەرە گرنگەكانی سەرچاوەی توندڕۆیی رادیكاڵی ئیسلامی هەردوو مەزهەبی شیعە و سوننە لەقەڵەم دەدرێت. كێشەی سەرەكیی ئەو جوگرافیا سیاسییەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی لێ پێكهاتووە، ئەوەیە خودی ئەو جوگرافیا سیاسییە بۆ ئەو مەبەستە لەلایەن بەریتانیا و فەرەنساوە لەچوارچێوەی نەخشەی سایكس-پیكۆ داڕێژراوە كە نەتەوە و پێكهاتە جیاوازەكانی ناو ئەو جوگرافیایە ئازاد نەبن، بەڵكو بەجۆرێك پێكەوە كۆكراونەتەوە كە هەموو كات بەهۆی هێزێكی دەرەكی و رژێمێكی سەركوتكار نەبێت، سەقامگیری لەو دەوڵەتانەدا دروست نەبێت، بۆ ئەمەش ئەگەر سەیری مێژووی 100 ساڵی رابردووی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەین، دەبینین هەموو كات بەهۆی بوونی هێزی دەرەكییەوە جۆرێك لەسەقامگیری تێدا دروست بووە، هەر بۆیە كاتێك ئەم هێزانە كاریگەرییان نەمابێت، وەك ئەوەی لە 2011 ـەوە ئیدارەی ئۆباما لە چوارچێوەی ستراتیژیەتی خۆتێوەنەگلان (Disengagement) پیادەی كرد، بارودۆخەكە بەو ئاستە گەیشت كە ئێستا دەیبینین. دیارە لەكۆتایی 2014 خۆیشی لێی پاشگەزبۆتەوە و پەنای بۆ ستراتیژیەتی شوێن پێیەك بۆ دژایەتی تیرۆر بردووە. تەنانەت لە ئێستاشدا كە باس لە ستراتیژیەتی دژی تیرۆر لە ئیدارەی ترەمپ دەكرێت، پسپۆڕان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە، ئەگەر ئەمریكا بوون و قورساییەكی تەواوی لەناوچەكەدا نەبێت، ئەوا بۆشاییەكی هێز دروست دەبێت كە دۆست و هاوپەیمانە نزیكەكانی ئەمریكا بۆ نموونە میسر و سعودیە دوچاری مەترسیی گەورە دەبنەوە.

لەدوای شەڕی عێراق و ئەفغانستانەوە، رۆژئاوا بەگشتی و ئەمریكا بەتایبەتی گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە هێزی دەرەكی ناتوانێت ئەو كێشە خوێناوییانەی نێوان پێكهاتەكانی ئەم ناوچەیە چارەسەربكات، لەهەمانكاتدا دەستتێوەردانی سەربازیش بۆ رووخاندنی ئەو رژێمانە، دەبنە سەرچاوەی ناسەقامگیری لە ناوچەكە و هەڕەشە بۆ سەر جیهان، هەروەها دەبێتە هۆكاری ئەوەی تووڕەیی ئیسلامی رادیكاڵی زیاتر گەشە بكات و رێكخراوە تیرۆریستییەكان بەهێزتر بن، لەهەمانكاتیشدا ئەگەر هێزی دەرەكی بەتایبەتی ئەمریكا بوونی لەناوچەكەش نەبێت، ئەوا وەك ئێستا پاشاگەردانی و بێ سیستمی دروست دەبێت، بۆیە لەم حاڵەتەدا ناوچەكە پێویستی بەوەیە نەخشەكەی بەوشێوەیە دابڕێژدرێتەوە كە بتوانرێت بەبێ بوونی هێزی دەرەكی، ئاشتی لەنێوان نەتەوە و دەوڵەتەكانی ناوچەكە دروست ببێت و بتوانن بە ئارامی بژین، بۆیە لەم حاڵەتەدا كیانێكی سیاسی وەك باشووری كوردستان كە بە دیفاكتۆ دەوڵەتێكی سەربەخۆیە و ئەم دەوڵەتش بۆتە سەرچاوەی پێكەوەژیان و لێبوردەیی لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكانیدا، ئەوا ئەم حاڵەتە دەبێتە نموونەیەكی زیندوو بۆ ئەوەی لەكوردستانەوە بیر لە شێوازێكی تازەی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ لەسەر ئاستی ناوچەكە بكرێتەوە.

كوردستان لەشەڕی دژی داعشدا بووە پێگەی سەرەكیی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە دژی داعش بۆ وەرچەرخانی ئاراستەی شەڕەكە بۆ بەرژەوەندی جیهانی ئازاد و تەنیا كیانی سیاسییە لەسەر تەواوی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە خاوەنی سوپایەكی یەكگرتووە كە هێزی پێشمەرگەی كوردستانە و ئەم هێزە وەك سوپایەكی هاوچەرخ زۆر پڕۆفیشناڵانە شكستی بە تیرۆریستیانی داعش هێناوە، لەبەرامبەردا ئەگەر سەیری عێراق بكەین، دەبینین هەتا ئێستا عێراق نەبۆتە خاوەنی ئەو سوپایە كە بەتەنیا بتوانێت وەك سوپایەكی پرۆفیشناڵ لەشەڕی دی تیرۆریستانی داعش سەركەوتوو بێت و لەزۆر شوێنیش ئەگەر میلیشیاكانی حەشدی شەعبی نەبووبن، ئەوا سوپای عێراق نەیتوانیوە لەشەڕەكەدا سەركەوتوو بێت، لەسووریاش بە راشكاوی بینیمان كاتێك سوپاكەی بەشار ئەسەد نەیتوانی بەرگری بكات و دیمەشق كەوتە مەترسییەوە، لە باشووری لوبنانەوە میلیشیاكانی حزبوڵا و لە عێراقەوە میلیشیاكانی عەسائبی ئەهلی هەق و لە ئێرانەوە پاسدار فریای ئەسەد كەوتن و نەیانهێشت دیمەشق بكەوێت.


لەسەر ئەم نەخشە سەربازییەی شەڕی داعش لە ناوچەكە دروستی كردووە، دەبینین ئەو هاوپەیمانەی لە ستراتیژیەتی دژی تیرۆری ئیدارەی ترەمپ جەختی لەسەر دەكرێتەوە، كوردستان و هێزی پێشمەرگەی كوردستان تەنیا دەوڵەت و تەنیا سوپان كە دەكرێت لە شەڕی دژی داعش و دژی تیرۆریستان بەگشتی وەك هاوپەیمانێكی پشت پێبەستوو مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، بەپێچەوانەوە حكومەتی ئێستای عێراق و سوپاكەی ناتوانرێت وەك كوردستان و هێزی پێشمەرگە، لەلایەن ئەمریكاو هاوپەیمانیی نێودەوڵەتییەوە متمانەیان پێبكرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە هاوشانی سوپای عێراق، هێزێكی دیكەی مەزهەبگەرا بوونی هەیە كە حەشدی شەعبییە و زۆر لە سوپای عێراق بەهێزترەو لەهەمانكاتدا ئەم هێزە مەزهەبگەراییەی حەشدی شەعبی شیعەی عێراقیش بە هاوشێوەی هێزەكانی گاردی شۆڕشگێری ئێران خۆیان بە دژی رۆژئاوا و ئەمریكا دەزانن، چەمكی تیرۆر و پێناسەی تیرۆر لای ئەم هێزە تەنیا باڵادەستیی مەزهەبگەرایی و نەهێشتنی شكۆی مەزهەبی سوننەیە، بۆیە لەم حاڵەتەدا ناتوانرێت، حكومەتی عێراق و سوپاكەی وەك هاوپەیمانێكی پشت پێبەستووی شەڕی دژی تیرۆر مامەڵەی لەگەڵ بكرێت و ئەگەر ئەم مەترسییە لەبەرچاو نەگیرێت، هەمان سیناریۆی ساڵی 2014 دروست دەبێتەوە كە ئیدارەی ئۆباما بە وردی حیسابی بۆ نەكردبوو.


كەواتە ئەگەر لەچوارچێوەی ستراتیژیەتی لایت فوتپرنێت، مامەڵەی ئەمریكا لەگەڵ هاوپەیمانەكانی بریتی بێت لەو پێگە جوگرافییەی كە هێزەكەی هەم توانای ئەوەی هەیە لەشەڕدا تیرۆریستان تێكبشكێنێت و هەك لەسەر ئاستی سیاسی و بەڕێوەبردنی دەوڵەتیش ئەو توانایەی هەبێت كە پێكەوەژیان و لێبووردەیی لە نێوان پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبە جیاوازەكان دابین بكات، ئەوا ئەم پێگەیە دەبێت وەك خۆی بمێنێتەوە و ببێتە خاوەنی سەروەریی خۆی وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ، بۆ ئەوەی لەو ژینگەیە جیابكرێتەوە كە دوای نەمانی خەلافەتی داعش، مەترسیی ئەوەی لێدەكرێت ململانێ و شەڕی نێوان شیعەو سوننە بەجۆرێكی دیكە دەست پێبكاتەوە. لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر سەیری هەڵوێستی نێودەوڵەتی بەرامبەر كوردستان بكەین (بە دەوڵەتانی دراوسێی كوردستانیشەوە)، دەبینین ئەو دەوڵەتانەی ئەندامی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش و بەشێكی سەرەكین لە شەڕی جیهانی دژی تیرۆر، سەربەخۆیی كوردستان وەك ستراتیژیەتێك بۆ بردنەوەی تەواوی شەڕی دژی داعش سەیر دەكەن و پێشوازی لەهەنگاوەكانی سەربەخۆیی كوردستان دەكەن، تەنانەت ئەنتۆنیو گۆتێرس ئەمینداری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان كاتێك لە هەفتەی رابردوو سەردانی كوردستانی كرد، سەرسامی خۆی بە ژینگەی سیاسیی هەرێمی كوردستان دەربڕی و سەرۆكی كوردستانیش راشكاوانە بە ئەمینداری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكانی راگەیاند كە كوردستان ئەمساڵ پرۆسەی ریفراندۆم بۆ دیاریكردنی چارەنووسی كوردستان ئەنجامدەدات و ئەمینداری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكانیش ئەم هەنگاوەی وەك هەنگاوێكی پەسەند و مافی رەوای گەلی كوردستان سەیر كردووە، هەموو ئەمانە پێكەوە مانای ئەوەن كە نەتەوە یەكگرتووەكان و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش، پرسی سەربەخۆیی كوردستان وەك مافێكی شەرعیی خەڵكی كوردستان سەیردەكەن.


بەڵام ئەگەر سەیری ئەو بەرەیە بكەین كە ئامانجی دروستكردنی هیلالی شیعەیە و شەڕی دی داعش وەك شەڕی نێوان شیعە و سوننە سەیردەكات، هەموو ئامانجەكانی لە پێداگریكردن لە یەكپارچەیی عێراق و سووریا چركردۆتەوە، كە ئێران خۆی پێش هەر لایەنێكی دیكە زۆر باش دەزانێت، هۆكاری سەرەكیی دروستبوونی رێكخراوە تیرۆریستییەكانی بەرەی نوسرە و قاعیدەی عێراق و داعش هەر هەمووی ئاكامی ئەو جوگرافیا سەقەتەی هەردوو دەوڵەتی سووریا و عێراقە كە نەخشەی سایكس پیكۆ دروستی كردوون. كەچی دەبینین بەرەی مەدی شیعەگەرایی پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت كە ئەو جوگرافیایە وەك خۆی بمێنێتەوە، بۆ ئەوەی ببێتە چوارچێوەیەك بۆ دەركەوتنی باڵادەستیی شیعەگەرایی و دروستبوونی هیلالی شیعی وەك پشتوێنەیەك بۆ پاراستنی ئەمنی و باڵادەستیی شیعە لەناوچەكەدا. ئەمەش مانای ئەوەیە ئەوەی لەو جوگرافیایەدا نەبێتە بەشێك لەمەدی هیلالی شیعی، یان بەشێوەیەك لە شێوەكان لە روانگەی ئێرانەوە ببێتە ئاستەنگ بۆ تەواوكردنی ئەم پرۆژە مەزهەبگەراییە، ئەوا وەك لایەنی دژ سەیردەكرێت و دەبێت بەرپەرچ بدرێتەوە. لەم بازنەیەدا ئێران وەك لایەنی دژ و نەیار بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان خۆی پیشاندەدا، یان دەیەوێت گوشار بخاتە سەر كوردستان بۆ ئەوەی ببێتە بەشێك لەو پرۆژەیە بۆ ئەوەی ڤیزەی سەربەخۆیی كوردستان وەربگرێت، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: ئایا ئامانج لە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان دەستپێكی پرۆسەی پێكەوەژیان و ئاشتییە لەنێوان نەتەوەو ئایینە جیاوازەكانی ناوچەكە، یاخود سەرەتای جەمسەربەندییەكی دیكە دەبێت بۆ پێكدادان و ململانێی نێوان نەتەوە و ئایین و مەزهەبەكانی دیكە؟ بێگومان دەمێكە وەڵامی ئەم پرسیارە لەلایەن بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی كوردستان بۆ ناوچەكە و جیهان دراوەتەوە كە ئامانج لە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان ئەوەیە كە لاپەڕەیەكی پێوەندیی نوێ لە نێوان دەوڵەتی كوردستان و دەوڵەتانی ناوچەكە و جیهان دەست پێبكات و هەروەها لاپەڕەیەكی نوێی دیالۆگی برایانە لە نێوان كورد و عەرەب و تورك و فارس بێتە ئاراوە، دوژمنایەتی و رقی رابردوو بگۆڕێت بۆ خۆشەویستی و برایەتی، ئەم ئاراستەیەی سەرۆكی كوردستان هەنگاوی لەسەر هەڵدەگرێت، هەموو دەوڵەتانی جیهانی ئازاد بەچاوی رێزەوە پێشوازی لێدەكەن و دەخوازن كە تەواوی دەوڵەتانی ناوچەكە ببنە هەوێنی سەقامگیری و پێكەوەژیانی برایانە لە ناوچەكەدا،ئەمەش هەر ئەم ئاراستەیەیە كە كۆتایی بە شەڕ و ململانێ خوێناوییەكان دەهێنێت و نەخشەی رێگە بۆ ئاشتییەكی هەمیشەیی دروست دەكات.


ریفراندۆم سەركەوتنی ئیرادەی نەتەوەیەك
بەشێوەیەكی ئاشتییانە نەك شەڕ

ئەنجامدانی پرۆسەی ریفراندۆم لە كوردستاندا تەنیا پرۆسەیەك نییە كورد تیایدا بڕیار بدات و خواست و ئامانجی سەربەخۆیی و دەوڵەتی كوردستانە، بەڵكو پرۆسەكە لەوە فراوانترە كە تیایدا تەواوی نەتەوەو ئایین و مەزهەبە جیاوازەكان رای خۆیان دەردەبڕن، بەوەی ئامادەن پێكەوە بژین و ئەم پێكەوەژیانەش پێویستی بە كیانێكی سەربەخۆیە بۆ ئەوەی فرەیی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی هێزی سەروەریی دەوڵەتی كوردستان دیاری بكات.
كەواتە ئەوانەی لە پرۆسەی ریفراندۆمدا دەنگ بۆ سەربەخۆیی كوردستان دەدەن، تەنیا كورد نین، بەڵكو كورد و عەرەب و توركمان و كلدو ئاشووری و موسڵمان و مەسیحی و كریستیان و ئێزیدی و ئەرمەن و سائبە و شەبەكن كە هەموو بۆ پێكەوەژیان و برایەتی و لێبووردەیی بڕیار لەسەر سەربەخۆیی وڵاتەكەیان دەدەن. بەمجۆرە ئەمە یەكەمین جار دەبێت لەدوای دروستبوونی دەوڵەتی هاوچەرخەوە كە كۆمەڵێك نەتەوەو ئایینی جیاواز پێكەوە بەشداری پرۆسەی ریفراندۆم بن بۆ ئەوەی چارەنووسی نیشتمانێكی هاوبەش لە چوارچێوەی دەوڵەتی كوردستاندا بۆ خۆیان دیاری بكەن.

ئەم حاڵەتەی كە هەموو نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان پێكەوە بڕیار لەچارەنووسی خۆیان دەدەن، پرۆسەیەك نییە هەر لەخۆڕا دروست بووبێت، بەڵكو بەدرێژایی مێژوو ئەم پێكەوە ژیان و لێبووردەییە لە نێوان نەتەوەو ئایینە جیاوازەكانی كوردستان هەبووە، هەر بۆیە لە قۆناخی دەستپێكردنی شۆڕشی كوردستانەوە هەموو نەتەوەو ئایینە جیاوازەكان پێكەوە بەرخۆدانیان كردووە و بەگژ داگیركاراندا چوون و یەك چارەنووسیان هەڵبژاردووە، هەر بۆیە زۆر جاران داگیركاران لەیەك كاتدا مزگەوت و كەنیسە و پەرستگاكانی كوردستانیان كاولكردووە و تەقاندوویانەتەوە، لەشەڕی دژی داعشیشدا هێزی پێشمەرگە وەك سوپای بەرگریگاری كوردستان تەواوی پێكهاتە و نەتەوەو ئایینە جیاوازەكانی لەخۆی گرتووەو هەموو پێكەوە لەیەك سەنگەردا شەڕیان لەدژی داعش كردووە، ئەم هاوخەباتی و پێكەوەژیانە، هاوچارەنووسیی بۆ هەموو لایەك دروستكردووە، بۆیە هەمووش پێكەوە لە پرۆسەی ریفراندۆمدا بەدەنگی بەڵێ بڕیاری سەربەخۆیی كوردستان دەدەن.
ئەوەی بۆ گەلی كوردستان جێگەی شانازییە ئەوەیە كە مەرجەعییەتی هەموو ئایینەكان لە فاتیكانەوە تادەگاتە ئەزهەر، لەمەزاری شەبەك و كاكەییەوە تادەگاتە لالشی ئێزیدییەكان، هەر هەموویان پێكەوە پشتگیری لە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان دەكەن و شەرعییەتی ئایینی پێدەبەخشن، ئەمەش حاڵەتێكی نموونەییە لە دروستبوونی دەوڵەتی هاوچەرخ هەر لەسەرەتای دروستبوونی ئەم شێوازەی دەوڵەت لە 400 پێش ئێستاوە.

لەبەرامبەردا ئەگەر ئەو ژینگە لەبارەی ئێستا لە كوردستاندا بوونی هەیە، هەمان ژینگە بۆ هەر یەكێك لە دەوڵەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی ئیسلامی فەراهەم بكرێت و خەڵكەكەی ئازاد بكرێت كە ئارەزوومەندانە بڕیار لە چارەنووسی خۆی بدات، ئەوا هەر یەك لەو ڵاتانە دەبێتە چەندین پارچە و هیچ پێكهاتەیەك ئامادە نابێت كە بڕیاری پێكەوەژیان لەگەڵ نەتەوە، یان ئایینە جیاوازەكەی بدات، هەر بۆ نموونە توركیا و ئێران و سووریا و عێراق كە هەر چواریان دراوسێی كوردستانن، لە هەر كام لەو دەوڵەتانە ریفراندۆم بكرێت، دەبینین نەتەوەی سەردەست كە خۆی بەناسنامەی دەوڵەتەكە دەزانێت، دەبێتە كەمینەیەك لە دەوڵەتێكی بچووكدا، نەك زۆرینە لە هەریەك لەو دەوڵەتانەدا، لەمەش زیاتر ئەگەر سبەی لەبەشە عەرەبییەكەی عێراقیشدا بوار بدرێت، عەرەبی سوننە ریفراندۆم بكات، ئەوا عەرەبی سوننە ئامادەیە لەگەڵ دەوڵەتی ئیسرائیل بژی، بەڵام ئامادە نابێت لە دەوڵەتێكدا بژی كە شیعەگەرایی باڵادەستی بەسەر حوكمڕانیدا گرتبێت.

ئەو راستییانەی كە ئێستا لەكوردستاندا بوونی هەیە، لای كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و نەتەوە یەكگرتووەكان بوونەتە ئەو هەقیقەتەی كە سەریان لێی سوڕ دەمێنێت و بە تەنیا كلیلی كۆتاییهێنان و بردنەوەی شەڕی دژی داعشی دەزانن، لەبەر ئەوەی شەڕی دژی داعش تەنیا رووخاندنی خەلافەتی داعش نییە، بەڵكو لە ریشەهەڵكێشانی ئەو فیكرە توندڕەو و رادیكاڵەیە كە دەبێتە سەرچاوەی بەرهەمهێنانی تیرۆر و رێكخراوی تیرۆریستی و دڕندەی هاوشێوەی داعش.
لەم كۆی ئەم هاوكێشەیەدا بەشێوەیەكی گشتی و بۆ ئەوەی لە قۆناخی دوای داعش، شەڕی دژی داعش نەگۆڕێت بۆ شەڕی نیوان شیعە و سوننە، ئەوا دەوڵەتی كوردستان پێویستە بۆ ئەوەی ببێتە نموونەیەك بۆ راگرتنی باڵانس لەنێوان هەردوولادا، هەروەها بۆ ئەوەی شەڕی دژی داعش بەسەركەوتنی هاوپەیمانان و جیهانی ئازاد كۆتایی بێت، ئەوا دەوڵەتی كوردستان پێویستە ببێتە هاوپەیمانێكی گرنگی بەرەی دژە تیرۆر لە جیهاندا.