لەگەڵ نزیكبوونەوەی كۆتاییهاتنی پرۆسەی ئازادكردنی موسڵ، جارێكی دیكە هەولێر دەبێتەوە بە سەنتەری كۆكردنەوەی هەموو هێزەكانی عێراق و پێدەچێت ئەمجارەیان نەك هەر تەنیا نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەمریكا و بەریتانیا ببنە بەشێك لەم پرۆسەیە، مەزندەی ئەوە دەكرێت بازنەكە فراوانتر بێت و دەوڵەتان و لایەنی دیكەش لە دیاریكردنی جۆری پێوەندی و ئایندەی نێوان عێراق و كوردستان بەشداری بكەن.
لە ئێستا پرسی سەربەخۆیی دەوڵەتی كوردستان، یان بڕیاردان لەسەر چارەنووسی ئەم جوگرافیایە، تەنیا پرسێكی ناوخۆیی نێوان عێراق و كوردستان نییە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی پێویستە پێش هەرلایەكی دیكە عێراق و كوردستان لەسەر ئەم پرسە چارەنووسسازە وتووێژ بكەن و بڕیاری یەكلاكەرەوەی لەسەر بدەن، بەڵام گرنگیی یەكلایی بوونەوە، یان دیاریكردنی جۆری پێوەندیی ئایندەی نێوان عێراق و كوردستان نەك هەر تەنیا بۆ ئەو دوو لایەنە، بەڵكو بۆ تەواوی رۆژئاواو هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعش و تەواوی دەوڵەتانی ناوچەكە بە سوننە و شیعەوە گرنگی خۆی هەیە و یەكلابوونەوەی كێشەی نێوان عێراق و كوردستان دەبێتە دروستكەری شاڕێگەی ئاشتی لەناوچەكەدا.
هێز و لایەنە شیعیەكانی عێراق تا رادەیەكی زۆر لەو راستییە دڵنیابوون كە جارێكی دیكە ناتوانن ئەو هاوپەیمانییەی نێوان كوردستان و شیعە بگێڕنەوە بۆ سەرەتای ساڵانی 2002-2003، ئەمەش لەبەر ئەوەیە لەیەكەم ئەزموونی حوكمڕانیی شیعە لە عێراقدا، كە كورد پێیوابوو كوردو شیعە هەردوولایان قوربانیی دەستی یەك جەلاد بوون و دەتوانن بەهاوبەشی عێراق بەڕێوە بەرن و ئارەزوومەندانە لەیەك وڵاتدا پێكەوە بژین، نەك هەر سەركەوتوو نەبوو، بەڵكو كوردیان گەیاندە ئەو قەناعەتەی كە جیاوازی حوكمڕانیی عەرەبی سوننە (سەدام حوسێن) لەگەڵ حوكمڕانیی شیعە (نوری مالیكی) تەنیا ئەوەندەیە دوو دەموچاوی جیاوازن، رژێمی سەدام حوسێن كوردستانی كیمیاباران كردو رژێمەكەی نوری مالیكی-یش بودجەو مووچەی كوردستانی بڕی، ئەمەش وەك پەندە عەرەبییەكە دەڵێت: (قطع الاعناق ولا قطع الارزاق) واتە سەریان ببڕن، بەڵام رزقیان مەبڕن. بەڵام نموونەی حوكمڕانیی شیعە (نوری مالیكی) ئەمەشی كرد. بەداخەوە لەبەرامبەر ئەم رەفتارە نامرۆڤانەی نوری مالیكی، نەك هەر تەنیا هێز و لایەنە شیعەكانی ناو هاوپەیمانی نیشتمانی، بەڵكو مەرجەعییەتی باڵای نەجەف بێدەنگی هەڵبژارد، دیارە هەڵبژاردنی بێدەنگیش لەسەر پرسی لەو جۆرە، واتە رازیبوون بەو زوڵمەی لەلایەن رژێمی نوری مالكییەوە لە خەڵكی كوردستان دەكرێت.
هێز و لایەنە شیعەكانی عێراق تەواو لەو راستییە حاڵیبوون كە جارێكی دیكە كوردستان نابێتەوە بە بەشێك لە عێراق، بۆیە هەندێك لایەنیان ئامادەباشییان پیشانداوە كە لەسەر پرسی سەربەخۆیی لەگەڵ كوردستان دانوستاندن بكرێت، دیارە چەمكی دانوستاندیش لای عەرەبی شیعە هەمان مانای لای عەرەبی سوننە هەیە، بەڵام جیاوازیی نێوانیان ئەوەیە، ئەمجارەیان جوگرافیای باشووری كوردستان لەلایەن هێزی پێشمەرگەی كوردستانەوە بە خوێن و قوربانیدان ئازادكراوەتەوەو بۆتە ئەو ئەمری واقیعەی پێش دانوستاندنی سیاسی، دانوستاندنی سەربازی بە ئامادەبوونی ئەمریكا لەسەر كراوە و ئەم رێككەوتنە سەربازییەش شەرعییەت بەمانەوەی پێشمەرگە دەدات، نەك هەروەك بەشێك لە خاكی باشووری كوردستان لەچوارچێوەی عێراقدا، بەڵكو وەك بەرەی پێشەوەی شەڕی دژی داعش و، بوونی بە هێڵێك بۆ جیاكردنەوەی كوردستان لەبەشەكانی دیكەی عێراق كە ئێستا مەزندەی ئەوەی لێدەكرێت دوای ئازادكردنەوەی موسڵ و ملنەدانی حكومەتی بەغدا بۆ داواكاریی سوننە، بەجۆرێكی دیكە شەڕێكی دیكەی مەزهەبگەرایی خوێناوی لە نێوان عەرەبی شیعە و سوننە دروست ببێتەوە.

كەواتە جیاكردنەوەی كوردستان لە عێراق لە رووی سەربازییەوە پێش ئەوەی ئامانج لێی سەربەخۆیی كوردستان بێت، ئامانجی سەرەكی هەوڵدانە بۆ كۆنتڕۆڵكردنەوەی بەشە عەرەبییەكەی عێراق و دووبارە رێكخستنەوەی پێوەندییەكانی نێوان عەرەبی شیعەو سوننە، ئەوجا ئەم پرۆسەیەی رێكخستنەوەیە چەندی پێدەچێت و چۆن رێكدەخرێتەوە، ئەمەیان مەسەلەیەكە و پێوەندیی نێوان كوردستان و بەشە عەرەبییەكەی عێراقیش مەسەلەیەكی دیكەیە، بەڵام بۆ ئەوەی پرۆسەی رێكخستنەوەی بەشە عەرەبییەكەی عێراق و رێكخستنەوەی پێوەندییەكانی نێوان عەرەبی شیعە و سوننە، كێشەی كەمتر بێتە رێگای و پرسی سەربەخۆیی كوردستان نەبێتە كارتی گوشاری دەستی شیعە و سوننە بۆ بەهێزكردنی پێگەی جەماوەری خۆیان، ئەوا باشترە كە پرسی سەربەخۆیی كوردستان وەك هەنگاوی یەكەم لەگەڵ عێراق یەكلایی بكرێتەوەو پاشان بەشە عەرەبییەكەی عێراق بە هاوكاری ئەمریكا و دەوڵەتانی هاوپەیمانی دژی داعش، هاوكاری هەردوو لایەنی عەرەبی شیعە و سوننە بكەن بۆ ئەوەی لەسەر شێوازێكی تازە پێوەندیی خۆیان رێكبخەنەوە.

كێشەی سەرەكی لە دووبارە رێكخستنەوەی عێراقی دوای داعش، بریتی دەبێت لە جیاكردنەوەی سوپا لە سیاسەتی مەزهەبگەرایی و دوورخستنەوەی هێزەكانی حەشدی شەعبی لەناوچەكانی عەرەبی سوننەنشین، ئەمەش پێویستی بەوەیە كە هێزێكی ئاسایشی لۆكاڵ بەناوی گاردی نیشتمانی بۆ عەرەبی سوننەی عێراق دابمەزرێت و پرسی ئاسایش لە عێراقی عەرەبیدا بەرەو لامەركەزی كردن بەرن، ئەمەش دەبێتە یەكەم نموونەی لامەركەزیی هێزی سەربازی و ئاسایش لە ئەزموونی دەوڵەتی فیدڕاڵی لە جیهاندا، هێنانەئارای ئەزموونێكی لەمشێوەی دەوڵەتی فیدڕاڵی لەنێوان عەرەبی شیعە و سوننە لەسەر بنەمای بەلامەركەزی كردنی هێزی سەربازی و ئاسایش، خۆی لە خۆیدا ئەو راستییە ئاشكرادەكات كە ئەزموونی دابەشكردنی دەسەڵات لە عێراقدا سەركەوتوو نەبووەو دەبێت بۆ چارەسەركردنی كێشەی عەرەبی سوننەش لە عێراقدا پەنا بۆ جۆرێك لە دابەشكردنی سەروەری ببرێت، بەڵام ئەگەر كۆماری ئیسلامی ئێران سنوورێك بۆ دەستتێوەردانەكانی لە چارەسەرێكی لەمجۆرەی نێوان شیعەو سوننە دابنێت، ئەوا لەوانەیە عەرەبی شیعە و سوننەی عێراق، لەبەر ئەوەی كێشەی ناسنامەی نەتەوەییان نییە، بەم رێگەیە كێشەكەیان چارەسەر بكرێت و پێوەندیی نێوانیان رێكبخرێتەوە.
بەڵام سەبارەت بە باشووری كوردستان، كە لە ئێستادا كۆمەڵێك كێشەی سەرەكی لەگەڵ حكومەتی بەغدا بەئەمری واقیع یەكلایی بۆتەوە، یەكلابوونەوەی ئەم كێشانەش وایكردووە كە كوردستان و عێراق بەشێوەیەكی هێمنتر دیالۆگ بكەن و باشتریش لە یەكتری تێبگەن و بوونی كوردستان و عێراق بەدوو دەوڵەتی دراوسێی یەكتری كێشەیەكی ئەوتۆ دروست نەكات، بەتایبەتیش كە پێشتر بەشی هەرە زۆری كێشەكانی نێوان كوردستان و عێراق لەسەر ئەم كێشانە بوون:
1- گەورەترین كێشەی نێوان كوردستان و عێراق، كێشەی خاك و دیاریكردنی سنووری باشووری كوردستان بوو، بەڵام ئێستا بەشی هەرە زۆری ئەو ناوچانەی پێیان دەگوترا (ناوچەی كێشە لەسەر) ئێستا كێشەیان لەسەر نەماوەو لەژێر دەستی هێزی پێشمەرگەی كوردستاندایەو حكومەتی بەغداش لەگەڵ كوردستان لەسەر مانەوەی هێزی پێشمەرگە لەو ناوچانە رێككەوتنی سەربازی بە ئامادەبوونی ئەمریكا كردووە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر حكومەتی بەغدا بیەوێت بە ئاشتی و دیالۆگ كێشەی ئەو ناوچانە چارەسەر بكرێت، ئەوا دەبێت خۆی هەماهەنگ و هاوكار بێت بۆ ئەنجامدانی راپرسی، ئەگەر ئەو ئامادەباشییەشی تێدا نەبێت، ئەوا رێككەوتنی سەربازی لە نێوان بەغدا و هەولێر، هەروەها دەستووری عێراقی ساڵی 2005یش ئەو مافەی بە پەرلەمانی كوردستان داوە كە یەكلایەنە بڕیاری ریفراندۆم لەسەر چارەنووسی ئەو ناوچانە بدات.

2- كێشەیەكی دیكەی گەورەی نێوان كوردستان و عێراق، بوونی هێزی پێشمەرگەی كوردستان بوو وەك سوپای بەرگریكاری كوردستان، ئێستا ئەم كێشەیە نەك هەر چارەسەر بووە، بەڵكو حكومەتی عێراق رێككەوتنی هاوپەیمانی لەگەڵ هێزی پێشمەرگە ئەنجامداوەو ئێستا وەك دوو سوپای دوو دەوڵەت پێكەوە دژی دوژمنێكی هاوبەش شەڕدەكەن، بۆیە ئەگەر پرسی چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان عەرەبی شیعەو سوننە پێویستی بەجۆرێك بە لامەركەزیكردنی هێزی سەربازی و ئاسایش هەبێت، ئەوا ئێستا جیاكردنەوەی هێزی پێشمەرگە وەك سوپای كوردستان سەركەوتنی بەدەست هێناوەو لەگەڵ سوپای عێراقیشدا وەك سوپای دەوڵەتێكی دراوسێ هاوپەیمانە.
3- كێشەیەكی هەستیاری دیكەی نێوان هەولێر و بەغدا، ئاراستەی سیاسەتی نەوتی حكومەتی عێراقە كە ئەو مافە لەكوردستان وەردەگرێتەوە كە خۆی خاوەنی سیاسەتی نەوتی خۆی بێت و خۆی نەوت دەربهێنێت و رەوانەی بازاڕەكانی نەوتی جیهانی بكات، لە ئێستادا ئەم كێشەیەش نەك هەر چارەسەر كراوە، بەڵكو بەشێك لە نەوتی عێراقیش لە رێگەی بۆرییە نەوتەكانی كوردستانەوە دەنێردرێتە دەرەوەو لەوێوە هەناردەی بازاڕەكانی نەوتی جیهان دەكرێت، هەروەها حكومەتی عێراق ئەوا بۆ ماوەی چوار ساڵە بودجە و مووچەی هەرێمی كوردستان نانێرێت و كوردستان بەرەو دروستكردنی ژێرخانی ئابوورییەكی سەربەخۆ هەنگاو هەڵدەگرێت، راستە حكومەتی كوردستان ناتوانێت وەك حكومەتی بەغدا مووچەی فەرمانبەرانی دابین بكات، بەڵام ئەو قەیرانەی لەلایەن بەغداوە وەك گوشار لەسەر پرۆسەی سەربەخۆیی كوردستان دروستكراوە، وا خەریكە وردە وردە دەڕەوێتەوەو كۆتایی دێت، بۆیە لەم حاڵەتە پرسی دابەشكردنی داهاتیش لەنێوان كوردستان و عێراق كۆتایی هاتووە.
ئەوەی كە دەمێنێتەوە پرسی بەشداریكردنی كوردە لە پرۆسەی سیاسیی عێراق، لەمەشیاندا حكومەتی عێراق وردە وردە قەوارەی بەشداریی كوردی لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا كەم كردۆتەوە، بەڵام لایەنی كوردستانی بەتایبەتی پارتی دیموكراتی كوردستان كە پشكی شێری لەم كەمكردنەوەیە بەركەوتووە، جۆرێك لە بێدەنگی هەڵبژاردووەو كاردانەوەیەكی ئەوتۆی نییە كە بۆنی پەرۆشی ئەوەی لێبێت، جارێكی دیكە كوردستان دەبێتەوە بە بەشێك لە عێراق، بۆیە ئەمەش مانای ئەوەیە خەریكە رۆژ لەدوای رۆژ بەغداو كوردستان بەهێمنی لەیەكتری دووردەكەونەوە.

لەچوارچێوەی ئەم هاوكێشە ئاڵۆز و ناسكەی عێراق و كوردستانی پێدا تێدەپەڕێت، جۆرێك لە موزایەداتی سیاسی حزبە سیاسییەكان دیمەنی هاوكێشەكەی تەڵخ كردووە، كە بۆ پێگەو هەڵوێستی كوردستان باشتر بوو ئەو شێوازی موزایەدەی سیاسییە لەم قۆناخەدا بوونی نەبێت، بەڵام وێڕای هەموو ئەمانەش بارودۆخەكە گەیشتۆتە ئاستێك كە موزایەدەی حزبە سیاسییەكان، یان خۆنزیكردنەوە لە مالیكی و هاوشێوەكانی كاریگەری لەسەر پێوەندیەكانی نێوان كوردستان و بەغداو رەوتی وتووێژەكانی كوردستان و عێراق بۆ سەربەخۆیی نەبێت، ئەوانەشی كە ئێستا خۆیان لەبەرەی دژی سەربەخۆیی و پرۆسەی دانوستاندنی كوردستان و عێراق بۆ سەربەخۆیی دەبیننەوە و دیاری بەلاشی كوردفرۆشی پێشكەشی داگیركەران دەكەن، دەبێت باش بزانن نە ئەوان و نە نوری مالكیش لە ئایندەی سیاسی بەشە عەرەبییەكەی عێراق (نەك ئەو عێراقەی پێش 2014) رۆڵیان نابێت و هەتا ئەگەر لە ئاكامی سندوقەكانی دەنگدانیشەوە كەسێكی وەك مالیكی شەرعییەتی ئەوەی پێبدرێت، بگەڕێتەوە ناو پرۆسەی سیاسیی عێراق، ئەوا ئایندەی عێراق و ناوچەكەو كۆی هاوسەنگیی نێوان شیعەو سوننە و سەقامگیریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رێگەنادات مالیكی و ئەوانەی وەك مالیكی بیردەكەنەوە لە پرۆسەی سیاسیی ئایندەی عێراقدا هیچ ئایندەیەكیان هەبێت.
بۆ ئەمەش گرنگە هەڵوەستەیەك لەسەر بێ بایەخبوونی رۆڵی پەرلەمانی عێراقی بكەین، كە باڵی نوری مالیكی و هاوپەیمانەكانی تیایدا باڵادەستن و بڕیارەكانی هیچ بەهایەكی نەماوە و بۆتە شوێنێك بۆ خۆنمایشكردن و موزایەداتی سیاسی، دیارە هۆكاری سەرەكی لە پشت بێ بایەخبوونی بڕیارەكانی پەرلەمانی عێراق لەلایەن حكومەتی ئەمریكاو كوردستانەوە، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئێستا پەرلەمانی عێراق وەك پەرلەمانەكەی حكومەتی بەشار ئەسەد تەنیا نوێنەرایەتی ئەو كەسانە دەكات كە لەدەورو پشتی نوری مالیكی دەخولێنەوە، بۆیە لە ئێستادا ئەگەر بەوردی سەرنج بدەین، تەنیا ئەو بڕیار و یاسایانەی حكومەتی عێراقی بایەخیان هەیە كە حكومەتی عێراق، حكومەتی كوردستان و حكومەتی ئەمریكا مەبەستیانە، لەم راستەوە دەكرێت ئاماژە بە یاسای حەشدی شەعبی بكەین، كە ئەم یاسایە داواكاری سەرەكیی حكومەتی ئەمریكا بووە لە حكومەتی عێراق بۆ ئەوەی بەیاسا چارەنووسی ئەو هێزە مەزهەبگەرایە بگۆڕێت بۆ هێزێكی نیشتمانی و لەژێر دەستی فەرماندەی میلیشیاكان بیهێنێتەدەرەوە و بیخاتە ژێر كۆنتڕۆڵی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانی عێراقەوە، لەسەر ئەم پرسە نوری مالیكی كەوتبووە دووڕیانێكەوە، یان دەبوو هەموو هەوڵی خۆی بخاتەگەڕ بۆ ئەوەی یاسای حەشدی شەعبی تێپەڕێت، یان ئەو هێزە گوشاری دەخرایە سەر و لەبەریەك هەڵدەوەشێندرایەوە، بۆیە كاتێك یاسای حەشدی شەعبی پەسەند كرا، زۆر كەس وەك سەركەوتنی باڵی نوری مالیكی ئەم سیناریۆیەیان بە كوردستان فرۆشتەوە، بەڵام پرۆسەی ئازادكردنی موسڵ و شەڕفرۆشتنی هەندێك لە هێزەكانی حەشد بە پێشمەرگە، ئەو راستییەی سەلماند، ئەو یاسایە بۆ ئەوەیە لغاوی ئەو خەڵكانەی ناو حەشدی شەعبی بكەن، كە دەیانەوێت گێچەڵ دروست بكەن.

لەلایەكی دیكەوە ئەگەر سەیری پەسەندكردنی یاسای بودجەی ساڵی 2017 بكەین كە حكومەتی كوردستان ئامادەنەبوو پێوەی پابەند بێت، لەبەر ئەوەی زیانی لە ئابووریی كوردستان دا، وێڕای ئەوەی پەرلەمانتارانی گۆڕان و چەند لایەنێكی دیكە دەهۆڵی زۆریان بۆ كوتا، بەڵام سەرەنجام حەیدەر عەبادی رایگەیاند، ئەو پرسە پێوەندی بە رێككەوتنی نێوان حكومەتی كوردستان و حكومەتی بەغداوە هەیە.
هەموو ئەمانە پێكەوە راستییەكمان بۆ دەخاتەڕوو، ئەویش ئەوەیە كە بەغدا پێش كوردستان گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە عەرەبی شیعە دەبێت هەموو هەوڵیان بۆ ئەوە بێت كە بەشە عەرەبییەكەی عێراق بە یەكگرتوویی بمێنێتەوەو لە پرۆسەی دانوستاندن بۆ سەربەخۆیی كوردستان نەرمی بنوێنن و هەوڵبدەن ئەم پرسە بەزوویی و بە ئاشتییانە یەكلایی بێتەوە، لەبەر ئەوەی سەربەخۆیی كوردستان چەند لە بەرژەوەندی خەڵكی كوردستاندایە، هێندە زیاتریش بۆ ئایندەی عێراقی عەرەبی و تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرنگە، بۆ ئەوانەی لە كوردستان و لەناو عەرەبی شیعەش دژی ئەم واقیعە تازەیەن و چاویان بە سەربەخۆیی كوردستاندا هەڵنایەت، ئەوا لە پرۆسەی سیاسیی ئایندەی عێراق و كوردستان هیچ رۆڵێكیان نابێت و ئەوەی ئێستا دەیكەن، راكردنە بەرەو ناو ئاگرەكە كە ئەمڕۆ بێت، یان سبەی دەیانسووتێنێت.