جیۆپۆلیتیكی سایكس-پیكۆ هەڵدەوەشێنێتەوە

«بەرژەوەندیی نەتەوەیی لە ناسنامەی نەتەوەییەوە سەرچاوە دەگرێت، بۆیە پێویستە لەسەرمان بزانین ئێمە كێین بەرلەوەی بزانین بەرژەوەندییەكانمان چین. وەك جان جاك رۆسۆ دەڵێت: هیچ كیانێكی سیاسی نەمر نییە، ئەگەر ئەسپارتە و رۆما لەبەریەك هەڵوەشابن و وەك دەوڵەت بوونیان نەمابێت، ئایا ئەو دەوڵەتە كامەیە كە ئومێدی ئەوەمان پێی بێت كە هەتا هەتایە هەر بمێنێت؟ هەندێك لەو كیان و نەتەوانەی لەسەر بوونی خۆیان رووبەڕووی مەترسیی ترسناك دەبنەوە، ئەو توانایەیان هەیەو دەتوانن رێگری لە نەمان و لەبەریەك هەڵوەشانی نەتەوەكەیان بكەن، بەڵام بە مەرجێ هەست بە ناسنامەی نەتەوەیی و ئامانج و بەها و كەلتوری هاوبەشی نەتەوەكەیان بكەن.»

سامۆئیل هنتنگتن .. كتێبی (ئێمە كێین؟)

«هیچ نەتەوەیەك بەمانای راستەقینەی وشە ناتوانێت بەبێ شەڕ لەدایك بێت. هەروەها هیچ كۆمەڵگەیەكی هۆشیار ناتوانێت ببێتە یاریزانێكی تازەو سەربەخۆ لەسەر شانۆی سیاسی جیهان بەبێ ململانێی سەربازی، یان رووبەڕووی هەڕەشەیەكی سەربازی نەبووبێتەوە. خەڵك لەكاتی شەڕدا هەستیان بە ناسنامەی نەتەوەیی خۆیان دەبووژێننەوە، ئەمەش لەوە سەرچاوە دەگرێت كە هەست دەكەن خاوەنی زمان و مێژوو و ئایین و كیانی خۆیانن و لەگەلانی دیكە جیاوازن.»

سیاسەتمەداری بەریتانی مایكل هاوارد .. كتێبی (شەڕ و دەوڵەتی نەتەوە)


دەوڵەتی كوردستان
بەرهەمی بڕیاری شەڕی مان و نەمانە
ساموئیل هنتنگتن پێیوایە هۆكاری سەرەكیی روودانی كارەساتی 11ی سێپتەمبەر دووركەوتنەوەو هەستنەكردنی ئەمریكییەكانە لە ناسنامەی نەتەوەیی و نیشتمانی و ئەگەر ئەمریكییەكان مەبەستیان بێت جارێكی دیكە كارەساتی هاوشێوەی 11ی سێپتەمبەر روونەداتەوە، ئەوا پێویستە لەسەریان بگەڕێنەوە بۆ ئەو ناسنامە نەتەوەییەی كە باوكانی دامەزرێنەری كۆماری ئەمریكا دروستیان كردووەو هەموو لەدەوری ئاڵای ئەمریكا كۆببنەوە كە هێمایە بۆ نەتەوەیەك كە ناوی ئەمریكایە.
هنتنگتن لە كتێبی (ئێمە كێین؟) دژی ئەو بۆچوونانە دەوەستێتەوە كە پێیانوایە نەتەوەی ئەمریكا نەتەوەی كۆچبەرانەو پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت كە ئەو خەڵكانەی لە بەریتانیا و ئۆسكتلەندا و ئیرلەنداوە هاتوونەتە ئەمریكا و لەوێ نیشتەجێ بوون، لەسەر بنەمای كەلتوور و ئایین و زمانێك نەتەوەیەكیان دروست كردووە كە هیچ جیاوازییەكی نییە لە نەتەوەی ئەنگلۆ سەكسۆنی، لەمەش زیاتر هەر لەسەر بنەمای فیكری رۆشنگەری ئەوروپا ئەمریكییەكان دژی دەسەڵاتی بەریتانیا شۆڕشیان كردووەو كۆماری ئەمریكایان دامەزراندووە، بۆیە دەبێت ئەمریكییەكان رێز لەو كەلتوورەی خۆیان بگرن و ئینتیمایان بۆ نەتەوەكەی خۆیان هەبێت.

لەسەر ئەم بنەمایە هنتنگتن راشكاوانە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، ئەگەر ئەمریكییەكان هەست بە ئەمریكیبوونی خۆیان نەكەن، ئەوا نازانن بەرژەوەندیی نەتەوەییشیان چییە، بۆیە داوایان لێدەكات یەكەمجار بزانن خۆیان كێن و ناسنامەیان چییە، ئەوجا هەوڵبدەن بزانن بەرژەوەندیی نەتەوەیی ئەمریكا چییە. بۆ ئەم مەبەستەش هنتنگتن پەنا بۆ قسەیەكی سیاسەتمەداری ئینگلیزی مایكل هاوارد لەكتێبی (شەڕ و دەوڵەتی نەتەوەیی) دەبات كە دەڵێت: «هیچ نەتەوەیەك بەمانای راستەقینەی وشە بەبێ شەڕ لە دایك نابێت و ناتوانێت ببێتە یاریزانێكی سەرەكی، ئەگەر شەڕی چەكداری نەكات، یان شەڕێكی سەربازی نەبووبێتە هەڕەشە لە سەر مان و نەمانی ئەو نەتەوەیە.» ئاماژەكردنی هنتنگتن بەم قسەیەی مایكل هاوارد، واتە پشتگیریكردنی ئەو بۆچوونەیە كە پێیوایە كاتێك هەڕەشەی مان و نەمان دەكەوێتە سەر نەتەوەیەك، ئەوا نەتەوە نەك هەر دەتوانێت ئەو هەڕەشەیە تێپەڕێنێت، بەڵكو ئەو هەڕەشەیە دەبێتە هۆكاری ئەوەی نەتەوە یەكگرتوو بێت و ببێتە یاریزانێكی سەرەكی لەسەر شانۆی سیاسیی جیهان. ئەمەش بەو مانایەی هنتنگتن دەیەوێت بە ئەمریكییەكان بڵێت كارەساتی 11ی سێپتەمبەر كە ئێستا بۆتە هەڕەشەیەكی گەورە لەسەر مان و نەمانی نەتەوەی ئەمریكا، پێویستە بكرێتە دەروازەیەك بۆ ئەوەی هەموو تاكێك بگەڕێتەوە بۆ ناسنامەی خۆی و لەدەورەی ئاڵای خۆی كۆببێتەوە بۆ ئەوەی جارێكی دیكە ئەمریكا هەر بە یاریزانی سەرەكی لەسەر شانۆی سیاسەتی جیهانی بمێنێتەوە.

بێگومان هێرشی تیرۆریستانی داعش بۆ سەر كوردستان نەك هەر هاوشێوەی كارەساتی 11ی سێپتەمبەری ئەمریكا بووە، بەڵكو مەترسییەكی راستەقینەشی لەسەر مان و نەمانی كوردستان دروست كرد، ئەوجا ئەگەر لەسەر ئەم دیدوبۆچوونەی هنتنگتن هەوڵێك بدەین بۆ ئەوەی ئێمەش خۆمان بخوێنینەوە، ئەوا راشكاوانە دەگەینە ئەو راستییەی كە گەلی كوردستان ئەوكاتە بووە یاریزانێكی سەرەكی لەسەر شانۆی شەڕی جیهانیی دژی تیرۆر كە سەرۆك بارزانی بڕیاری شەڕی مان و نەمانی دژی تیرۆریستانی داعش دا و خۆی وەك پێشمەرگەیەك چووە بەرەكانی پێشەوەی شەڕ، ئەم بڕیارەی بارزانی لەگەڵ ئەوەی هەڵقوڵاوی بڕوابوونی بوو بە ئیرادەی نەتەوەكەی، لە هەمانكاتدا ئەوەشی بۆ هەموو جیهان سەلماند كە هێزی پێشمەرگەی كوردستان ئەو هێزەیە كە دەتوانێت ئەفسانەی تیرۆریستانی داعش بەتاڵ بكاتەوە كە هەموو جیهان لە ئاستیدا نەیاندەتوانی بڕیار بدەن.

بەڵام پرسیاری سەرەكی و گرنگ لێرەدا ئەوەیە: ئایا ئەو پێگە و شكۆیەی بڕیارەكەی بارزانی و هێزی پێشمەرگەی كوردستان بۆ نەتەوەكەمانی لە شەڕی دژی داعش درووستیان كردووە، چۆن دەتوانین بیپارێزێن؟ بێگومان بە پابەندبوونی هەموومان بە ناسنامەی نەتەوەیی خۆمان و پشتگیریی سەرۆك بارزانی بۆ ئەوەی ئەم ناسنامەیە لە چوارچێوەی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستاندا بەرجەستە بێت، ئەم دەوڵەتە كە دەبێتە دەربڕی ناسنامەی نەتەوەییمان دەبێتە ئامرازێك بۆ ئەوەی ئامانجە نەتەوەییەكانی خۆمان لەچوارچێوەی ئەو دەوڵەتەدا دیاری بكەین و لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی گشتیی نەتەوەییمان بۆ ئایندە هەنگاو هەڵبگرین.

ئەوەی هەتا ئێستا بۆتە جێگەی ئومێدو گەشبینی بۆ ئایندە ئەوەیە كە لەسەر ئاستی هێزی پێشمەرگەی كوردستان ئەو گردبوونەوەیە لەدەوری ئاڵای كوردستان و ناسنامەی نەتەوەییمان بوونی هەیە، هەر ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی نەتەوەكەمان بە ئایندەی خۆی گەش بین بێت. ئەم یەكڕیزی و یەكهەڵوێستییەی پێشمەرگە تا رادەیەكی زۆر كێشەو ناكۆكییە سیاسییەكانی نێوان حزبە سیاسییەكانی كوردستانی شاردۆتەوەو لە هەمان كاتدا تا رادەیەكی گەورەش ئەو راستییەی بۆ خەڵك و جەماوەر روون كردۆتەوە كە كێشەو ناكۆكیی نێوان حزبە سیاسییەكان هۆكاری دەستێوەردانی دەرەكی ئەو دەوڵەت و لایەنانەیە كە دژی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستانن. بۆیە ئەم كێشانە ئەو كاتە بەتەواوەتی چارەسەر دەبن، كە دەوڵەتی سەربەخۆ رابگەیەندرێت و بەتەواوەتی سنوور بۆ دەستێوەردانی دەرەكی دابنرێت، ئەم حاڵەتە بۆ زۆربەی نەتەوەكانی دیكەی جیهانیش راستە كە دوای ئەوەی دەوڵەتی سەربەخۆ راگەیەندراوە، ئەوجا توانراوە یەكڕیز و هاوهەڵوێستی تەواو لە بەرژوەندیی نەتەوەیی دروست بكرێت، ئەمەش سەلمێنەری ئەو قسەیەی هنتگتن-ـە كە دەڵێت: هەتا نەتەوە نەبێتە خاوەنی كیان و ناسنامەی سیاسیی خۆی، ناتوانێت بەتەواوەتی لەوە تێبگات كە بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانی چین.
لە ئێستا كە بەڕێز مسعود بارزانی هەموو هەوڵەكانی خۆی چڕكردۆتەوە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان، تەواو تەواو لەوە دڵنیایە كە بەرژەوەندیی نەتەوەیی لەناو دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستاندا بەرجەستە دەبێت و دەتوانرێت بەسەر هەموو كۆسپ و ئاستەنگانە زاڵ ببین كە بۆتە هۆكاری ئەوەی یەكڕیزی و یەكهەڵوێستیی نێوماڵی كورد بەو ئاستە نەبێت كە ئومێدی بۆ دەخوازین.
جوگرافیای شەڕ و هەڵوەشانەوەی
جیۆپۆلیتیكی سایكس – پیكۆ
ئەم شەڕەی ئێستا تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتۆتەوەو سەرچاوەی شەڕەكەش لە عێراق و سوریاوە سەرچاوەی گرتووە، شەڕێكی تەقلیدیی نێوان دوو دەوڵەتی خاوەن سەروەریی نییە، هەروەها شەڕێكی ناوخۆی نێو تەنیا یەك وڵاتیش نییە كە نەتوانێت سنووری دەوڵەتەكە كۆنتڕۆڵی بكات، بەپێچەوانەوە، شەڕی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، شەڕی نێوان دەوڵەت و كاراكتەری غەیرە دەوڵەتییە و بە ئاسانیش سنوورەكان دەبڕێت و لەم وڵاتەوە درێژ دەبێتەوە بۆ وڵاتێكی دیكە، لەم چوارچێوەیەدا ئەو شەڕەی ئێستا لە پاكستانەوە تا دەگاتە سوریاو عێراق و یەمەن و لیبیا و نەیجیریا، ئەو شەڕە ئایینییەیە كە هەموو ناوچەكەی گرتۆتەوە، لە هەمان كاتیشدا تەواوی ناوچەكەی كردۆتە ناوچەیەكی شكستخوارد، ئەمەش بەو مانایەی پاشاگەردانییەكی ئەوتۆی دروستكردووە كە سەروەریی دەوڵەت بوونی نەماوە.

بۆیە لەناو ژینگەیەكی لەمجۆرە كە لەدوای شەڕی دووەمی جیهانییەوە تا دەگاتە سەرەتای راپەڕینەكانی ساڵی 2011 لە وڵاتانی عەرەبی، شەڕێكی جیاوازەو لە چارەسەركردنیشدا پێویستی بە گرتنەبەری میكانیزمی جیاواز دەبێت، ئەوەشی لەهەمووی گرنگترە، ئەوەیە كە رۆڵی كاراكتەرە نێودەوڵەتییەكان و هێزەگەورەكان لەناوچەكەدا گۆڕانكاری بەسەردا هاتووەو هاوپەیمانە كۆنەكان لەبەریەك هەڵوەشان و ئاراستەی شەڕەكە دەرگای بۆ دروستكردنی هاوپەیمانیی تازە كردۆتەوە. ئەمەش مانای ئەوەیە تەواو ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر هەموو ئاستەكانی ئابووری، سیاسی و كەلتووری پێویستی بەدووبارە داڕشتنەوە و دووبارە رێكخستنەوە هەیە، ئەم رێكخستنەوەیەش لەسەر بنەمای ئاراستەی ئەو جوگرافیایە سەرچاوە دەگرێت كە شەڕەكە دروستی دەكات.
لە ئێستادا میحوەربەندیی لایەنەكانی ئەم شەڕە كە خۆی لە هەردوو بەرەی شیعەو سوننە بەشێوەیەكی گشتی بەرجەستە كردووە، دەوڵەتانی ناوچەكەی لەسەر بنەمای دەوڵەتی سوننەو شیعە دابەشكردووە، لە هەمانكاتیشدا لەناو خودی ئەو دەوڵەتانەش بۆ نموونە سوریاو عێراق، ئاراستەی شەڕەكە جۆرێك لە دابەشبوونی هەردوو وڵاتەكەی لەسەر ئاستی جیاوازی نەتەوەیی و ئایینی دروستكردووە، ئەمەش بە راشكاوی ئەوە دەخاتەڕوو كە پێكەوەژیانی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان لەو دوو وڵاتەدا گەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە چیتر نەتوانرێت پێداگیری لەسەر بكرێت و ئەمری واقیع فەرزی كردووە كە دەبێت بەشێوەیەكی ئاشتییانە ئەو پێكهاتانە لەیەكتری جیابكرێنەوە.
ئەم حاڵەتەی ئەم شەڕە پێی گەیشتووە، بە جۆرێك لە جۆرەكان لەنێوان عێراق و كوردستاندا سیما سەرەكییەكانی بەدیار كەتووەو لایەنی ئەمریكیش كە سەركردایەتی هاوپەیمانیی نیودەوڵەتی لە دژی داعش دەكات، گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە ئەو ئەمری واقیعەی كوردستان كە لەسایەی سەركەوتنەكانی هێزی پێشمەرگەی كوردستان هاتۆتەئاراوە، باشترین چارەسەرە بۆ رێكخستنەوەی پێوەندییەكانی ئایندەی نێوان كوردستان و عێراق و هەوڵدان بۆ دەستپێكردنی گفتوگۆ لەنێوان كوردستان و عێراقدا لەسەر پرسی جیابوونەوەیەكی ئاشتییانە و بوون بە دوو دەوڵەتی دراوسێی باش بۆ یەكتری. ئەم ئەمری واقیعەی كوردستانیش پێش دەستپێكردنی پرۆسەی ئازادكردنی موسڵ لە نێوان كوردستان و عێراق بە ئامادەبوونی ئەمریكا رێككەوتنی سەربازی لەسەر كراوە، ئەمەش مانای ئەوەیە هێڵی سەربازیی نێوان پێشمەرگەو سوپای عێراق رێككەوتنی لەسەر كراوە، كاتێكیش كە دەستدەكرێت بە گفتوگۆ بۆ گەیشتن بە رێككەوتنێكی سیاسی، ئەوا ئەمری واقیعی رێككەوتنە سەربازییەكە گۆڕانكاری بەسەردا نایەت و ئەو شوێنانەی ئێستا پێشمەرگە رزگاری كردوون، هەر لەژێر كۆنتڕۆڵی پێشمەرگەدا دەمێننەوە.

لایەنێكی دیكەی دەرهاویشتەی ئەم شەڕە ئایینییەی كە ئێستا ناوچەكەی دووچاری كارەساتێكی گەورە كردووە، ئەویش هەوڵدان بۆ تێكدانی هاوسەنگی و قۆستنەوەی بارودۆخەكەیە بۆ هەژموونی ناوچەیی لەلایەن هێزە گەورەكانی هەردوو بەرەی شیعە و سوننەوە، ئەم حاڵەتەش جۆرێك لە ئاڵۆزی و ناهاوسەنگی دروست كردووەو جۆرە هەوڵێكی خستۆتەگەڕ بۆ ئەوەی هەر لایەك هەوڵبدات تەرازووی هێز بەلای خۆیدا بشكێنێتەوە.
لایەنی سەرەكی لەم شەڕەدا ئێرانە كە سەركردایەتی بەرەی شیعە دەكات لەسەرتاسەری ناوچەكە (هەر لەبەحرێنەوە تادەگاتە یەمەن و باشووری لوبنان و سوریا و عێراق). ئێران بەوجۆرە سەیری كۆتاییەكانی شەڕی دژی داعش دەكات كە لەم شەڕەدا لایەنی براوەیە و مەبەستێتی دەستكەوتی شەرەكە بۆ خۆی كۆبكاتەوە، لەبەرامبەریشدا سعودیە و دەوڵەتانی عەرەبی لە هاوپەیمانییەكدا كۆبوونەتەوە بۆ ئەوەی سنوورێك بۆ ئێران دابنێن و بۆ پشتگیریی ئەم هاوپەیمانییە عەرەبییەش كە سعودیە سەركردایەتی دەكات، هەر یەك لە توركیا و پاكستان پشتگیری خۆیان بۆ دەربڕیوە، بۆیە لەم حاڵەتە ئەگەر هێزە گەورەكانی وەك ئەمریكا و رووسیا و ناتۆ بە جددی هەوڵی ئەوە نەدەن ئەو هاوسەنگییە راست بكەنەوە و سنوورێك بۆ ئێران دانەنرێت، ئەوا جیا لەوەی مەزندە دەكرێت، دوای ئەوەی خەلافەتی داعشیش دەڕووخێندرێت، بەڵام شەڕەكە دەچێتە قۆناخێكی دیكەو لەوانەیە ببێتە شەڕی راستەوخۆی نێوان دەوڵەتانی ناوچەكە، ئەوجا بۆ ئەوەی رێگە لەم كارەساتە بگیردرێت و دوای رووخانی خەلافەتی داعش چارەسەرێك بۆ كێشەكان بدۆزرێتەوە، ئێستا هێزە گەورەكانی وەك ئەمریكا و ناتۆ و رووسیا خەریكن لەسەر بەرنامەیەك بۆ ئایندەی ناوچەكە رێكدەكەون و هەر سێ لایەنی (رووسیا و ئەمریكا و ناتۆ) بەشێوەیەكی گشتی لەسەر ئەو خاڵە یەك دەگرنەوە بۆ ئەوەی ئێران ئەو رۆڵەی ئێستا كە راستەوخۆ و بەشێوەی شەڕی بەوەكالەت لەناوچەكە پیادەی دەكات، سنوورداری بكەن، بۆ ئەوەی زەمینەی ئەوە خۆش نەبێت كە هاوپەیمانیی عەرەبی بەسەرۆكایەتی سعودیەو هەروەها توركیاش كە ئێستا بەتەواوەتی هاتۆتە ناو شەڕی سوریاوە، هێندەی دیكە بارودۆخەكە بشێوێنن.

لەسەر ئەم بارودۆخە و چۆنیەتی دۆزینەوەی چارەسەرێكی گونجاو بۆ ئەو بارودۆخە و رێكخستنەوەی ناوچەكە، جیا لەوەی پێشتر لە ناوەندەكانی فیكر و لێكۆڵینەوە قسەو باسی زۆر لەسەر ئەوە كراوە كە جارێكی دیكە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و سوریا و عێراق بەتایبەتی لەناو نەخشەی سایكس –پیكۆدا بوونیان نەماوەو پێویستە لەچوارچێوەی نەخشەیەكی دیكەدا و بە لەبەرچاو گرتنی تایبەتمەندێتی ئایینی و نەتەوەیی سەرلەنوێ ناوچەكە رێكبخرێتەوە، لەمەش زیاتر زۆر لە توێژەران باس لەوە دەكەن كە چۆن شەڕی ئایینیی ئەوروپا لە چوارچێوەی رێككەوتنی ویستفالیا بەدامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی كۆتایی بە شەری 30 ساڵەی ئایینی هێنا، ئێستا رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش وادەخوازێت كە سەرلەنوێ دەوڵەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر نەخشەیەكی نوێ دووبارە رێكبخرێنەوەو پاشان ئەو دەوڵەتانە لەسەر بنەمای دەوڵەتی عەلمانیی هاوچەرخ و دوور لە هەر ریتمێكی دەوڵەتی ئایینی دووبارە بونیاد بنرێتەوە.

ئەوەی زیاتر دەبێتە سەلمێنەری ئەم بۆچوونە، هەڵسوكەوت و رەفتاری هێزە گەورەكانی هەردوو بەرەی شیعەو سوننەیە، ئەمەش بەو مانایەی لایەنی ئێران كە نفوزێكی گەورەی لە هەردوو وڵاتی سوریا و عێراق هەیە، گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە جارێكی دیكە عێراق و سوریا ئەو دوو دەوڵەتەی پێش هاتنی داعش نابن، بۆیە لە ئێستادا بە ئاشكرا لایەنی ئێرانی رایدەگەیەنێت كە دژی هەر هەوڵێك رادەوەستێتەوە كە ببێتە هۆكاری دابەشبوونی سوریا و عێراق بۆ چەند دەوڵەتێكی تازە لەناوچەكەدا، هەروەها لایەنی توركیاش دەزانێت، ئەم باهۆزی گۆڕانكارییەی بە ناوچەكەدا تێدەپەڕێت، هیچ دوور نییە توركیاش بگرێتەوە، بۆیە توركیا بەجۆرێكی دیكە و راستەوخۆ هاتۆتە ناو شەڕەكەوە بۆ ئەوەی كاتێك هەوڵە نێودەوڵەتییەكان چڕدەبنەوە بۆ چارەسەری كێشەكان، هەوڵەكان لەدەرەوەی سنوورەكانی توركیا بێت و ناوخۆی توركیا نەگرێتەوە، بەڵام پرسیاری گرنگ و سەرەكی لێرەدا ئەوەیە كە ئەگەر توركیا توانی لە بیستەكانی سەدەی رابردوو بەدامەزراندنی كۆماری توركیای نوێ خۆی لە سایكس پیكۆ بێنێتەدەرەوە، بەڵام ئایا لە هەڵوەشانەوەی نەخشەكەی سایكس پێكۆدا ئەمجارەش دەتوانێ بە سەلامەتی خۆی دەرباز بكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەو كاتە دەردەكەوێت كە ئاراستەی هەموو هێزەكان لەچوارچێوەی بەرنامەیەكی نێودەوڵەتیدا بۆ رێكخستنەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەست پێدەكات.

گرنگیی كوردستان لەپرۆسەی سیاسیی
دوای نەمانی خەلافەتی داعش
گرنگیی هەرێمی كوردستان لەشەڕی دژی داعش لەوەدا بوو، كوردستان یەكەم كیانی سیاسی و بێ دەوڵەت بووكە بریاری شەڕی مان و نەمانی دژی تیرۆریستانی داعش دا و پاشان هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعش هاتەئاراوە، ئەمەش مانای ئەوەیە هەڵوێست و بڕیاری كوردستان شەڕی داعشی لە شەڕی نێوان شیعە و سوننە گۆڕی بۆ شەڕی نێوان جیهانی ئازاد و تیرۆریستان، پاشانیش كوردستان یەكەمین كیانی سیاسی و بێ دەوڵەت بوو كە توانی تەواوی خاكی خۆی لە تیرۆریستانی داعش پاك بكاتەوە و تێكیان بشكێنێت و دەروازەی پرۆسەی ئازادكردنەوەی شاری موسڵیش بۆ سوپای عێراق بكاتەوە.

لێرەدا پرسیاری گەوهەری ئەوەیە: ئەگەر كوردستان لەشەڕی دژی داعش و بە ئیرادەی هێزی پێشمەرگە ئەم پێگە گرنگەی بۆ خۆی دروستكردبێت، ئایا دوای نەمانی خەلافەتی داعش و دەستپێكردنی پرۆسەی سیاسی هەمان پێگەو شكۆی دەمێنێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا هەندێك لەو سیاسەتمەدارانەی كە ئێستاش بە ئەقڵییەتی سەدەی بیستەم و سەردەمانی شەڕی سارد بیردەكەنەوە، بۆچوونەكانیان لەسەر ئەو ئاراستەیە چڕدەكەنەوە كە دوای نەمانی خەلافەتی داعش بایەخی ئەمریكا و ناتۆ بۆ كوردستان كەم دەبێتەوە، بەڵام لەسەر ئەرزی واقیعیش ئەوەی دەیبینین ئەوەیە، چەند لەكۆتایی شەڕی داعش و رووخانی خەلافەتی ئیسلامی نزیك دەبینەوە، دەبینین ئەمریكاو ناتۆ و ئەوروپا زیاتر روو لە كوردستان دەكەن و باشتر هاوكاری پێشمەرگە دەكەن و چەكی زیاتر بۆ پێشمەرگە دابین دەكەن، ئەم دووحاڵەتە كە تەواو پێچەوانەی یەكترین، ئەو راستییەمان بۆ ئاشكرا دەكات، ئەگەر كوردستان وەك ئەو دەوڵەتە دیفاكتۆیەی ئێستا بوونی هەیە، بوونی نەبوایە، ئایا رۆڵی ئەمریكاو ناتۆ و تەواوی دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا لە تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چی دەبوو؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە راپۆرتی ئەمساڵی كۆنفرانسی میونشن بۆ ئاسایشی جیهان دەیدایەوە و كە راشكاوانە ئاماژەی بەوە كردووە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەچووە قۆناخی پۆست رۆژئاوا، ئەمەش مانای ئەوەیە بۆ یەكەمجارە لەماوەی 100 ساڵی رابردوو كە رۆژئاوا بێجگە لە كوردستان هیچ پێگەیەكی ستراتیژی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نەماوە، خۆ ئەگەر كوردستان وەك هاوپەیمانێكی رۆژئاوا بوونی نەبوایە، ئەوا ئێستا رۆژئاوا بە ئەمریكاشەوە نەیدەتوانی هیچ رۆڵێك لە چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بگێڕێت، تەنانەت توركیا كە زیاتر لە 60 ساڵە ئەندامی هاوپەیمانیی ناتۆیە چۆن لە 2003 رێگەی نەدا ئەمریكا بەرەی باكوور لە توركیا بۆ رزگاركردنی عێراق بكاتەوە، ئێستا ئاگاداری هەڵوێستی توركیاین بەرامبەر بە هەموو دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا، كە توركیا نەك نەیتوانیوە ببێتە دەروازەیەكی رۆژئاوا بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵكو ئێستا خۆی هەڕەشە لە هەموو دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا دەكات و راشكاوانە پێیان دەڵێت ئەگەر بەم شێوەیە رەفتار لەگەڵ توركیا بكەن، ئەوا توركیا كارێك دەكات كە هیچ هاووڵاتییەكی ئەوروپی نەتوانێت بە ئارامی بەشەقامەكاندا پیاسە بكات، ئەمەش مانای ئەوەیە تەنانەت توركیاش ئێستا ئەو دەوڵەتە نییە بۆ رۆژئاوا بۆ ئەوەی ببێتە دەروازە بۆ ئەوەی رۆژئاوا لەوێوە رۆڵی خۆی بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگێڕێت.

لایەنێكی دیكە كە دەوڵەتی دیفاكتۆی كوردستان بۆ پێگە و شكۆی رۆژئاوای لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروستكردووە، ئەوەیە كە بڕیاری سیاسی لە ئێستادا لەدەستی سەركردایەتی سیاسیی كوردستانە كە سەرۆك بارزانی نوێنەرایەتی دەكات. پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئەگەر كوردستان بەهاوشێوەی دەوڵەتێكی سەربەخۆ خۆی بڕیاری سیاسیی خۆی نەدابایەو ناچار بوایە بگەڕایەتەوە بۆ بەغدا، ئایا دەسەڵاتدارانی شیعە لە بەغدا بەوە رازی دەبن، كوردستان وەك بەشێك لە عێراق ببێتە ئەو پێگە جوگرافیە گرنگە و رۆژئاوا بەوجۆرە بوونی هەبێت؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە ئاشكرایە و عەرەبی عێراق بە شیعە و سوننەوە هەموو رۆژئاوا وەك داگیركار سەیردەكەن، شیعەو سوننە چەند بەخوێنی سەری یەكتری تینوو بن، بەڵام لەدوای 2003 زۆر بە راشكاوی بینیمان كە عەرەبی سوننە و شیعە لە دوو بەرەی جیاواز و لەیەكاتدا و هەردووكیشیان لە ژێر ناوی (مقاوەمەی موحتەل) شەڕی هێزەكای ئەمریكا و دەوڵەتانی دیكەی هاوپەیمانیان دەكرد.

كەواتە بۆ ئەوەی ئەم بڕیارە سیاسییە كوردستان وەك هاوپەیمانییەكی كارای رۆژئاوا هەر لە دەستی سەركردایەتی سیاسیی كوردستاندا بمێنێتەوە، قۆناخی دوای رووخانی خەلافەتی داعش بۆ پێگە و شكۆی رۆژئاوا فەرزی دەكات كوردستان لە دەوڵەتێكی دیفاكتۆی سەربەخۆوە ببێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆی خاوەن سەروەریی و هەموو هەوڵەكان لە هەولێرەوە سەرچاوە بگرن و هەولێر ببێتە خاڵی كۆكردنەوەی ئەو كۆڕ و كۆنگرانەی بۆ دووبارە رێكخستنەوەی تەواوی ناوچەكە دەخرێتەگەر، ئەمەش بەو مانایەی ئەگەر پێشتر رێككەوتنی هەولێر بۆ رێكخستنەوەی تەواوی هێز و لایەنە سیاسییەكانی عێراق بۆ گەیشتن بە رێككەوتن بۆ دامەزراندنی حكومەتی عێراق كرابێت، ئەوا ئەمجارەیان هەولێر دەبێتە ئەو پایتەختەی كە هەموو هێزەكانی ناوچەكە و هێزە نێودەوڵەتییەكانی لێ كۆدەبێتەوە، بۆ ئەوەی رێككەوتنی هەولێر ببێتە بنەما بۆ رێكخستنەوەی تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەكە، لەم حاڵەتەشدا هەولێر كە دەبێتە سەنتەری چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەمان رۆڵی برۆكسل وەردەگرێت بۆ گفتوگۆ و رێككەوتن لەسەر تەواوی كێشەكانی دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا.

دەوڵەتان شەڕ هەڵدەگیرسێنن و
شەڕیش دەوڵەتی تازە دروست دەكات

ئەگەر هەردوو رێكخراوی (قاعیدە و داعش) تیرۆر و كاری تیرۆریستی لەبازنەیەكدا پێكەوە كۆیان بكاتەوە، ئەوا ئامانج و ستراتیژیەتی هەریەكەیان لە دووبازنەی سەربەخۆدا لەیەكتریان جیادەكاتەوە.

دیارە ئامانج و ستراتیژیەتی رێكخراوی تیرۆریستی ئەلقاعیدە لەسەر بنەمای دژایەتی و بەرگرتن بە هەژموونی ئەوروپا و ئەمریكا داڕێژدراوە، بۆیە كارە تیرۆریستییەكانی ئەلقاعیدە هەر هەمووی بۆ رۆژئاوا ئاراستە دەكران و، دوای ئەوەی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بە سەرۆكایەتی ئەمریكا لە 2001 رژیمی تاڵیبانی لە ئەفغانستان رووخاند، بەڵگە و دیكۆمێنتی زۆر لەسەر بازگەكانی قاعیدە دەست هاوپەیمانان كەوتوون كە هەموویان ئاماژە بەوە دەكەن، ئامانج و ستراتیژیەتی ئەلقاعیدە شكاندنی شكۆ و هەژموونی ئەمریكاو رۆژئاوا بووەو مەشق و راهێنانیان لەسەر ئەو ئامانجانە بە تیرۆریستانی خۆیان كردووە كە خۆیان لەو شوێنانە بتەقێننەوە كە رۆژئاوا وەك سیمبولی خۆی سەیری دەكات، بۆ نموونە وەك (هەردوو تاوەری رێكخراوی بازرگانی جیهانی لە ئەمریكا، كاتژمێری بیگ بن لە بەریتانیا، تاوەری ئیڤل لە فەرەنسا و.. هتد).

لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر سەرنج بدەین، راشكاوانە هەست بەو راستییە دەكەین، كە رێكخراوی قاعیدە و لقەكەی لە عێراق هەتا كۆتایی ساڵی 2011 كە ئەمریكا هێزەكانی لە عێراق كشاندەوە، رێكخراوی قاعیدەی لقی عێراق هەر بەشێك بووە لە ئەلقاعیدەی ئەفغانستان، بەڵام پاش ئەوەی لە كۆتایی 2011 ئەمریكا هیزەكانی لە عێراق كشاندەوە، حوكمڕانیی عێراق تەسلیمی نوری مالیكی كراو ئەویش ئاراستەی حوكمڕانیی دەوڵەتی گۆڕی بۆ حوكمڕانییەكی مەزهەبگەرایی شیعە، لە هەمانكاتدا راپەڕینەكانی گەلانی سوریاش دەستی پێكردو رژێمی بەشار ئەسەدیش زۆر بە توندی هەوڵیدا ئەو خەڵكە سەركوت بكات كە بەشی زۆریان عەرەبی سوننە بوون، ئەوا عەرەبی سوننەی سوریا و عێراق راستەوخۆ كەوتنە بەردەم هەڕەشە و سەركوتكردنی رژێمی بەشار ئەسەدی شیعەی عەلەوی لە دیمەشق و رژێمی نوری مالیكی شیعە لەبەغدا.

ئەم وەرچەرخانەی دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق دروستی كرد، دوژمنی سەرەكیی رێكخراوی قاعیدەی لقی عێراقی لە ئەمریكا و رۆژئاوا گۆڕی بۆ هەردوو رژێمی شیعەی عەلەوی بەشار ئەسەد لە دیمەشق و رژیمی نوری مالیكی شیعەگەرا لەبەغدا. لەبەر رۆشنایی ئەم وەرچەرخانەشدا رێكخراوی قاعیدەی لقی عێراق، سوودی لەم بارودۆخە وەرگرت و لەسەر بنەمای بەرگریكردن لە سەركوتكاری شیعە دژی سوننە، خۆی لە رێكخراوی سەرەكیی قاعیدە جیاكردەوەو لە جێگەی ئەودا لەسەرەتای ساڵی 2014 رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی لەعێراق و شام (داعش)ی راگەیاندو هەر هەمان ساڵیش لەمانگی حوزەیراندا پاش ئەوەی موسڵ كەوتە دەستی داعش خەلافەتی ئیسلامی لە عێراق و سوریا راگەیاند.
كەواتە ئەم باكگراوەندە ئەوەمان پێدەڵێت، ئەگەر لە بنەچەدا (قاعیدە و داعش) هەردووكیان یەك رێكخراوی تیرۆریستی بووبن، ئەوا دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق و سەركوتكاریی بەشار ئەسەد دژی راپەڕینی گەلانی سوریا لە دوای 2011، ئەوا داعش و قاعیدە نەك هەر جیاوازن، بەڵكو سەرانی ئەلقاعیدە، سەرانی داعش رەتدەكەنەوە و بە پێچەوانەشەوە داعشیش قاعیدە رەتدەكاتەوە. هەر لەم روانگەیەشەوە بوو كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و لەسەرووی هەمووشیانەوە ئەمریكا، لەدوای كەوتنی موسڵ و راگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی لەلایەن داعشەوە، هەمان مامەڵەی قاعیدەیان لەگەڵ داعش نەكردو وەك دەرهاویشتەی شەڕ و ململانێی نێوان شیعەو سوننە سەیریان كرد، بەڵام كاتێك سەرانی تیرۆریستی داعش لە خۆیان بایی بوون و پەلاماری كوردستانیان داو بۆ جیهانیان سەلماند كە ئەمانیش دژی هەموو مرۆڤایەتی و ئایین و نەتەوە جیاوازەكانی دیكەن، ئەو كات ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بڕیاری دەركرد و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعش پێكهات و ئەمریكا هاتە ناو شەڕی دژی داعشەوە. داعشیش وەك كاردانەوەیەك بۆ ئەو هاوپەیمانییە نێودەوڵەتییە كە لەدژی دروست ببوو، كەوتە ئەنجامدانی كاری تیرۆریستی دژی ئەو وڵاتانەی كە لە هاوپەیمانییەكەدا بەشداربوون.
لە ئێستادا لەگەڵ ئەوەی شەڕی دژی داعش بۆتە شەڕێكی جیهانی دژی تیرۆر و 68 دەوڵەت لەم شەڕەدا بەشدارن و شەڕەكەش بەرەو كۆتایی و رووخاندنی خەلافەتەكەی داعش هەنگاو هەڵدەگرێت، دەبێت هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بۆ قۆناخی دوای نەمانی داعش، ئەو راستییە لەبەر چاو بگرێت كە دروستبوونی قاعیدە هاوشێوەی دروستبوونی داعش نییە. ئەگەر قاعیدە وەك ئاكامی پێكدادانی شارستانییەتی ئیسلام و كریستیان بخوێندرێتەوە، ئەوا داعش دەبێت وەك ئاكامی شەڕ و ململانێی نێوان هەردوو مەزهەبی شیعە و سوننەی ئیسلام بخوێندرێتەوە و مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، لەمەش زیاتر پێویستە درك بەو راستییە بكرێت كە پێكدادانی مەزهەبگەرایی نێوان شیعەو سوننە زۆر لە پێكدادانی شارستانییەتی ئیسلام و كریستیان ترسناكترە و هەروەها ئەو رێكخراوە تیرۆریستییەی پێكدادانی مەزهەبگەرایی شیعە و سوننە بەرهەمی دەهێنێت (داعش) زۆر لەو رێكخراوە تیرۆریستییە ترسناكترە (ئەلقاعیدە) كە پێكدادانی شارستانیەتی ئیسلام و كریستیان بەرهەمی دەهێنێت، لەهەمانكاتیشدا كاردانەوەی دروستبوونی رێكخراوێكی تیرۆریست و دڕندەی وەك داعش بۆتە هۆكاری ئەوەی بە هەمان ئاست و خراپتریش رێكخراو و میلیشیای مەزهەبگەرا لەناو شیعەشدا دروست ببن.
لێرەوە دەكرێت راشكاوانە بڵێین:

ئەگەر شەڕی دژی تیرۆریستانی ئەلقاعیدە شەڕی نێوان رێكخراوێكی تیرۆریستی و جیهانی ئازاد بووبێت، ئەوا شەڕی دژی داعش شەڕێكی ئایینی نێوان دوو مەزهەبی جیاوازی یەك ئایینە و دەرهاویشتەی ئەم شەڕە پەلی هاویشتووە بۆ شەڕێكی دیكە كە ئێستا بەشەڕی تیرۆریستان و جیهانی ئازاد لەقەڵەم دەدرێت. لەمەش زیاتر كارە تیرۆریستییەكانی داعش كاریگەری لەسەر تەواوی لقەكانی رێكخراوی تیرۆریستی قاعیدە لە پاكستانەوە تا نەیجیریا هەبووە و بەتەواوەتی داعش ئەلقاعیدەی بچووك كردۆتەوە، هەربۆیە ئەگەر ئامانجی شەڕی دژی داعش لە ریشەهەڵكێشانی فیكری داعش بێت، ئەوا دەبێت بە مانایەكی دیكە لە ریشەهەڵكێشانی شەڕ و ململانێی نێوان شیعەو سوننە بێت. دیارە لە ریشەهەڵكێشانی شەڕی ئایینیش وەك ئەزموونی شەڕی 30 ساڵەی ئایینی لە ئەوروپا پێمان دەڵێت، دەبێت ئەو دەوڵەتانەی لەژێر پەردەی ئاییندا بوونە ماكی ئەم شەڕە دڕندە و خوێناوییە، گۆڕانكارییان بەسەردا بێت و لەبەر رۆشنایی ئاكامی شەڕەكە دووبارە سنوور بۆ هەندێك دەوڵەت دابنرێت و ئەو دەوڵەتانەشی كە بوونە گۆڕەپانی شەڕەكە بەجۆرێك نەخشەكانیان دابڕێژدرێتەوە كە دەوڵەتی غەیرە ئایینی بن و هەروەها گەرەنتییەكیش بۆ ئەو نەتەوە و ئایین و مەزهەبە جیاوازانە دروستبكرێت كە دەوڵەتانی هۆكاری شەڕەكە پێشتر نەیانتوانیوە لەسەر بنەمای گیانی لێبووردەیی و پێكەوەژیان حوكمڕانی بكەن.

بێگومان هەموو بۆچوونەكان لەسەر ئەوە كۆكن كە لەماوەیەكی كورتدا ئیدی دەوڵەتێك بەناوی خەلافەتی ئیسلامی داعش بوونی نامێنێت، بەڵام ئەو فیكرەی داعشی دروستكردووە وەك بەرەنجامی شەڕ و ململانێی نێوان شیعە و سوننە بوونی هەر دەمێنێت، بۆیە ئەگەر میكانیزمێكی جیاواز بۆ لێكجیاكردنەوەی شیعەو سوننە نەگیرێتەبەر، ئەوا ئاستی دوژمنایەتی و رق و كینەی نێوان شیعەو سوننە گەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە مەحاڵە جارێكی دیكە بتوانن پێكەوە بژین، لەمەش زیاتر لەماوەی شەڕی ئەم چەند ساڵەی رابردوودا، شەڕی شیعە دژی سوننە و شەڕی سوننە دژی شیعە پیرۆز كراوە، بۆیە لەم حاڵەتەدا كە شیعە بە حەشدی شەعبی دەڵێت حەشدی موقەدەس و بەشێكی سوننەش لەدەوری داعش كۆبوونەتەوەو بەشەكەی تریشیان بێدەنگییان بەرامبەر حەشدی شەعبی هەڵبژاردووە، ئەمە مانای ئەوەیە جارێكی دیكە هەوڵدان بۆ ئەوەی شیعە و سوننە لە چوارچێوەی یەك وڵاتدا كۆبكرێتەوە، كارێكە وەك تاقیكردنەوەی ژەهرە بۆ خواردنەوەو ئەگەر ئەم رێگەیە تاقی بكرێتەوە، ئەوا زۆر نزیكە ئەمجارەیان شەڕی نێوان شیعەو سونە لە داعش خراپتر دروست بكاتەوە.


لەناو ئەم هاوكێشە ئاڵۆزەی دوای نەمانی داعش، كوردستان ئەو كیانەیە كە لەگەڵ ئەوەی نەبۆتە بەشێك لە شەڕ و ململانێی شیعە و سوننە، كەچی هەردوولایەنی شیعەو سوننە خۆیان بە دوژمنی سەرسەختی كوردو كوردستان دەزانن، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا تەواوی دەوڵەتانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی خەریكە بەتەواوەتی دەگەنە ئەو قەناعەتەی پارێزگاریكردن لە دەوڵەتی دیفاكتۆی كوردستان و پشتگیریكردنی بەرەو سەربەخۆیی تەواو، پرسێكە ناكرێت تێكەڵی هیچ پرسێكی دیكە بكرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو دەوڵەتانەی بوونەتە فاكتەری دروستبوونی ئەم شەڕە خوێناوی و پڕ كاولكارییە، شایەنی ئەوە نین بە یەكگرتوویی بمێننەوە، ئەو نەتەوەیەشی وەك گەلی كوردستان بەرگری لە مان و نەمانی خۆی كردووە و تیرۆریستانی تێكشاندووە، شایەنی ئەوەیە رێزی لێ بگیرێت و پشتگیری بكرێت بۆ ئەوەی دەوڵەتی سەربەخۆی رابگەیەنێت.