ئەوەی لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامیدا جێگەی كێشمەكێش و ململانێی فیكرو سیاسی نەبێت، پرسی بە دیموكراتیزەكردن و پیادەكردنی سیستمی دیموكراتییە، ئەمە بۆ دەوڵەتانی ئیسلامی عەرەبی و غەیرە عەرەبی، هەروەها بۆ هەردوو مەزهەبی سوننە و شیعە هیچ جیاوازیەكی نییە.
لەناو هەموو جیهانی عەرەبی و ئیسلامیدا، بێجگە لە كورد كە ناسنامەی نەتەوەیی دەخاتە سەرووی مەزهەب و ئایینەوە، هەموو نەتەوەكانی دیكە ئەوجا (عەرەبن، یان تورك، یان فارس، تەنانەت ئەفغانی و پاكستانیش) مەزهەب، یان ئایین دەخەنە سەرووی ناسنامەی نەتەوەییەوە، ئەم هاوكێشەیە لەسەردەمی حوكمڕانی شاهەنشاهی ئێران و كۆماری توركیای ئەتاتورك و پان عەرەبیزمی جەمال عەبدولناسر، هەندێك گۆڕانكاری بەسەر هات و هەوڵێك هەبوو، توركیا وەك دەوڵەتی نەتەوەیی تورك و ئێران وەك دەوڵەتی نەتەوەیی فارس و پرۆژەی پان عەرەبیزمی ناسریش دەیویست وڵاتانی عەرەبی لە چوارچێوەی ئەم پرۆسە كۆبكاتەوە، بەڵام لە ئێستادا هاوكێشەكە گۆڕاوە و هەستی ئایینی و مەزهەبگەرایی باڵادەستترە بەسەر هەستی نەتەوەییدا، تەنانەت لە توركیا (پێش ئەوەی پەكەكە پرۆسەكە لە باكووری كوردستان ئاڵۆز بكات)، حكومەتی توركیا هەوڵیدەدا كێشەی كورد چارەسەر بكات، وەك پشتیوانێك بۆ ئەو رەوتەی توركیا كە دەیەوێت سەركردایەتی جیهانی سوننە بكات. توركیا لەدوای ساڵی 2011 بە ئاشكرا پشتگیری هەڵكشانی رەوتی ئیخوان موسلمینی لە وڵاتانی عەرەبی دەكرد و تەنانەت كە عەبدولفتاح سیسی، محەمەد مورسی ئیخوان موسلمینی لە میسر دوورخستەوە، توركیا باڵیۆزی خۆی لە قاهیرە گەڕاندەوە، هەروەها لە ئێرانیش بە حوكمی ئەوەی كوردی رۆژهەڵات بەشی زۆریان سوننە مەزهەبن، كێشەی كورد لە روانگەی حكومەتی تارانەوە تێكەڵاوی كێشەی مەزهەبی شیعە و سوننە بووە، ئەمە لە كاتێكدا كورد سوننە بێت، یان شیعە، ئێزیدی بێت، یان شەبەك و كاكەیی، كێشەی نەتەوەیی هەیە، نەك كێشەی ئایینی، یان مەزهەبی، بەڵام لە روانگەی حكومەتی تارانەوە بەو چاوە مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت. لەبەر ئەوەی ئێران بە هەمان پێوانە مامەڵە لەگەڵ عەرەبی عێراق و سووریا و توركی عەلەوی و باشووری لوبنان و بەحرێن و یەمەنیش دەكات. ئەمەش سیاسەت و ستراتیژیەتی نەگۆڕی كۆماری ئیسلامییە كە دەیەوێت لەمیانەی هیلال و بازنەی شیعەوە، هاوسەنگیی هێز لەسەر ئاستی شیعەو سوننە لە ناوچەكەدا دروست بكات.
لایەنێكی دیكەی ئەم هاوكێشەیە نموونەی دەوڵەتانی سعودیە و كەنداو و میسر و سودان و ئوردن و مەغریبە، ئەم دەوڵەتە عەرەبییانە لەگەڵ ئەوەی لەبەرامبەر مەدی شیعەگەرایی ئێران وەك سەركردایەتی عەرەب و سوننە رەفتار دەكەن، بەڵام وەك بڕوابوونی خۆیان، نە بڕوایان بە سیستمی دیموكراتی لیبڕاڵی هەیە، نە برواشیان بە سیستمی ئیسلامی سیاسی خەلافەتی ئیخوان و قاعیدە و داعشیش هەیە، ئەم دەوڵەتانە دەیانەوێت لە ژێر ناوی پان عەرەبیزم، ئەوجا سیستمەكەیان كۆماری بێت، یان میرنشین، یان پادشایی، بڕوایان بەسیستمی ئۆتۆكراتی هەیە، هەر بیروبۆچوونێكیش خزمەتی ئەم ئۆتۆكراتییە بكات، ئەوا لای ئەو دەوڵەتانە وەك هەڕەشە سەیر ناكرێت، ئەگەر نەبێتە مەترسیی راستەقینە لەسەر خودی سیستمە ئۆتۆكراتییەكە، هەر بۆ نموونە ئەو ئیخوان موسلمینەی میسری بردە لێواری هەڵدێر، لەسایەی حوكمڕانیی حوسنی موبارەك گەشەی كرد، ئەو فیكرە وەهابییەی كە داعش و قاعیدەشی دروستكردووە، لەژیر سایەی حوكمڕانی پادشایی سعودیە لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامی بڵاو بۆتەوە، كەواتە راستە ئەو دەوڵەتە عەرەبییانەی خۆیان بە هاوپەیمانی سعودیە دەزانن، دژی سیستمی ئیسلامی سیاسین، بەڵام لە هەمانكاتدا خوازیاری پیادەكردنی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتیش نین.
ئەم واقیعەی ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی ئیسلامیدا هەیە، لەلایەك هەوڵدانە بۆ دروستكردنی هاوسەنگی لەنێوان شیعەو سوننە، لەلایەكی دیكەشەوە هەڵكشانی توندڕۆیی و ئیرهابی ئیسلامیی هەردوو مەزهەبی سوننەو شیعەیە بەرامبەر یەكتری.
ئەوەی لە سیاسەتی تازەی ئێستای ئیدارەی ئەمریكا دەخوێندرێتەوە و تا رادەیەكی زۆر لەلایەن دەوڵەتانی ناتۆ و یەكێتی ئەوروپاشەوە پشتگیری لێدەكرێت، هەوڵدانە بۆ گێڕانەوەی هاوسەنگی و رێگرتن لە توندڕۆیی و تیرۆری ئیسلامی، ئەوجا سەرچاوەكەی مەزهەبی شیعە بێت، یان سوننە بێت.
كۆماری ئیسلامی ئێران هەتا ئێستا سوودێكی هێجگار زۆری لەو دیدوتێڕوانینە جیهانییە بەرامبەر دیاردەی تیرۆر و توندڕەوی ئیسلامی وەرگرتووە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە تیرۆر و توندڕەوی ئیسلامی لە میانەی قاعیدە و داعش و رەوتی سەلەفییەتی جیهادی قیتالی وەك كاڵایەك بەبەری مەزهەبی سوننەدا بڕاوە، لەم چوارچێوەشدا ئێران هەوڵیداوە خۆی بخاتە بەرەی دژی تیرۆری قاعیدە و داعش بۆ ئەوەی رەوتی فراوانخوازی شیعەگەرایی خۆی وەك دژایەتی تیرۆر و تیرۆریستان پەردەپۆش بكات و هەوڵیداوە وای پیشانبدات كە دەمارگیری و توندڕۆیی و تیرۆر تەنیا بەرهەمی مەزهەبی سوننەیە، بەڵام تەجرەبەی حزبوڵای لوبنانی و حەشدی شەعبی عێراق و ئەو چەكدارانەی لە سووریا لەلایەن كۆماری ئیسلامییەوە وەك شیعە مەشق و راهێنانیان پێدەكرێت، دەریخست كە هەمان دەمارگیری و توندڕۆیی و تیرۆر لەناو مەزهەبی شیعەشدا بوونی هەیە. كێشەكە لێرەدا ئەوەیە ئیسلامی سیاسیی سوننە لە دەسەڵاتدا نییە، بەڵام ئیسلامی سیاسیی شیعە لە عێراق و سووریا و باشووری لوبنان لە دەسەڵاتدان، هەر بۆ نموونە ئەگەر ئەزموونی حوكمڕانیی ئیخوان موسلمین و مورسی بە هاوشێوەی ئەزموونی كۆماری ئیسلامی ئێران، لە میسر سەركەوتوو بوایە، ئێستا سیستمی ئیخوان موسلمینی میسر، هەم لەلایەن توركیاوە پشتگیری گەورەی لێدەكرا، هەمیش هەوڵدەدرا لەوڵاتانی دیكەی عەرەبیش دووبارە بكرێتەوە، ئەوكاتیش لەبری ئەوەی داعش و قاعیدە ببنە نوێنەرایەتی حوكمڕانیی سوننە، ئەوا نموونەی ئیخوان موسلمینی میسر دەبووە نموونەی نوێنەرایەتیكردنی سوننە، راستە ئیخوان موسلمینیش جۆرێك لە دەمارگیری و توندڕۆیی ئیسلامی بەرهەم دەهێنا، بەڵام دەمارگیری و توندڕۆیی ئیخوان موسلمین بە دەمارگیری و توندڕۆیی و تیرۆری قاعیدە و داعش بەراورد ناكرێت، بەڵكو بە هاوشێوەی كۆماری ئیسلامی كە وەك نموونەی ولایەتی فەقی دەیەوێت نموونەیەك بێت بۆ شیعە، بەهەمان شێوە ئیخوان موسلمینیش دەبووە نموونەیەك بۆ دەوڵەتانی عەرەب و غەیرەعەرەبی سوننە.
لێرەوە هاوكێشەكە خۆی بەسەر دوو تەوەردا دابەش دەكات و ئەو پرسیارانە دەورووژێنێت: ئایا دەمارگیریی توندڕەویی ئیسلامی لە ناو هەردوو مەزهەبی شیعەو سوننە كۆتایی پێدێت؟ ئایا هاوسەنگی لەنێوان دەوڵەتانی ناوچەكە كە دابەش بوون بەسەر شیعەو سوننە دروست دەكرێت؟ وەڵامدانەوەی ئەم دوو پرسیارە پێكەوە یەكتری تەواو دەكەن، ئەمەش بەو مانایەی پێش هەموو شت دەبێت دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی ئەوجا خۆیان بەشیعە بزانن، یان سوننە، وەك دەوڵەت مامەڵە بكەن، ئەمەش بەو ئامانجەی دەوڵەت ببێتەوە بە فاكتەر و تەوەری سەرەكیی هاوكێشە سیاسییەكان و پابەند بن بە رێزگرتنی سەروەریی دەوڵەتانی دەوروبەریان. ئەمەش بەو مانایەی ئەگەر كۆماری ئیسلامی ئێران دەست لە كاروباری عێراق و سووریا و باشووری لوبنان و یەمەن و دەوڵەتانی كەنداو وەرنەدات، یان سعودیە هاوكاری سیسی نەكات بۆ رووخانی ئیخوان موسلمین و قەتەر و توركیا پشتگیری ئیخوان موسلمین نەكەن، ئەوا جۆرێك لە هاوسەنگی و كۆنتڕۆڵكردنەوەی كێشەكان دەست پێدەكات. بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا بەم ئاراستەیە ئەم هاوسەنگییە دروست دەبێتەوە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە پەیوەستە بە هەڵوێستی وڵاتانی عەرەبییەوە لە سعودیەوە تا مەغریب، دیارە لەم چوارچێوەیەدا و لەبەر ئەوەی دەوڵەتانی عەرەبی سیستمی ئۆتۆكراتییان لە سیستمی ئیسلامی سیاسی لا باشترە و بەم ئاراستەیەش دەتوانن هەڕەشەی مەدی شیعەگەرایی لەلایەن ئێرانەوە لە خۆیان دووربخەنەوە، ئەوا ئەو هەوڵەی ئەمریكا و رۆژئاوا بۆ گێڕانەوەی ئەم هاوسەنگییە دەیگرنەبەر، پشتگیری وڵاتانی عەرەبی بەدەست دەهێنێت، وەك لە پێوەندییە تەلەفۆنییەكەی نێوان دۆناڵد ترەمپ و شا سەلمانی سعودیە و سەردانی شای ئوردن بۆ ئەمریكا و پێوەندی نێوان عەبدولفتاح سیسی و ترەمپ، رەنگدانەوەی هەبووە، دەوڵەتانی عەرەبی نەك هەر ئامادەن پشتگیری گێڕانەوەی ئەم هاوسەنگییە بكەن، بەڵكو ئامادە دەبن لەسەر پرۆسەی گواستنەوەی باڵیۆزخانەی ئەمریكا بۆ قودس و هەوڵەكانی نەتانیاهۆ بۆ دروستكردنی یەكەی نیشتەجێی زیاتر چاوپۆشی تەواو بكەن و باسی هیچ شتێك نەكەن، لەمەش زیاتر ببنە هۆكاری ئەوەی كە پرۆسەی ئاشتی لە نێوان ئیسرائیل و فەلەستین بە دڵی ئیسرائیل تەواو بێت، نەك فەلەستین.
ئەگەر ئەم خوێندنەوەیە بگوازینەوە بۆ سەر واقیعی سیاسیی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كاردانەوەی ئەمریكا بەرامبەر تاقیكردنەوەی رۆكێتی بالیستی لەلایەن ئێرانەوە و سەپاندنی گەمارۆ بەسەر ئێراندا، ئەمە ئەوەی لێدەخوێنرێتەوە، كە دەوڵەتانی سعودیە و هاوپەیمانەكانی هەموویان لەبەرەیەكدان لەگەڵ سیاسەتەكانی ترەمپ و ئێران بەتەنیا كەوتۆتە بەرەیەكەوە دژی سیاسەتەكانی ترەمپ. لەمەش زیاتر ئیدارەی ترەمپ بۆ كۆنتڕۆڵكردنی كاریگەریی ئێران لەیەمەن كەشتییەكی جەنگی ناردۆتە بابولمەندەب و مانۆڕێكی هێزی دەریایی گەورەیش بە هاوكاری فەرەنسا و بەریتانیا و ئوسترالیا لە كەنداو ئەنجامدرا، هەمووشی پیشاندانی ماسوولكەی هێزە بەرامبەر ئێران. هەروەها لە سووریاش وێڕای ئەوەی ترەمپ داوای پلانێكی نوێی سەربازی بۆ تێكشكاندنی داعش لە رەقە كردووە، بەڵام داواشی كردووە كە شێوازی چەكداركردنی هێزەكانی سووریای دیموكراتی سەردەمی ئۆباما چاوی پێدابخشێندرێتەوەو بەهاوكاریش لەگەڵ رووسیا هەوڵبدرێت هێزەكانی ئێران و حزبوڵای لوبنانی لە سووریا پاشەكەشە بكەن.

ئەگەر لێرەوە جارێكی دیكە لەبەر رۆشنایی ئەم گۆڕانكارییە خێرایانە هاوكێشەكە تازەكە بخوێننەوە، راشكاوانە ئەو راستییە دەخوێننەوە كە بەرەیەكی فراوانی دەوڵەتانی عەرەبی بە پشتگیری ئەمریكا و ناتو و یەكێتی ئەوروپا لە دژی ئێران دروست بووە، دواكاری سەرەكیشی لە ئێران ئەوەیە:

1. وەك دەوڵەت پابەند بێت بە سەروەریی مولزم و دەستێوەردان لەكاروباری وڵاتانی دیكەی ناوچەكە بەبیانووی شیعە گەرایی نەكات.
2. دەستبەردای شەڕی بەوەكالەت بێت بۆ یەكلاییكردنەوەی كێشەكانی لەدەرەوەی خاكی خۆی، یان درووستكردنی كێشە بۆ وڵاتانی دەورەبەری و ناوچەكە.
پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا ئێران دەتوانێت سەبارەت بەم دوو داواكارییە وەڵامێكی ئەرێنی بە دەوڵەتانی ناوچەكە، یان كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بداتەوە؟ سەبارەت بە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، چاودێران مەزندەی ئەوە دەكەن، ئێران هەوڵبدات بە خاڵی یەكەم پابەند بێت و دەستێوەردانی راستەوخۆ كەمبكاتەوە، بەڵام سەبارەت بە خاڵی دووەمیان كە پشتگیری وەكیلەكانیەتی بۆ درێژەپێدان بە شەڕی بەوەكالەت، لەمەدا چاودێران دوودڵن و پێیانوایە ئەگەر ئێران دەستبەرداری شەڕی بەوەكالەت بێت، دەبێت چاو بە هەموو سیاسەتەكانی خۆیدا بخشێنێتەوە، كە ئەمەشیان بۆ ئێران كارێكی ئاسان نییە.