مەترسییەكانی تێكدانی هاوسەنگی و ناسەقامگیری لە پرۆسەی سیاسیدا
پرۆسەی سیاسی ئەو كاتە دووچاری ئاستەنگی گەورە و چەقبەستوویی سیاسی دەبێتەوە كە دیاردەی فرەحزبی خۆی دەبێتە فاكتەری لاوازبوون و سڕبوونی دامەزراوە شەرعییەكانی دەوڵەت، ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی جۆرێك لە ناسەقامگیریی حوكمڕانی و ناسەقامگیریی سیاسی لە كۆمەڵگە بێتەئاراوە و نەتوانرێت بڕیاری سیاسی دروست بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بدرێت.
پێشتر ئەم پەتا ترسناكە زیاتر رووبەڕووی سیستمە دیموكراتییە تازە پێگەیشتوو و ناكامڵەكان دەبووەوە، ئەمەش لەسەر بنەمای ئەوەی ئەو حزبە سیاسییانەی دێنە ناو پرۆسەی سیاسیی سیستمە دیموكراتییەكەوە بەتەواوەتی ناتوانن نوێنەرایەتی بكەن، هەروەها هەست بەبەرپرسیاریەتی دیموكراتی (democratic accountability and representation) ناكەن، یاخود هەردوو چەمكی نوێنەرایەتیكردنی حزب لە كۆمەڵگەی دیموكراتی و بەپرسیاریەتی دیموكراتی بۆ راگرتنی هاوسەنگی لەناو پرۆسەی سیاسیدا دەگۆڕن بۆ بەرژەوەندی حزبی، یان بۆ كۆكردنەوەی دەنگ لە پرۆسەی هەڵبژارندا، ئەمەش بەتەواوی دەبووە هۆكاری ئەوەی حزبی سیاسی خۆی ببێتە هۆكاری كێشەكانی ناو سیستمی دیموكراتی، نەك حزبی سیاسی بەشێك بێت لە چارەسەر بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ناو كۆمەڵگەی دیموكراتی.
بەڵام گۆڕانكاڕییە خێراكانی شۆڕشی تەكنەلۆژی و شاڵاوی كۆچبەران لەوڵاتانی رۆژهەڵاتی و ئیسلامی و عەرەبییەوە بۆ رۆژئاواو پاشانیش سەرقاڵبوونی دەستەبژێری حوكمڕانیی رۆژئاوا بە زیاتر سوودوەرگرتن لەجیهانگیری، بووە هۆكاری ئەوەی پەتای ناسەقامگیریی سیاسی لەناو سیستمە دیموكراتییە پێشكەتوو و كامڵەكانیشدا بڵاوببێتەوە و دیاردەی پۆپۆلیستی وەك رۆحی سیاسەتی سەردەم لە ناو تەواوی سیستمی دیموكراتی رۆژئاوا بە ئەمریكاشەوە بڵاو ببێتەوە، كە لە ئێستا ئەم پەتایە بۆتە هۆكاری ئەوەی نەك هەر دامەزراوەكانی سیستمی دیموكراتی رۆژئاوا توانای وەڵامدانەوەی خواستی خەڵك و ئەو واقیعە سیاسییەی نییە، بەڵكو مەترسیی سەرهەڵدانی لە رادەبەدەری دیاردەی پۆپۆلیستی بۆتە هۆكاری ئەوەی هەموو بنەماكانی لیبڕاڵیزم لەبەر یەك هەڵبوەشێنێت و سەرچاوەی ئەم گرفتە سەرەكییەش ئەوەیە كە حزبە پۆپۆلیستیەكانی رۆژئاوا بە هەمان شێوەی حزبەكانی ناو دیموكراتییە تازە پێگەیشتووەكان، نە هیچ باكیان بە نوێنەرایەتیكردنی حزبی سیاسی هەیە، نە بڕواشیان بە بەرپرسیاریەتی دیموكراتی هەیە.

بۆیە لەم راستەوە دەكرێت لە رووی دەستنیشانكردنی ئەو نەخۆشییەی رووبەڕووی دیموكراتییە تازە پێگەیشتووەكان و دیموكراتییە پێگەیشتووەكان دەبێتەوە، جەخت لەسەر ئەوە بكەینەوە كە لەهەردوو حاڵەتی دیموكراتیی تازە پێگەیشتوو و دیموكراتیی پێشكەوتوودا، نەخۆشییەكە هەر یەك نەخۆشییەو بریتییە لە شكستخواردنی حزبە سیاسییەكان لە هەردوو پرۆسەی نوێنەرایەتیكردن و هەستكردن بە بەرپرسیاریەتی دیموكراتی، بەڵام جیاوازییەكە ئەوەیە لە دیموكراتیەتی تازە پێگەیشتوو، ئەم پەتایە دەبێتە هۆكاری ئەوەی سیستمە سیاسییەكە لەپرۆسەی وەرچەرخان لە تۆتالیتارییەوە بۆ دیموكراتی، جارێكی دیكە بگەڕێتەوە بۆ تۆتالیتاری، بەڵام لە دیموكراتییە پێشكەوتووەكاندا سیستمە دیموكراتییەكە وەك خۆی دەمێنێتەوە، بەڵام ناتوانێت وەك سەردەمی شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی نموونەیەكی سەركەوتوو و جوان پێشكەشی جیهان بكات، بۆ ئەوەی دەوڵەتانی دیكەی جیهان لاسایی هەمان سیستەم بكەنەوە، لەم حاڵەتەشدا سیستمە دیموكراتییەكە دەگۆڕێت بۆ شێوەیەكی حوكمڕانیی رۆژئاوا و لەبەشەكانی دیكەی جیهانیش بەرەو شێوازێكی دیكەی حوكمڕانی هەنگاو دەنێن.
لێرەوە ئەگەر سیستمی حوكمڕانیی كوردستان وەك سیستمێكی دیموكراتی لە وڵاتێكی تازە پێگەیشتوو وەربگرین و ئەو پرسیارە بورووژێنن، ئایا لەناو سیستمی دیموكراتیی كوردستاندا هەمان پەتای ناسەقامگیریی سیاسی و كێشەی نوێنەرایەتیكردن و هەستنەكردن بە بەرپرسیاریەتی دیموكراتی لەناو حزبە سیاسییەكانی كوردستاندا هەیەو بۆتە هۆكاری ئەوەی دامەزراوەكانی دەوڵەت لاوازبن وەك ئەوەی پێویستە هەڵنەسووڕێن؟ بێگومان واقیعی سیاسیی كوردستان وەك شاهیدێك لەسەر ئەو بارودۆخە راشكاوانە ئەوەمان بۆ بەرجەستە دەكات، كە حزبە سیاسییەكانی كوردستان نەك هەر لە پرۆسەی نوێنەرایەتیكردن شكستیان هێناوە، بەڵكو پرۆسەی نوێنەرایەتی حزبی سیاسییان لەناو سیستمی سیاسیدا لەمانای خۆی داماڵیوەو مانایەكی دیكەیان بەبەردا كردووە، كە ئەویش نوێنەرایەتیكردنی ئایدیۆلۆژیەتێكی رادیكاڵییانەی حزبییە، نەك نوێنەرایەتیكردنی بەرژەوەندییەكانی خەڵك، لەهەمانكاتدا هەستكردن بە بەرپرسیاریەتی دیموكراتی وەك هاوسەنگییەك لەناو پرۆسەی سیاسی و سیستمە دیموكراتییەكە نەك هەر لای هەندێك حزب بایەخی نییە، بەڵكو چەمكی هەستكردن بە بەرپرسیاریەتی دیموكراتی گۆڕاوە بۆ چەمكی گۆڕینی هاوسەنگیی هێز و گۆڕینی سەقامگیری بۆ ئاژاوە.
هەر بۆیە ئەگەر لەناو ئەو واقیعە سیاسییەی كە ئێستا لە كوردستاندا بوونی هەیە، ئەدای ئەو دیاردەیە راڤەبكەین كە پێیان دەگوت (كۆبوونەوەی پێنج قۆڵی)، یان بچووككردنەوەی پرۆسە سیاسییەكە لەنێوان تەنیا پێنج حزبدا، ئەوا ئەزموونی چەند ساڵی پرۆسەی سیاسیی كوردستان بەدەست ئەو پێنج حزبەوە نەك نەبووە هۆكاری ئەوەی كە هەنگاوێك بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی كوردستان و هەڵسووڕانی دامەزراوە دەوڵەتییەكان هەڵبگرن، بەڵكو خودی پرۆسەی سیاسیی كوردستان بەدەست ئەو پێنج حزبەوە دووچاری كێشەو چەقبەستووییەكی سیاسیی ئەوتۆ بۆتەوە، ئەگەر لەسەر هەمان پرۆسەی سیاسی (پێنج حزبەكە) بەردەوامی هەبێت، بەو نیازەی كێشە سیاسییەكان چارەسەر بكرێن، ئەوا نەك هەر كێشەكان چارەسەر ناكرێن، بەڵكو بەردەوامیی كۆبوونەوەی پێنج حزبە سیاسییەكە بە ئاستێك كوردستان رووبەڕووی هەڕەشە و مەترسی دەكاتەوە، كە هیچ دوور نییە پرۆسە سیاسیەكە دووچاری شكست و فاشیلبوون بكاتەوە.
بۆ رێگرتن لەم كارەساتەو هەوڵدان بۆ راستكردنەوەی پرۆسەی سیاسی، دۆزینەوەی میكانیزمێكە بۆ چۆنیەتی مانادانەوە بە نوێنەرایەتیكردنی حزبی سیاسی لەناو پرۆسەی سیاسی و سیستمە دیموكراتییەكە، هەروەها مانادانەوەیە بە هەستكردن بە بەرپرسیاریەتی دیموكراتی بۆ ئەوەی جۆرێك لە هاوسەنگی و سەقامگیری بگەڕێتەوە ناو پرۆسەكەو زەمینەیەك دروست بێت، بۆ ئەوەی دامەزراوەكانی دەوڵەت بكەونەكارو وەك پێویست هەڵبسووڕێن. ئەم كارەش تەنیا بەو حزبە سیاسییانە دەكرێت كە ئەزموونی حوكمڕانییان هەیە، یان لەناو پرۆسەی سیاسیدا هەست بەبەرپرسیاریەتی حوكمڕانی دەكەن.


لە كوردستان و لەناو تەواوی حزبە سیاسییەكانی كوردستاندا، تەنیا دوو حزبی سیاسی كە خاوەنی ئەزموونی حوكمڕانی بن لەناو پرۆسەی سیاسیی سیستمی دیموكراتیدا، (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان)ـن، تەواوی حزبە سیاسییەكانی دیكە بە سێ حزبەكەی دیكەی ناو پێنج حزبەكە كە بریتین لە گۆڕان و كۆمەڵ و یەكگرتوو) نە خۆیان دەیانەوێت وەك حزبی حوكمڕان ببنە خاوەن ئەزموون و وەك حزبی حوكمڕان رەفتار بكەن، نە بڕواشیان بە چەمكی نوێنەرایەتیكردنی حزب لە سیستمی دیموكراتی و بەرپرسیاریەتی دیموكراتی هەیە. راشكاوانەتر كاتێك سەیری راگەیاندن و دروشم و گوتاری ئەو حزبە سیاسییانە دەكەین، دەسەڵاتی سیاسی لەناو پارتی و یەكێتی بچووك دەكەنەوە و پێیان دەڵێن: (هەردوو حزبەكەی دەسەڵات) ئەمەش مانای ئەوەیە خۆیان ئەو شاهیدییە دەدەن كە ئەوان وەك حزبی سیاسی نایانەوێت وەك حزبی حوكمڕان لەناو پرۆسەی سیاسیدا رەفتار بكەن، یان بەشداری پرۆسە سیاسییەكە بن.
ئەم واقیعە لەسەر پارتی و یەكێتی فەرزدەكات، وەك دوو حزبی حوكمڕان، تێگەیشتنێكی هاوبەش لەنێوانیاندا لەسەر هەردوو چەمكی نوێنەرایەتیكردنی خەڵكی كوردستان و هەستكردن بە بەرپرسیاریەتی دیموكراتی دروست بكەنەوەو چوارچێوەیەكی تازە بۆ پرۆسەی سیاسی دابڕێژن، بۆ ئەوەی پێكەوە بتوانن بڕیاری سیاسیی راست دروست بكەن و خۆشیان بەرپرسیاریەتی جێبەجێكردنی ئەو بڕیارانە بگرنەئەستۆ. ئەم ئاراستەیە بەمانای پشتگوێخستن، یان دوورخستنەوەی حزبە سیاسییەكانی دیكە نییە لەناو پرۆسەی سیاسیی كوردستان، بەڵكو پۆلێنكردنەوەیەكی راست و دروستی پرۆسەی سیاسییە لەناو سیستمی دیموكراتیدا، ئەمەش بەو مانایەی ئەو حزبانەی دەبنە بەرەی حزبی حوكمڕان، دەبێت لەو چوارچێوەیەدا بێنە ناو پرۆسەی سیاسییەوە كە پارتی و یەكێتی بەرپرسیاریەتییەكەی دەگرنەئەستۆ و ئەوانەشی دەیانەوێت لەناو پرۆسەی حوكمڕانی نەبن و خۆیان وەك حزبی ئۆپۆزسیۆن لەناو پرۆسە سیاسییەكە بهێڵنەوە، لەم حاڵەتەدا بەرەی حزبی حوكمڕان هەموو بەرپرسیاریەتیەكی دەكەوێتە ئەستۆ و بەرەی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن شان نادەنە بەر ئەو بەرپرسیاریەتییە، بەمەش جۆرێك لە هاوسەنگی بۆ پرۆسە سیاسییەكە دەگەڕێتەوەو ئەو گەڕەلاوژەی سیاسییە كۆتایی دێت كە ئێستا نەك هەر پرۆسەی سیاسی، بەڵكو پرۆسەی بڕیاردروستكردنیشی دووچاری شكست كردۆتەوە.

بۆچی راستكردنەوەی پرۆسەی سیاسی
پێویستی بە هاوپەیمانی پارتی و یەكێتی هەیە؟

گرنگیی لێكتێگەیشن و هاوپەیمانیی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان، هەر لەبەر ئەوە نییە كە ئەم دوو حزبە پێكەوە ریژەی ( 50+1%) پێكدەهێنن، بەڵكو گرنگییەكەی لەوەدایە تەنیا ئەم دوو حزبە خۆیان بە دوو حزبی حوكمڕان دەزانن و خۆیان بە بەرپرسیاری حوكمڕانیی كوردستان دەزانن و پێكەوەش هەست بە بەرپرسیاریەتی حوكمڕانیی كوردستان دەكەن. لەم چوارچێوەیەدا كاتێك دەگوترێت: ( بەبێ پارتی و یەكێتی لە كوردستاندا حوكمڕانی ناكرێت)، مانای ئەوەیە تەنیا پارتی و یەكێتی پێكەوە دەتوانن لەناو پرۆسەی حوكمڕانیی كوردستاندا بڕیار دروست بكەن و خۆشیان بەرپرسیاریەتی جێبەجێكردنی ئەو بڕیارە بگرنەئەستۆی خۆیان و دەشتوانن پێكەوە پرۆسەی سیاسی راست بكەنەوە و سەقامگیری و هاوسەنگیی سیاسی بگێڕنەوە بۆ ناو پرۆسە سیاسییەكە.

كەواتە گێڕانەوەی هاوسەنگی بۆ ناو پرۆسە سیاسییەكە، بەو مانایەیە كە لەناو پرۆسە سیاسییەكەدا هەردوو بەرەی حوكمڕان و ئۆپۆزسیۆن ئاشكرابن، بەدیوێكی دیكە مانای ئەوەیە كە حزبە سیاسییەكانی كوردستان لەمانای نوێنەرایەتیكردنی حزبی سیاسی لەناو پرۆسەی سیاسی تێبگەن، بزانن ئایا نوێنەرایەتی ئۆپۆزسیۆن دەكەن، یان نوێنەرایەتی حوكمڕانی، ئەگەر نوینەرایەتیی حوكمڕانی دەكەن و دەیانەوێت لەچوارچێوەی حكومەتێكی هاوپەیمانیدا هاوبەش بن، ئەوە دەبێت ئەوە نەشارنەوە و پێیان شەرم نەبێت خۆیان وەك حزبی حوكمڕان لەبەردەم جەماوەر وێنا بكەن و دەبێت شان بدەنە بەر بەرپرسیاریەتیی حوكمڕانی و تەواوی سەركەوتنەكانی بەرنامەی حكومەت بەسەركەوتنی خۆیان بزانن و تەواوی شكست، یان كەموكورتییەكانی بەرنامەی حكومەتیش بە شكست، یان كەموكورتی خۆیان بزانن، بۆیە مانادانەوە بە چەمكی نوێنەرایەتیكردنی حزبی سیاسی لە پرۆسەی سیاسیی سیستمی دیموكراتیدا دەبێتە هۆكاری ئەوەی حزبە سیاسییەكان هەست بە بەرپرسیاریەتی دیموكراتی بكەن، بەرپرسیاریەتی دیموكراتیش مانای ئەوەیە حزبی سیاسی لەبەرەی هاوپەیمانی حوكمڕاندا بێت، یان لەبەرەی هاوپەیمانی ئۆپۆزسیۆندا بێت، دەبێت هەستكردنی بە بەرپرسیاریەتی دیموكراتی لەو ئاستەدا بێت كە ئامانجی دروستكردنی هاوسەنگی و پاراستنی سەقامگیری پرۆسە سیاسییەكە بێت.

لەم بازنەیەدا كاتێك راشكاوانە سەیری شلۆقیی پرۆسەی سیاسی، یان لاوازیی دامەزراوەكانی دەوڵەت لە پرۆسەی سیاسیی كوردستاندا دەكەین، ئەگەر بەوردی لێی وردببینەوە و دەست بخەینە سەر كرۆكیی كێشەكان و بەدوای خودی ئەو نەخۆشییەدا بگەڕێین كە شلۆقی و لاوازی لە پرۆسەی سیاسی و دامەزراوەكاندا دروست كردووە، دەبینین سەرچاوەی ئەو نەخۆشییە ئەدای حزبە سیاسییەكانەو حزبە سیاسییەكان خۆیان ساخنەكردۆتەوە ئایا كاتێك پێناسەی نوێنەرایەتیكردنی خۆیان دەكەن و دەیانەوێت هەستكردن بە بەرپرسیاریەتی دیموكراتی پیشانی خەڵكی بدەن، لەناو ژینگەی تەمومژاوی و تێكەڵی نێوان حوكمڕان و ئۆپۆزسیۆن بووندا هەم سەریان لە خۆیان و هەم سەریشیان لەخەڵكی شێواندووە.
لەلایەكی دیكەوە حزبە سیاسییەكانی كوردستان كاتێك باسی دەسەڵات و حزبی حوكمڕان دەكەن، هەموویان بێ جیاوازی پێناسەیەكی زۆر ناشیرینی دەسەڵات دەكەن و تەواو تەواو بەمانای (السلطة) لەزمانی عەرەبی بەكاری دەهێنن، نەك دابەشكردنی دەسەڵات (power shearing) وەك لەسیستمی دیموكراتی ئاماژەی پێكراوە، بەڵكو بەكارهێنانی دەسەڵات و حزبی دەسەڵات بۆ سیستمی دیموكراتی كوردستان بەو مانا عەرەبییەیە كە لە كوردستاندا یەك دەسەڵات هەیەو دوو حزب هەن كە دەسەڵاتیان قۆرخكردووە، ئەمە لەكاتێكدا كاتێك دەسەڵات لە سیستمی دیموكراتی دابەش دەكرێت بۆ (دەسەڵاتی جێبەجێكردن و یاسادانان و دادوەری) ئەوا هەر لایەك لەم سێ دەسەڵاتە بەشداری بكات، بیەوێت، یان نەیەوێت دەبێت خۆی بە بەشێك لە دەسەڵاتی ئەو وڵاتە بزانێت و بەرپرسیار بێت بەرامبەری، بەڵام بەكارهێنانی دەسەڵات بەمانای (السلطة)ی عەرەبی لەلایەن حزبە سیاسییەكانی كوردستان جۆرێكە لەچەواشەكردنی سیستمی سیاسیی دیموكراتی و گۆڕینی سەقامگیریی سیاسییە بۆ گەڕەلاوژەو ئاژاوەی سیاسی، ئەمەش لەبەر ئەوەیە تەنیا شوێنێك لەم جیهانەدا نامۆ بێت بە سیستمی دیموكراتی و پرۆسەی دابەشكردنی دەسەڵاتی وڵاتانی عەرەبییە، لەناو وڵاتانی عەرەبی ئەسڵەن حزبی سیاسیی دیموكراتی بەهێز بوونی نییە هەتا بتوانێت جۆرێك لە رۆشنبیری دیموكراتییانە بڵاوبكاتەوەو خەڵكەكەی بە چەمكەكانی دیموكراتی ئاشنا بكات.
ئەگەر ئەمە واقیع و شێوازی كاركردنی حزبە سیاسییەكانی كوردستان بێت كە بیانەوێت دابەشكردنی دەسەڵات وەك دەسەڵات (السلطة)ی عەرەبی و حزبی حوكمڕان وەك حزبی سوڵتە لەناو رای گشتی كوردستاندا پێناسە بكەن، ئەوا نە مانای نوێنەرایەتیكردنی حزبی سیاسی لە پرۆسەی بوونی دەبێت و نە هەستكردن بە بەرپرسیاریەتیی دیموكراتی بوونی دەبێت، بۆیە ئەگەر هەوڵنەدرێت چەمكی نوێنەرایەتیكردن و هەستكردن بە بەرپرسیاریەتیی دیموكراتی بگەڕێتەوە ناو پرۆسەی سیاسیی كوردستان، كە ئەم كارە تەنیا بەپارتی و یەكێتی دەكرێت، ئەوا چەند هەوڵبدرێت بۆ ئەوەی لەمیانەی كۆبوونەوەی حزبە سیاسییەكانەوە چارەسەرێك بۆ كێشەو قەیرانەكان بدۆزرێتەوە، ئەوا هەر ئەو كۆبوونەوەی حزبانە خۆی دەبێتە سەرچاوە بۆ كێشەو قەیرانی تازە لە كۆمەڵگەدا.


بەرپرسیاریەتی دیموكراتی و نوێنەرایەتیكردنی
حزبە سیاسییەكان لە پرۆسەی سیاسیدا

كاتێك حزبی سیاسی لەنێوان هەردوو بەرەی حوكمڕانی و ئۆپۆزسیۆندا خۆی ساخ نەكاتەوەو نەتوانێت بە خەڵك و جەماوەرەكەی بڵێت من وەك حزبێكی سیاسی لەبەرەی ئۆپۆزسیۆنم، یان بەرەی حوكمڕانی، ئەوە مانای ئەوەیە ئەو حزبە سیاسییە ئەوجا هەر حزبێكی سیاسی بێت، نە لەمانای نوێنەرایەتیكردنی لە پرۆسەی سیاسی تێدەگات، نە هەستیش بە بە بەرپرسیاریەتیی دیموكراتی دەكات.
ئەوجا لە هەر سیستمێكی دیموكراتی حزبی سیاسی نەتوانێت خۆی ساخ بكاتەوە، یان بەئەنقەست نەیەوێت خۆی ساخ بكاتەوە، ئەوا ئەو ناهاوسەنگییەی لەناو پرۆسە دیموكراتییەكە دروست دەبێت، دەبێتە هۆكاری جۆرێك لە گەندەڵیی سیاسیی ئەتۆ كە هەموو شێوازەكانی دیكەی گەندەڵی و نەهەماتی و ناسەقامگیری بۆ كۆمەڵگە بەدوای خۆیدا دەهێنێت و ژینگەیەكی ئاڵۆزی ئەوتۆ دروست دەبێت كە سیستمە سیاسییەكە نەتوانێت هیچ بڕیارێك بدات و نەشتوانێت هەنگاو بۆ چاكسازی هەڵبگرێت.
بەپێی ئەو دیراسەت و توێژینەوانەی لەسەر حوكمڕانی بەگشتی و حوكمڕانیی دیموكراتی بەتایبەتی ئەنجامدراون، سەرچاوەی هەموو كێشە و گەندەڵی و خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات لە گەندەڵی سیاسییەوە سەرچاوە دەگرێت، گەندەڵیی سیاسیش لە سیستمی دیموكراتیدا لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت كە حزبە سیاسییەكان نەزانن، یان نەیانەوێت بزانن مانای نوێنەرایەتیكردنی حزبی سیاسی لە پرۆسەی دیموكراتیدا چییە، هەروەها هەست بە بەرپرسیاریەتی دیموكراتی نەكەن كە دەبێت حزبی سیاسی ئەوجا ( ئۆپۆزسیۆن بێت، یان حوكمڕان) ئەركی سەرەكی ئەوەیە هاوسەنگی و سەقامگیری پرۆسە سیاسییەكە بپارێزێت.

­ئێستا لە پرۆسەی سیاسیی كوردستاندا، ئەم هاوسەنگییەی كە هەستكردن بە بەرپرسیاریەتیی دیموكراتی لەناو پرۆسەی سیاسیدا دروستی دەكات، بوونی نییە، بۆیە ئەگەر بمانەوێت قسە لەسەر پرۆسەی سیاسیی ئێستای كوردستان و دۆزینەوەی میكانیزمێك بكەین بۆ ئەوەی لە رێگەی حزبە سیاسییەكانەوە چارەسەرێك بۆ كێشە ناوخۆییەكان و قەیرانی ئابووری و دارایی بدۆزینەوە، ئەوا دەبێت خۆمان هەڵنەخەڵەتێنن و لەگەڵ خوێنەری خۆمان راستگۆ بین و دووپاتی بكەینەوە كە هەتا هاوسەنگی و سەقامگیری نەگەڕێتەوە بۆ ناو پرۆسە سیاسییەكە، ئەوا هەر هەوڵێك بدرێت بۆ چارەسەكردنی كێشەكان بێجگە لەچەواشەكاری و بێ ئومێدكردنی خەڵك هیچی دیكەی لێ سەوز نابێت، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا راگرتنی هاوسەنگی و سەقامگیریی پرۆسە سیاسییەكە بە چ مانایەك؟ لێرەدا بە چەند خاڵێك وەڵامی دەدەینەوە:
1- هاوسەنگی و سەقامگیری پرۆسەی سیاسی واتە دەبێت راشكاوانە ئاشكرا بێت كام حزبی سیاسی لە بەرەی ئۆپۆزسیۆنە و كام حزبی سیاسی لەبەرەی حوكمڕانە، كە ئەم خاڵە ئاشكرا بوو، ئیدی ئاراستەو شێوازی كاركردن و گوتار و لێدوانی ئەندام و هەڵسووڕاوانی ئەو حزبە لای خەڵك ئاشكرا دەبێت و خەڵك دووچاری سەرلێتێكچوون و چەواشەكاری نابێت، لە هەمانكاتدا لای خەڵكیش روون دەبێت، ئایا ئەو حزبە سیاسییە نوێنەرایەتی حوكمڕانی دەكات، یان نوێنەرایەتی ئۆپۆزسیۆن دەكات.

2- هاوسەنگی و سەقامگیری پرۆسەی سیاسی واتە هەستكردن بە بەرپرسیاریەتی دیموكراتی، ئەمەش واتە لێكجیاكردنەوەی گوتاری پەرلەمانتار لەناو هۆڵ و لیژنەكانی پەرلەمان لەگەڵ لێدوانی پەرلەمانتار بۆ هۆیەكانی راگەیاندن، ئەمەش واتە پەرلەمانتار پارێزبەندیی هەیە بۆ بەدواداچوون لەسەر راستییەكان و چاودێریكردنی حكومەت، بەڵام كاتێك هەستكردن بە بەرپرسیاریەتی دیموكراتی بوونی نەبێت، پارێزبەندیی پەرلەمان دەگۆڕێت بۆ سیخوڕی بەسەر حكومەتەوە و دروستكردنی ئاژاوەو ناسەقامگیری لە ناو كۆمەڵگەدا، ئەم دیاردەیە كە یەكێكە لە نەخۆشییە سەختەكانی سیستمی دیموكراتی و بەداخەوە لە كوردستاندا نەك هەر بوونی هەیە، بەڵكو گەیشتۆتە ئاستێك كە سیستمە سیاسییەكەی تووشی ئیفلیجبوونێكی ئەوتۆ كردووە، كە نە دامەزراوەكان وەك پێویست هەڵدەسووڕێن، نە دەسەڵاتی جێبەجێكردنیش توانای دروستكردنی بڕیار و جێبەجێكردنی بڕیاری هەیە.

3- هاوسەنگی و سەقامگیری لەناو پرۆسەی سیاسی واتە جیاكردنەوەی دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت) لە دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان) ئەمەش واتە كاروبارەكانی پەرلەمان كە بریتییە لە یاسادانان، ئەمە پێویستی بە دیالۆگ و وتووێژ و ململانێ و كێشمەكێشمی نێوان پەرلەمانتاران هەیەو كاری پەرلەمانی بەو میتۆدە بەڕێوەدەچێت، بەڵام حكومەت كە دەسەڵاتی جێبەجێكردنە، بە فەرمان و بیرۆكراتییەت بەڕێوەدەچێت، ئەوجا وەزیرێك لەوەزارەت هەر پابەندبوونێكی حزبی هەبێت، كە هاتە ناو وەزارەتەكەی خۆی ئەو فەرمان دەردەكات و لەچوارچێوەی بیرۆكراتیدا كارەكانی خۆی بەڕێوەدەبات، لەم چوارچێوەیەدا تەنیا لیژنەكانی پەرلەمان ئەو مافەیان هەیە بەشێوەیەكی فەرمی لێپێچینەوە بۆ ئەدای وەزارەتەكان بكەن، ئەویش لەچوارچێوەی پەرلەماندا، بەڵام لە كوردستاندا بەدواچوون و لێپێچینەوە بۆتە موزایەدەی سیاسی ناو هۆیەكانی راگەیاندن، هەر بۆ نموونە هەرگیز پەرلەمانتاریكی گۆڕان قسەیەكی لەسەر وەزارەتەكانی (ئەوقاف، پێشمەرگە، دارایی) نەبووە، هەروەها پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامی هەرگیز قسەیەكی لەسەر (وەزارەتی كشتوكاڵ) نەبووە، ئەمە بەهەمان شێوە پەرلەمانتارانی حزبەكانی دیكەش، ئەمەش مانای ئەوەیە پەرلەمانتار نەبۆتە پەرلەمانتار بۆ ئەوەی چاودێری حكومەت بكات، بەڵكو بۆتە پەرلەمانتار بۆ ئەوەی بیانوو بەو وەزارەتانە بگرێت كە بەدەست حزبەكەی بەرامبەریەتی، ئەمەش جۆرێك لە تێكدانی هاوسەنگی و سەقامگیری نەك هەر لەناو پرۆسەی سیاسی، بەڵكو لەنیوان پەرلەمان و حكومەتیش دروست دەكات، كە هاوسەنگی نێوان حكومەت و پەرلەمان ئاراستەی سیستمی حوكمڕانی دەستنیشان دەكات.

ئەگەر لە سۆنگەی ئەم خاڵانەوە بگەڕێینەوە سەر ئەو قسە باوەی كە بۆتە قسەی سەرزاری هەموو حزبە سیاسییەكانی كوردستان و هەموویان بازاڕگەرمی بە پرۆسەی چاكسازی و رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی دەكەن، ئەوا ئەو پرسیارەی لێرەدا سەرهەڵدەدات، ئەوەیە كە لەناو پرۆسەیەكی سیاسیدا كە هەردوو فاكتەری هاوسەنگی و سەقامگیری سیاسی ونكردووە، چۆن دەكرێت باسی پرۆسەی چاكسازی و قەڵاچۆكردنی گەندەڵی بكرێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەزموونی سیستمە دیموكراتییەكانی جیهان دەیدەنەوە، كە پێمان دەڵێت: هیچ پرۆسەیەكی چاكسازی، یان قەڵاچۆكردنی گەندەڵی مانای نابێت، ئەگەر سەرەتا گەندەڵی سیاسی لەناو پرۆسە سیاسییەكەدا سنوورێكی تەواوی بۆ دانەنرێت، بەڵام پرسیاری دیكە ئەوەیە چۆن سنوورێكی تەواو بۆ گەندەڵیی سیاسی لەناو پرۆسەی سیاسی دادەنرێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش دیسان ئەزموونی وڵاتانی دیموكراتی دەیداتەوە كە پێویستی بە بڕیاردانی قورس و بەهێزە، نەك بە درێژەدان بە هەندێك كۆبوونەوەو وتووێژی نێوان حزبە سیاسییەكان كە هێندەی دیكە ژینگەی سیاسی ناو پرۆسە سیاسییەكە دەشێوێنێت.

لە دروستكردن و وەرگرتنی بڕیاری قورس و بوێرانەدا، دەبێت ئیرادەی سیاسی بەرگەی نەیارانی بگرێت

ئەو وەرچەرخانە گەورەیەی لەمیانەی تەنیا یەك هەفتەی دەستبەكاربوونی دۆناڵد ترەمپ وەك سەرۆكی ئەمریكا دەیبینین، هیچ گومانی تێدا نییە كۆمەڵێك بڕیاری قورس و بوێرانەیە كە ئیدارەی تازەی ئەمریكا بۆ دووبارە گێڕانەوەی هاوسەنگی و سەقامگیری لە سیستمی سیاسیی ئەمریكا دەیگرێتەبەر، سەرچاوەی سەرەكیی ئەو ناهەوسەنگی و ناسەقامگیرییەش كە لە سیستمی سیاسیی ئەمریكا دروست بوو، ئەدای خراپی هەردوو حزبی كۆماری و دیموكراتی بووە.
ئەوانەی دیراسەت و توێژینەوەیان لەسەر سیستمی سیاسیی ئەمریكا كردووە، ئاماژە بەوە دەكەن بە درێژای ساڵانی سەدەی بیستەم هەتا رووخانی دیواری بەرلین، هۆكاری سەقامگیری لە سیستمی سیاسیی ئەمریكا دەگێڕنەوە بۆ ئەوەی كە هەردوو حزبی كۆماری و دیموكراتی لەگەڵ ئەوەی دووحزبی جیاواز بوون، كۆمەڵێك خاڵی هاوبەش پێكەوە كۆی دەكردنەوە كە راگرتنی هاوسەنگی و سەقامگیری سیستمی سیاسیی ئەمریكا بووە، ئەوكات ئەمریكا كە سەركردایەتی جیهانی رۆژئاوای بەتەنیا دەكرد، توانی بەبێ شەڕ یەكێتی سۆڤیەتی پێشان بڕووخێنێت، بەڵام لەدوای رووخانی دیواری بەرلین و لاوازبوونی ئەو خاڵە هاوبەشانە لەنێوان هەردوو حزبی دیموكراتی و كۆماری، لەگەڵ ئەوەی ئەمریكا بووە سۆپەرپاوەری جیهان و بانگەشەی بۆ سەركردایەتی جیهان دەكرد، ئەوا نەك هەر نەیتوانی سەركردایەتیی جیهان بكات، بەڵكو كۆمەڵێك شەڕی لۆكاڵ (نەك جیهانی) دۆڕاند كە دیارترینیان شەڕی عێراق و ئەفغانستان بوو.
ئەم نموونە زیندووەی ئەمریكا پێمان دەڵێت، كاتێك حزبە سیاسییەكان نەیانتوانی وەك پێویست لە سیستمە سیاسییەكە سیاسەت بكەن و ئاراستەی سیاسەتكردنیان گۆڕی بۆ شێوازێك لە جەمسەرگیری حزبی، ئەوا ئەو وڵاتە با ئەمریكاش بێت، بەڵام ناتوانێت كێشەكانی خۆی چارەسەر بكات. هەر بۆیە دۆناڵد ترەمپ وەك سەرۆكی ئەمریكا بۆ بنبڕكردنی ئەم نەخۆشییە بە جۆرێك بڕیار دەدات كە ئیرادەی سیاسی لە ئاستێكدایە دەتوانێت بەرگەی نەیارانی بگرێت. بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: ئایا دۆناڵد ترەمپ لەسەر چ بنەمایەك بڕیاری بوێرانەو قورس دەدات بۆ راستكردنەوەی پرۆسەی سیاسی لە ئەمریكا؟ بێگومان وەك لە گوتاری دەستبەكاربوونی راشكاوانە ئاماژەی پێكرد بە (گواستنەوەی دەسەڵات، نەك لە نێوان پارتی كۆماری و پارتی دیموكراتی، بەڵكو بە گواستنەوەی دەسەڵات لە واشنتۆنەوە بۆ گەلی ئەمریكا)، ئەمەش مانای ئەوەیە هەنگاوی یەكەمی ترەمپ ئەوەیە كە پرۆسەی سیاسیی ئەمریكا لەو ململانێ سیاسییە بێتامەی نێوان كۆماری و دیموكراتییەكان رزگار دەكات و بەرژەوەندیی حزبی دەگۆڕێت بۆ بەرژەوەندیی گشتی، لەمەش زیاتر لەبەر ئەوەی ئێستا زۆرینەی هەردوو ئەنجومەنی كۆنگرێس و سەنات لەدەستی كۆمارییەكاندایە، ئەوا ئەمەش ژینگەیەكی ئەوتۆی دروستكردووە كە پرۆسەی دروستكردنی بڕیاری سیاسی نەكەوێتە ناو كێشمەكێشی جەمسەرگیریی نێوان دیموكرات و كۆمارییەكان. ئەم ئاراستە تازەیەی ترەمپ بۆ راستكردنەوەی پرۆسەی سیاسیی ئەمریكا، هەموو جیهانی دووچاری هێدمە كردووە و چاوەڕوانی ئەوە دەكەن، ئایا سبەی دۆناڵد ترەمپ چ بڕیارێك دەدات، بەڵام ئەوەی لەهەموو شتێكی دیكە جێگەی سەرنج و بایەخە ئەوەیە كە لەگەڵ هەر بڕیارێكی بوێرانەی ترەمپ، ئاست و نرخی دراوی دۆلار زیاتر هەڵدەكشێت و زیاتر ئابووری ئەمریكا رووی لە بووژانەوەیە.
بۆ ئێمە لە كوردستان ئایا چ سوودێك لەم هەنگاوانەی ترەمپ وەردەگرین؟ بێگومان سوودەكەی ئەوەیە كاتێك بمانەوێت بڕیاری سیاسیی بوێرانە بدەین بۆ راستكردنەوەی پرۆسەی سیاسی، یان بۆ ئەكتیڤكردنەوەی سیستمە سیاسییەكە، ئەوا دەبێت پێش هەموو شتێك، پارتی و یەكێتی بگەنە هاوپەیمانییەك بۆ ئەوەی پرۆسەی سیاسیی كوردستان لەو جەمسەرگیریە حزبیەی بێتامە دەرباز بكەن، كە ئێستا كەس نازانێت ئامانجی پرۆسەی سیاسی چییە و دەیەوێت چی بكات.
بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: ئایا مەبەست لە جەمسەرگیری حزبی لە كوردستاندا چییە؟ ئایا ئەم جەمسەرگیرییە حزبییە چ كارەساتێكی بۆ كوردستان دروستكردووە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەو ژینگە ناتەندروستەی ناوچەكانی سلێمانی دەیداتەوە كە بزووتنەوەی گۆڕان تیایدا باڵادەستە كە هەموو هەوڵی بۆ ئەوە بوو مانگرتنی مامۆستایان بگۆڕێت بۆ جیاكردنەوەی سلێمانی لەكوردستان و گێڕانەوەی بۆ سەر بەغدا، بزووتنەوەی گۆڕان نەك هەر حاشا لەم راستییانە ناكات، بەڵكو شانازیشی پێوە دەكات.

ئەگەر لەسەر ئەم شێوازی سیاسەتكردنەی بزووتنەوەی گۆڕان هەڵوەستەیەك بكەین و بپرسین: ئایا ئەدای بزووتنەوەی گۆڕان لە نوێنەرایەتیكردنی وەك حزبێكی سیاسی، نوێنەرایەتی بەرژەوەندی كوردستان دەكات، یان دژی بەرژەوەندییەكانی خەڵكی كوردستانە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە خەڵكی كوردستان دەدەینەوە، ئایا خەڵكی كوردستان بەگشتی و سلێمانی بەتایبەتی بە راستی دەیانەوێت بەشێك بن لە عێراق و بەشێك نەبن لە كوردستان؟ ئایا بەرپرسیاریەتی دیموكراتییانەی حزبێكی سیاسی وەك گۆڕان ئەوەندەیە كە كوردستان دابەش بكات، یان ئەوەیە دەبێت پارێزگاری لەسەروەری و یەكگرتوویی كوردستان بكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە لەناو گێژاوی ئەو ژینگە سیاسییە ئاڵۆزە ون بووە كە لە غیابی نەبوونی هاوپەیمانی، یان رێككەوتنی ستراتیژیی نێوان پارتی و یەكێتی هاتۆتەئاراوە. بەڵام پرسیاری گرنگتر لێرەدا ئەوەیە: ئایا لێكتێگەیشتنی تازەی پارتی و یەكێتی بۆ هەنگاوهەڵگرتن بۆ رێككەوتنێكی تازە، یان هەمواركردنەوەی رێككەوتنی ستراتیژی نێوانیان كارێكی ئاسانەو هیچ ئاستەنگێكی بۆ دروست نابێت؟ بێگومان لەو كاتەوەی كە قسە لەسەر بایەخی رێككەوتنی پارتی و یەكێتی دەكرێت، دەنگە دژ و نەیارەكان بۆ گێڕانەوەی ناسەقامگیری گەیشتۆتە ئاستێك كە نەك هەر ناتوانن بە ئەقڵێكی سیاسییانە خوێندنەوە بۆ گرنگی و بایەخی ئەم هاوپەیمانییەی نێوان پارتی و یەكێتی بكەن، بەڵكو گەیشتوونەتە ئەو ئاستە كۆنتڕۆڵی خۆیان لەدەست داوە و لەبری ئەوەی دیالۆگی سیاسی بكەن، دەستیان كردۆتەوە بە شەڕەجنێو و سووكایەتی بەم و بەو.
پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە: ئایا بۆچی بزووتنەوەی گۆڕان، یان ئەو حزبانەی دەیانەوێت لاسایی گۆڕان بكەنەوە، بە هاوپەیمانیی پارتی و یەكێتی قەڵس دەبن؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئاكامەكانی رێككەوتنی ستراتیژی پێشووی پارتی و یەكێتی دەیداتەوە، بەوەی هەم سەقامگیری بۆ پرۆسەی سیاسی دەگەڕێتەوە و هەمیش ئەو ژینگە سیاسییە دروست دەبێتەوە كە بتوانرێت كێشە سیاسییەكان و قەیرانە ئابووری و داراییەكان چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە، ئەمەش نەك هەر لە بەرژەوەندی گۆڕان و حزبەكانی هاوشێوەی گۆڕان نییە، بەڵكو ئەگەر پارتی و یەكێتی دووبارە رێكبكەون و هاوپەیمانیی تازە گرێبدەن، ئەوا ئەو حزبانەی كارو كاسبییان لەسەر ئاژاوەو ناسەقامگیریی پرۆسەی سیاسیی كوردستان بووە، ئەوا دەبێت بە خۆیاندا بچنەوە، یان لەناو ژینگەی سەقامگیریی پرۆسەی سیاسی كوردستاندا دەپووكێنەوە.

لایەنیكی دیكەی گرنگ كە دەبێتە بەرهەمێكی دیكەی رێككەوتنی پارتی و یەكێتی، ئەوەیە كاراكتەرەكانی ناو پرۆسەی بڕیاردروستكردن ناسنامەیان ئاشكرا دەبێت، كۆمەڵێك خاڵی هاوبەش كاراكتەرە سیاسییەكان پێكەوە كۆدەكاتەوە، ئەوكات ئەوانەی دەكەونە دەرەوەی دروستكردنی پرۆسەی سیاسیش ناسنامەیان بە تەواوەتی ئاشكرا دەبێت و كاتێك بیانەوێت ژینگەی سەقامگیر و هاوسەنگی پرۆسەكە بۆ مەبەستی حزبییانەی خۆیان بۆ ئاژاوەگێری و ناسەقامگیری بگۆڕن، خەڵكی كوردستان بەرچاوی روون دەبێتەوە، ئەو حزبانە بۆ چ مەبەستێك ئەو كارانە دەكەن و لە ئاستیدا بێدەنگ نابن.