ئەم شەڕەی ئێستا تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتۆتەوەو سەرچاوەی شەڕەكەش لە عێراق و سوریاوە سەرچاوەی گرتووە، شەڕێكی تەقلیدیی نێوان دوو دەوڵەتی خاوەن سەروەریی نییە، هەروەها شەڕێكی ناوخۆی نێو تەنیا یەك وڵاتیش نییە كە نەتوانێت سنووری دەوڵەتەكە كۆنتڕۆڵی بكات، بەپێچەوانەوە، شەڕی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، شەڕی نێوان دەوڵەت و كاراكتەری غەیرە دەوڵەتییە و بە ئاسانیش سنوورەكان دەبڕێت و لەم وڵاتەوە درێژ دەبێتەوە بۆ وڵاتێكی دیكە، لەم چوارچێوەیەدا ئەو شەڕەی ئێستا لە پاكستانەوە تا دەگاتە سوریاو عێراق و یەمەن و لیبیا و نەیجیریا، ئەو شەڕە ئایینییەیە كە هەموو ناوچەكەی گرتۆتەوە، لە هەمان كاتیشدا تەواوی ناوچەكەی كردۆتە ناوچەیەكی شكستخوارد، ئەمەش بەو مانایەی پاشاگەردانییەكی ئەوتۆی دروستكردووە كە سەروەریی دەوڵەت بوونی نەماوە.

بۆیە لەناو ژینگەیەكی لەمجۆرە كە لەدوای شەڕی دووەمی جیهانییەوە تا دەگاتە سەرەتای راپەڕینەكانی ساڵی 2011 لە وڵاتانی عەرەبی، شەڕێكی جیاوازەو لە چارەسەركردنیشدا پێویستی بە گرتنەبەری میكانیزمی جیاواز دەبێت، ئەوەشی لەهەمووی گرنگترە، ئەوەیە كە رۆڵی كاراكتەرە نێودەوڵەتییەكان و هێزەگەورەكان لەناوچەكەدا گۆڕانكاری بەسەردا هاتووەو هاوپەیمانە كۆنەكان لەبەریەك هەڵوەشان و ئاراستەی شەڕەكە دەرگای بۆ دروستكردنی هاوپەیمانیی تازە كردۆتەوە. ئەمەش مانای ئەوەیە تەواو ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر هەموو ئاستەكانی ئابووری، سیاسی و كەلتووری پێویستی بەدووبارە داڕشتنەوە و دووبارە رێكخستنەوە هەیە، ئەم رێكخستنەوەیەش لەسەر بنەمای ئاراستەی ئەو جوگرافیایە سەرچاوە دەگرێت كە شەڕەكە دروستی دەكات.
لە ئێستادا میحوەربەندیی لایەنەكانی ئەم شەڕە كە خۆی لە هەردوو بەرەی شیعەو سوننە بەشێوەیەكی گشتی بەرجەستە كردووە، دەوڵەتانی ناوچەكەی لەسەر بنەمای دەوڵەتی سوننەو شیعە دابەشكردووە، لە هەمانكاتیشدا لەناو خودی ئەو دەوڵەتانەش بۆ نموونە سوریاو عێراق، ئاراستەی شەڕەكە جۆرێك لە دابەشبوونی هەردوو وڵاتەكەی لەسەر ئاستی جیاوازی نەتەوەیی و ئایینی دروستكردووە، ئەمەش بە راشكاوی ئەوە دەخاتەڕوو كە پێكەوەژیانی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان لەو دوو وڵاتەدا گەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە چیتر نەتوانرێت پێداگیری لەسەر بكرێت و ئەمری واقیع فەرزی كردووە كە دەبێت بەشێوەیەكی ئاشتییانە ئەو پێكهاتانە لەیەكتری جیابكرێنەوە.
ئەم حاڵەتەی ئەم شەڕە پێی گەیشتووە، بە جۆرێك لە جۆرەكان لەنێوان عێراق و كوردستاندا سیما سەرەكییەكانی بەدیار كەتووەو لایەنی ئەمریكیش كە سەركردایەتی هاوپەیمانیی نیودەوڵەتی لە دژی داعش دەكات، گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە ئەو ئەمری واقیعەی كوردستان كە لەسایەی سەركەوتنەكانی هێزی پێشمەرگەی كوردستان هاتۆتەئاراوە، باشترین چارەسەرە بۆ رێكخستنەوەی پێوەندییەكانی ئایندەی نێوان كوردستان و عێراق و هەوڵدان بۆ دەستپێكردنی گفتوگۆ لەنێوان كوردستان و عێراقدا لەسەر پرسی جیابوونەوەیەكی ئاشتییانە و بوون بە دوو دەوڵەتی دراوسێی باش بۆ یەكتری. ئەم ئەمری واقیعەی كوردستانیش پێش دەستپێكردنی پرۆسەی ئازادكردنی موسڵ لە نێوان كوردستان و عێراق بە ئامادەبوونی ئەمریكا رێككەوتنی سەربازی لەسەر كراوە، ئەمەش مانای ئەوەیە هێڵی سەربازیی نێوان پێشمەرگەو سوپای عێراق رێككەوتنی لەسەر كراوە، كاتێكیش كە دەستدەكرێت بە گفتوگۆ بۆ گەیشتن بە رێككەوتنێكی سیاسی، ئەوا ئەمری واقیعی رێككەوتنە سەربازییەكە گۆڕانكاری بەسەردا نایەت و ئەو شوێنانەی ئێستا پێشمەرگە رزگاری كردوون، هەر لەژێر كۆنتڕۆڵی پێشمەرگەدا دەمێننەوە.

لایەنێكی دیكەی دەرهاویشتەی ئەم شەڕە ئایینییەی كە ئێستا ناوچەكەی دووچاری كارەساتێكی گەورە كردووە، ئەویش هەوڵدان بۆ تێكدانی هاوسەنگی و قۆستنەوەی بارودۆخەكەیە بۆ هەژموونی ناوچەیی لەلایەن هێزە گەورەكانی هەردوو بەرەی شیعە و سوننەوە، ئەم حاڵەتەش جۆرێك لە ئاڵۆزی و ناهاوسەنگی دروست كردووەو جۆرە هەوڵێكی خستۆتەگەڕ بۆ ئەوەی هەر لایەك هەوڵبدات تەرازووی هێز بەلای خۆیدا بشكێنێتەوە.
لایەنی سەرەكی لەم شەڕەدا ئێرانە كە سەركردایەتی بەرەی شیعە دەكات لەسەرتاسەری ناوچەكە (هەر لەبەحرێنەوە تادەگاتە یەمەن و باشووری لوبنان و سوریا و عێراق). ئێران بەوجۆرە سەیری كۆتاییەكانی شەڕی دژی داعش دەكات كە لەم شەڕەدا لایەنی براوەیە و مەبەستێتی دەستكەوتی شەرەكە بۆ خۆی كۆبكاتەوە، لەبەرامبەریشدا سعودیە و دەوڵەتانی عەرەبی لە هاوپەیمانییەكدا كۆبوونەتەوە بۆ ئەوەی سنوورێك بۆ ئێران دابنێن و بۆ پشتگیریی ئەم هاوپەیمانییە عەرەبییەش كە سعودیە سەركردایەتی دەكات، هەر یەك لە توركیا و پاكستان پشتگیری خۆیان بۆ دەربڕیوە، بۆیە لەم حاڵەتە ئەگەر هێزە گەورەكانی وەك ئەمریكا و رووسیا و ناتۆ بە جددی هەوڵی ئەوە نەدەن ئەو هاوسەنگییە راست بكەنەوە و سنوورێك بۆ ئێران دانەنرێت، ئەوا جیا لەوەی مەزندە دەكرێت، دوای ئەوەی خەلافەتی داعشیش دەڕووخێندرێت، بەڵام شەڕەكە دەچێتە قۆناخێكی دیكەو لەوانەیە ببێتە شەڕی راستەوخۆی نێوان دەوڵەتانی ناوچەكە، ئەوجا بۆ ئەوەی رێگە لەم كارەساتە بگیردرێت و دوای رووخانی خەلافەتی داعش چارەسەرێك بۆ كێشەكان بدۆزرێتەوە، ئێستا هێزە گەورەكانی وەك ئەمریكا و ناتۆ و رووسیا خەریكن لەسەر بەرنامەیەك بۆ ئایندەی ناوچەكە رێكدەكەون و هەر سێ لایەنی (رووسیا و ئەمریكا و ناتۆ) بەشێوەیەكی گشتی لەسەر ئەو خاڵە یەك دەگرنەوە بۆ ئەوەی ئێران ئەو رۆڵەی ئێستا كە راستەوخۆ و بەشێوەی شەڕی بەوەكالەت لەناوچەكە پیادەی دەكات، سنوورداری بكەن، بۆ ئەوەی زەمینەی ئەوە خۆش نەبێت كە هاوپەیمانیی عەرەبی بەسەرۆكایەتی سعودیەو هەروەها توركیاش كە ئێستا بەتەواوەتی هاتۆتە ناو شەڕی سوریاوە، هێندەی دیكە بارودۆخەكە بشێوێنن.

لەسەر ئەم بارودۆخە و چۆنیەتی دۆزینەوەی چارەسەرێكی گونجاو بۆ ئەو بارودۆخە و رێكخستنەوەی ناوچەكە، جیا لەوەی پێشتر لە ناوەندەكانی فیكر و لێكۆڵینەوە قسەو باسی زۆر لەسەر ئەوە كراوە كە جارێكی دیكە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و سوریا و عێراق بەتایبەتی لەناو نەخشەی سایكس –پیكۆدا بوونیان نەماوەو پێویستە لەچوارچێوەی نەخشەیەكی دیكەدا و بە لەبەرچاو گرتنی تایبەتمەندێتی ئایینی و نەتەوەیی سەرلەنوێ ناوچەكە رێكبخرێتەوە، لەمەش زیاتر زۆر لە توێژەران باس لەوە دەكەن كە چۆن شەڕی ئایینیی ئەوروپا لە چوارچێوەی رێككەوتنی ویستفالیا بەدامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی كۆتایی بە شەری 30 ساڵەی ئایینی هێنا، ئێستا رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش وادەخوازێت كە سەرلەنوێ دەوڵەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر نەخشەیەكی نوێ دووبارە رێكبخرێنەوەو پاشان ئەو دەوڵەتانە لەسەر بنەمای دەوڵەتی عەلمانیی هاوچەرخ و دوور لە هەر ریتمێكی دەوڵەتی ئایینی دووبارە بونیاد بنرێتەوە.

ئەوەی زیاتر دەبێتە سەلمێنەری ئەم بۆچوونە، هەڵسوكەوت و رەفتاری هێزە گەورەكانی هەردوو بەرەی شیعەو سوننەیە، ئەمەش بەو مانایەی لایەنی ئێران كە نفوزێكی گەورەی لە هەردوو وڵاتی سوریا و عێراق هەیە، گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە جارێكی دیكە عێراق و سوریا ئەو دوو دەوڵەتەی پێش هاتنی داعش نابن، بۆیە لە ئێستادا بە ئاشكرا لایەنی ئێرانی رایدەگەیەنێت كە دژی هەر هەوڵێك رادەوەستێتەوە كە ببێتە هۆكاری دابەشبوونی سوریا و عێراق بۆ چەند دەوڵەتێكی تازە لەناوچەكەدا، هەروەها لایەنی توركیاش دەزانێت، ئەم باهۆزی گۆڕانكارییەی بە ناوچەكەدا تێدەپەڕێت، هیچ دوور نییە توركیاش بگرێتەوە، بۆیە توركیا بەجۆرێكی دیكە و راستەوخۆ هاتۆتە ناو شەڕەكەوە بۆ ئەوەی كاتێك هەوڵە نێودەوڵەتییەكان چڕدەبنەوە بۆ چارەسەری كێشەكان، هەوڵەكان لەدەرەوەی سنوورەكانی توركیا بێت و ناوخۆی توركیا نەگرێتەوە، بەڵام پرسیاری گرنگ و سەرەكی لێرەدا ئەوەیە كە ئەگەر توركیا توانی لە بیستەكانی سەدەی رابردوو بەدامەزراندنی كۆماری توركیای نوێ خۆی لە سایكس پیكۆ بێنێتەدەرەوە، بەڵام ئایا لە هەڵوەشانەوەی نەخشەكەی سایكس پێكۆدا ئەمجارەش دەتوانێ بە سەلامەتی خۆی دەرباز بكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەو كاتە دەردەكەوێت كە ئاراستەی هەموو هێزەكان لەچوارچێوەی بەرنامەیەكی نێودەوڵەتیدا بۆ رێكخستنەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەست پێدەكات.