ئامۆژگای واشنتۆن بۆ دیراساتی نزیك ئەم هەفتەیە نامیلكەیەكی 98 لاپەڕەیی بەناونیشانی: (سنوورە دەستكردەكان.. 100ساڵی سایكس-پیكۆ. The Lines That Bind: 100Years of Sykes-Picot) بڵاوكردۆتەوە و لەلایەن پڕۆفیسۆر ئەندریۆ تالبەر توێژەری باڵا لە پرۆگرامی سیاسەتی عەرەبی و تایبەتمەند لە سیاسەتی سووریاو بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لەوڵاتانی عەرەبی لەئامۆژگای واشنتۆن سەرپەرشتی كراوەو ژمارەیەك توێژەرو ئەكادیمیی تایبەتمەند لە دەوڵەتانی ناوچەكە بەشدارییان تێدا كردووە. لەبەر گرنگیی ئەم توێژینەوانە كە وەك پێشنیارێكە بۆ چۆنیەتی مامەڵەكردنی ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا لەگەڵ كوردستان و عێراق، بە گرنگمان زانی پوختەیەكی بۆ خوێنەرانمان بڵاو بكەینەوە.








ئەندریۆ تالبەر
تایبەتمەند لەسەر سووریاو سیاسەتی عەرەبی:
دەبێت ئەمریكا بەرنامەیەكی سەركەوتووی سەربازی یان بەرنامەیەكی سیاسی پراكتیكی بۆ چارەسەر هەبێت
پڕۆفیسۆر ئەندریۆ تالبەر كە لەمانگی نیسانی 2016 سەرپەرشتی پەنێڵێكی كردووە بەبۆنەی تێپەڕبوونی 100ساڵ بەسەر سایكس پیكۆ-دا، لەو كاتەوە سەرپەرشتی ئەو پرۆگرامەی كردووە كە ئەم نامیلكە 98 لاپەڕەیەی لێ بەرهەم هاتووەو وەك پرۆسەیەك ئەوە دەخاتەڕوو كە كاتی ئەوە هاتووە سایكس پیكۆ كۆتایی بێت، پڕۆفسیۆر تالبەر كە پێشەكیی ئەم نامیلكەیەی نووسیوە، هەر لەسەرەتاوە ئاماژە بەوە دەكات ئێستا زۆربەی خەڵك باس لەوە دەكەن كە سایكس پیكۆ وەك ئەو رێككەوتنە نهێنییەی لەنێوان بەریتانیاو فەرەنسا بۆ دابەشكردنی میراتی عوسمانی گرێدرابوو، ئێستا لەبەریەك هەڵوەشاوەتەوە، ئەم رێككەوتنە نەیتوانی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروست بكات. هەروەها ئەو دەوڵەتانە كە بوونە ئەندامی كۆمەڵەی گەلانیش راستەخۆ لەلایەن پاریس و لەندەنەوە ئاراستە دەكران، ئەمەش وایكرد دەستەبژێری قەومی عەرەبی هەست بەوە بكەن كە رۆژئاوا بەسەر ناوچەكەیاندا باڵادەستە، ئەمە بووە هۆكاری گەشەسەندنی فیكری قەومی عەرەبی و هەوڵدان بۆ یەكگرتن، هەروەك یەكگرتنی نێوان میسرو سووریا لەساڵانی 1958-1961 ئەمەش هەوڵێك بوو بۆ ئەوەی پان عەرەبیزم جێگەی سایكس پیكۆ بگرێتەوە، بەڵام ئەمەش سەری نەگرت و هەڵوەشایەوە. پاش هاتنی داعش و راگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی كە بە تەواوەتی بارودۆخی ناوچەكەی گۆڕی، بیر لەوە دەكرێتەوە كە سیستمێكی دیكە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێتەئاراوە، لەئێستاشدا كە رۆژ لەدوای رۆژ بارودۆخەكە ئاڵۆزتر دەبێت، كاتی ئەوە هاتووە كە ئەمریكا بیر لەوە بكاتەوە كە یان بەرنامەیەكی سەربازیی سەركەوتووی هەبێت، یان بەرنامەیەكی سیاسیی پراكتیكی هەبێت كە توانای جێبەجیكردنی هەبێت بۆ ئەوەی كێشەكانی ئەو ناوچەیە چارەسەر بكرێت.






پڕۆفیسۆر مایكل نایتس
تایبەتمەند لەسەر كاروباری ئاسایش و سەربازیی عێراق و ئێران و دەوڵەتانی كەنداو:
سەربەخۆیی بۆ كوردستان و فیدڕاڵیزم بۆ عێراقی عەرەبی

لەدەستپێكی وتارەكەیدا پڕۆفیسۆر مایكل نایت بەمجۆرە پێناسەی عێراق دەكات: «ئەم خاكەی ئێستا پێی دەگوترێت عێراق، تەنانەت دەرهاویشتەی تەواوی رێككەوتنی سایكس پیكۆش نییە.» لەبەر ئەوەی بەپێی رێككەوتنی سایكس پیكۆ عێراق تەنیا ویلایەتی بەغداو بەسرای دەگرتەوەو ئەم بەشەش بەر بەریتانیا كەوتبوو، بەڵام دوای كۆتاییهاتنی جەنگی یەكەمی جیهانی پاشان ویلایەتی موسڵی پێوە لكێنرا»، هەربۆیە عێراقیش وەك هەر یەكە لە دەوڵەتانی سعودیەو توركیا دوای كۆتایی شەڕی یەكەمی جیهانی دروستكراوە لەماوەی ساڵانی 1921 تا 1930 سنوورەكانی بەتەواوەتی دیاری كراوە.
لەناو ئەم دەوڵەتە بەزۆر دروستكراوەدا كۆمەڵێك پێكهاتەی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبگەرای جیاواز پێكەوە كۆكراونەتەوەو هەمووشیان لەلایەن حكومەتێكەوە حوكمڕانی كراون كە نوێنەرایەتی ئەم مۆزائیكە ئاڵۆزە لەخۆی ناگرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە لەعێراقدا فرەیی هەیە، بەڵام نوێنەرایەتی نییە ) Diversity Without Representation).
لەبەشێكی دیكەی ئەم توێژینەوەیەدا پڕۆفیسۆر نایتس باس لەوە دەكات لەساڵی 2014 ـەوە كە داعش موسڵی داگیركردو پاشان خەلافەتی ئیسلامی راگەیاند، لەلایەن رێكخراوی تیرۆریستی داعشەوە بەئاشكرا رایانگەیاند كە دامەزراندنی خەلافەتی ئیسلامی داعش دوایین بزمار بوو كە لەتابووتی سایكس پیكۆ درا، ئەمەش مانای ئەوەیە لەگەڵ راگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی لەلایەن داعشەوە، سایكس پیكۆ كۆتایی هاتووە، بۆیە پرسیاری سەرەكی و گرنگ كە ئەم توێژینەوەیە دەیورووژێنێت ئەوەیە:

1. ئایا ئەمریكا چۆن بەرژەوەندییەكانی خۆی لەگەڵ سروشت و فۆرمی ئایندەی دەوڵەتی عێراق رێكدەخاتەوە؟
2. ئایا سوور دەبێت لەسەر سیاسەتی (یەك عێراق) یان پشتگیری لە سەربەخۆیی كوردستان دەكات؟
3. ئایا چاوەڕێی عێراقییەكان دەكات خۆیان رێكبكەون و بەرنامە بۆ خۆیان دابنێن؟
توێژینەوەكە بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە، ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا دەخاتە بەردەم دووڕیانێكی چارەسەرو لەو خاڵەوە دەست پێدەكات كە دەبێت ئیدارەی داهاتوو ئاسانكاری لەنێوان كوردو بەغدا بكات، بەڵام دەبێت بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی عێراق و گێڕانەوەی سەقامگیری لەكوردستانەوە دەست پێبكات، لەمبارەوە راشكاوانە نووسیویەتی: «مامەڵەكردن لەگەڵ پرسی سەربەخۆیی كوردستان باشترین خاڵە بۆ دەستپێكردنی چارەسەركردنی كێشەكانی عێراق، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كوردستان خاڵی هەرە گەورەو سەقەتی عێراقە هەر لەسەرەتای دامەزراندیەوە وەك دەوڵەتێكی دروستكراو “artificial state،” ئەمەش وەك توێژینەوەكە جەختی لەسەر دەكاتەوە، ئەگەر ئەم خاڵە گەورەو سەقەتە كە لكاندنی كوردستانە بەعێراقەوە چارەسەر بكرێت و كوردستان سەربەخۆ بێت، ئەوا چارەسەركردنی كێشەی عێراقی عەرەبی زۆر ئاسان دەبێت. سەبارەت بەوەی ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو كێشانە دەكات كە لەمیانەی پرۆسەی سەربەخۆیی كوردستان لەگەڵ عێراق و دەوڵەتانی دراوسێ بەتایبەتی (توركیا و ئێران) دروست دەبێت، ئەم حاڵەتانەی بەمجۆرە دەستنیشان كردووە:

دەبێت ئەمریكا دیدو بۆچوونێكی گرنگ و راشكاوانەی بەرامبەر ئایندەی عێراق هەبێت، بەڵام نابێت هەوڵبدات دۆسێی چارەنووسی ئایندەی عێراق فەرز بكات، بۆ ئەمەش ئەركی ئەمریكایە پارێزگاری لە سنوورەكانی ئێستای عێراق بكات بۆ ئەوەی هیچ لایەنێك نەتوانێت بیگۆڕێت، بەڵام كاتێك لەناو سنوورەكانی عێراقدا خودی عێراقییەكان دیالۆگ دەكەن بۆ ئەوەی لەناوخۆی عێراقدا سنوورەكان هەموار بكەنەوەو كراوەبن بۆ جیابوونەوەی ئاشتییانە، ئەوا نابێت چیتر ئەمریكا پێداگیری لەسیاسەتی (یەك عێراق ) بكات، هەروەها نابێت لەخودی عێراقییەكان زیاتر خەمی یەكپارچەیی عێراقی هەبێت، بەڵكو دەبێت هەوڵەكانی بەو ئاراستەیە چڕبكاتەوە كە دەوڵەتی عێراق و كوردستان دوو هاوپەیمانی بەهێزی ئەمریكا بن.
كوردستانی عێراق لەماوەی ساڵانی 1991-2003 لە رووی كارگێڕییەوە سەربەخۆ بووەو پێوەندی بە عێراقەوە نەبووە، ئەو پشكەش كە لەبودجەی عێراق لەدوای ساڵی 2003 لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بۆ هەرێمی كوردستان دیاریكراوە، هەمان ئەو پشكەیە كە نەتەوە یەكگرتووەكان لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو لەچوارچێوەی پرۆگرامی نەوت بەرامبەر خۆراك بەپێی بڕیاری 986 ی ئەنجومەنی ئاسایش لەنەوتی عێراق بۆ كورد تەرخان كراوە، هەر لەسەر ئەم بنەمایەش لەلایەن حكومەتی فیدڕاڵی عێراقەوە ئەو پشكە بۆ هەرێمی كوردستان تەرخان كراوە، هەورەها كورد ریفراندۆمی لەدوای ساڵی 2003 ئەنجامداوەو هەموویان دەنگیان بەو ئاراستەیە داوە كە كوردستان لەگەڵ عێراق دەوڵەتێكی كۆنفیدڕاڵی بێت، یان دوو دەوڵەتی دراوسێی یەكتری بن؟ لەمبارەوە راپۆرتەكە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە پێویستە ئەمریكا بۆ جیابوونەوەی كوردستان لەعێراق رۆڵی ناوبژیوانێكی پراكتیكی بگێڕێت، دەبێت خۆی زامنی ئەوە بكات كە عێراق و كوردستان وەك دوو دەوڵەتی دراوسێی یەكتری دەبنە دوو هاوپەیمانی نزیكی ئەمریكا.

سەبارەت بە پرسی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان كە توێژینەوەكە بە (ناوچەی تێكەڵی كێشەلەسەر) ناوی بردووە، جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە ئەو عەرەبانەی لەوناوچانە لەگەڵ كورد دەژین و ئێستا لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە(KRG) كۆنتڕۆڵ كراونەتەوە، بەرژەوەندییەكی ئەوتۆیان نابێت ئەگەر داوابكەن ئەو ناوچانە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە كۆنتڕۆڵ بكرێتەوە، بۆیە لەم حاڵەتەدا دەبێت ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم پرسە خاوەنی تێڕوانینێكی راشكاوانە بێت، لەبەر ئەوەی خاوەنی ئەزموونێكی گەورەیە لەسەر ئەم ناوچانە، بۆیە ئەمریكا دەبێت رۆڵی ناوبژیوانێكی راستگۆ و جێگەی متمانەی هەمووان بگێڕێت و هەوڵێكی هەمەلایەنە بخاتەگەڕ بۆ ئەوەی چارەسەری تەواو بۆ ئەو ناوچە جێناكۆكانە بدۆزێتەوە، بە چارەسەركردنی كێشەی كەركووكیشەوە، هەروەها دەبێت هاوكار بێت بۆ دروستكردنی گەرەنتی بۆ پێكهاتە ئایینی و نەتەوەییە جیاوازەكان لەو ناوچانەدا. لەم حاڵەتەدا ئەو خەڵكانەی لەو ناوچانە دەژین و لەئێستادا دژی سەربەخۆیی كوردستانن، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی هەتا ئێستا كێشەی ئەو ناوچانە چارەسەر نەكراوە، ئەگەر چارەسەر كران، ئەوەش كۆتایی دێت. بۆیە ئەگەر بەشێوەیەكی راست مامەڵە لەگەڵ كێشەی ناوچە جێناكۆكەكان بكرێت، ئەوا ئاماژە زۆرن بۆ ئەوەی بەغداش بەم جیابوونەوە ئاشتییانەیەی كوردستان رازی بێت.
توركیا دژی سەربەخۆیی كوردستان نابێت، لەبەر ئەوەی توركیا گەیشتۆتە قەناعەت ئەو دەوڵەتەی كوردستان كە دروست دەبێت، تەنیا لە چوارچێوەی ئەو سنوورانە دەبێت كە ساڵی 1926ـەوە بە سنووری عێراق ناسراوە، ئەمەش مانای ئەوەیە دەوڵەتی كوردستان نابێتە هۆكاری ئەوەی كە سنوورەكانی توركیا بگۆڕدرێن.
ئەوەی ئێستا دەبینرێت، ئەوەیە ئێران زۆر دژایەتی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان دەكات، ئەم دژایەتییەی ئێران بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان بەشێكی لە ترسی ئەوەیە ئەم دەوڵەتە ببێتە هاندەرێك بۆ كوردی ئێران و ئەم پرسەكە ئێرانیش بگرێتەوە، بەڵام بەشێكی دیكەی دژایەتی ئێران بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان پێوەندی بەوەوە هەیە، كە دوای راگەیاندنی ئەم دەوڵەتە پێوەندیی نێوان دەوڵەتی كوردستان و دەوڵەتی توركیا زۆر بەهێز دەبێت. سەبارەت بە چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم دژایەتییەی ئێراندا، راپۆرتەكە ئاماژە بەوە دەكات، ئەگەر بەپشتگیری ئەمریكا، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پشتگیری سەربەخۆیی كوردستان بكات، ئەوا ئێران ناتوانێت تاسەر درێژە بە دوژمنایەتی دەوڵەتی كوردستان بدات.

چارەسەری فیدڕاڵی بۆ بەشە عەرەبییەكەی عێراق

چارەسەری فیدڕاڵی بۆ بەشە عەرەبییەكەی عێراق، ئێستا باس و خواسی هەموو ئەو ناوەندانەی فیكر و توێژینەوەن كە لە ئەمریكا و رۆژئاوا پێشنیار بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی عێراق دەكەن. ئەم پرسە هەر لەماوەی یەك دوو مانگی رابردوو لە چەند راپۆرتێكی دیكە كە وەك پێشنیار ئامادەكراون بۆ ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا بە وردی جەختی لەسەر كراوەتەوە، هەر بۆ نموونە:
- لە كۆتایی مانگی ئۆكتۆبەری 2016 راپۆرتی تاسكفۆرسی ئایندەی عێراق كە لەلایەن پڕۆفیسۆر كینس پۆلاك سەرۆكی سەنتەری سابان بۆ دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەئامۆژگای برۆكینگز ئامادەكرابوو، راشكاوانە پێشنیار بۆ ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا دەكات كە نابێت كوردستان تێكەڵی پرۆسەی داڕشتنەوەی سیستمی حوكمڕانی لەعێراق بكرێت و بۆ ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا باشترە ئەوە لەبەر چاو بگرێت كە كوردستان وەك دەوڵەتێكی كۆنفیدڕاڵی لەگەڵ عێراق، یان كوردستان و عێراق وەك دوو دراوسێ لەبەرژەوەندی سیاسەتی ئەمریكادایە لەعێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
- لە كۆتایی نۆڤەمبەری 2016 تاسكفۆرس ئاراستەكانی ستراتیژیەتی نوێی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تەواو بوو كە بە راپۆرتی (ئۆلبرایت – هادلی) ناسراوە، ئەم راپۆرتەش بەجیا باسی كوردستان و عێراق دەكات و، داوای گۆڕین و دووبارە داڕشتنەوەی سیستمی حوكمڕانی لەعێراق دەكات، بەڵام سەبارەت بە كوردستان داوای چارەسەركردنی كێشەی ناوچە جێناكۆكەكان لەگەڵ عێراق دەكات و پرسی سەربەخۆیی كوردستان دەخاتە دوای چارەسەركردنی ئەو كێشانە، ئەمەش لەپێناوی ئەوەی دوای ئەوەی ئەو كێشانە نەمان، جیهان پێشوازی لەسەربەخۆیی كوردستان بكات.

- لەم نامیلكەیەشدا كە هەفتەی رابردوو بەناونیشانی ( 100 ساڵی سایكس پیكۆ) بڵاوكراوەتەوە، پڕۆفیسۆر فابریس بالۆنش توێژینەوەیەكی بڵاوكردۆتەوە بەناونیشانی: (شام: لەبەریەكهەڵوەشان و دووبارە نەخشە داڕشتنەوە) ئەو نەك هەر داوای لەبەریەك هەڵوەشانی هەردوو دەوڵەتی عێراق و سووریا دەكات، بەڵكو داوای ئەوە دەكات سەرلەنوێ نەخشەی لوبنانیش دابڕێژدرێتەوە، لوبانیزەیش بكرێت لەسەر شێوازی بەلكانیزەكردن.
ئەم كۆدەنگییەی لەناوەندەكانی فیكرو لێكۆڵینەوە سەرچاوەی گرتووە، سەرەتایەكە بۆ ئەوەی لەئیدارە و كۆنگرێسی تازەی ئەمریكا، دانیشتنی تایبەتی بۆ ئەو ئەكادیمی و بیرمەندانە بكرێت بۆ ئەوەی لەچۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و عێراق بەتایبەتی سوودی لێوەربگرن، دیارە ئەوانەشی لەنزیكەوە چاودێری كاری ئەو ناوەندانەی فیكرو لێكۆڵینەوە لەئەمریكا دەكەن، ئەو راستییە دەزانن ئەم ناوەندانە تەنیا كاریان ئەوە نییە توێژینەوەی ئەكادیمی بۆ پلەی زانستی ئامادەبكەن، بەڵكو كاری سەرەكیی ئەو ناوەندانە ئامادەكردنی پێشنیارو راسپاردەی سیاسییە بۆ ئیدارەی ئەمریكا بۆ ئەوەی سیاسەت دروستكەران سوودی لێوەر بگرن و سوودیشیان لێوەرگرتووە.

سەبارەت بە گرنگیی جیاكردنەوەی پرسی كوردستان لەپرۆسەی چارەسەركردنی كێشەكانی عێراقدا، راستە بۆچوون و پێشنیارەكان جیاوازن، بەڵام خاڵی گرنگ ئەوەیە كە هەموو راپۆرتەكان لەو خاڵەدا یەكدەگرنەوە كە ئەمری واقیعی ئێستای دەوڵەتی كوردستان وەك خۆی بمێنێتەوە، پاشان بیر لەوە بكرێتەوە چۆن پێوەندی نێوان كوردستان و عێراق رێكدەخرێتەوە.
لەم چوارچێوەیەدا گرنگیی توێژینەوەكەی پڕۆفیسۆر مایكل نایتس لەوەدایە كە چارەسەركردنی كێشەكانی كوردستان و عێراق و ئەوەی پێویستە ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا لەم پرسەدا كاری پێبكات، وەك پێشنیار دیاریكردووەو جەختی لەسەر كردۆتەوە، بۆیە ئەو پرسەی كە راپۆرتەكەی (ئۆلبرایت –هادلی) ئاماژەی پێكردووە كە دەبێت ماوەیەك چاوەڕێ بین تا كێشەی ناوچە جێناكۆكەكان لەنێوان كوردستان و عێراق چارەسەر بكرێت، توێژینەوەكەی نایتس چارەسەری ئەوەی دەستنیشان كردووەو دوای ئەم چارەسەرە دێتە سەر رێكخستنەوەی سیستمی حوكمڕانی لەبەشە عەرەبییەكەی عێراقدا، بۆ ئەمەش پڕۆفیسۆر نایتس دوای سیستمێكی فیدڕاڵی بۆ عێراقی عەرەبی دەكات لەسەر بنەمای (فیدڕاڵیزمی پارێزگاكان و لامەركەزیەت لەئاسایشدا) لەمبارەوە نووسیویەتی: «جیابوونەوەی ئاشتییانەی كوردستان لەعێراق، عێراقێكی تازە دروست دەكات، هەروەها گەورەترین تەحەددی لەبەردەم دروستبوونی ناسنامەیەكی نیشتمانی بۆ عێراقییەكان لادەچێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە بەشە عەرەبییەكەی عێراق بەشی هەرە زۆریان عەرەبن و كێشەی ناسنامەیان نابێت. لەوانەیە هەندێك كێشە هەبن كە دەتوانرێت بەئاسانی چارەسەر بكرێن، لەوانە بەشێكیان پێوەندی بە شێوازی حوكمڕانی رژێمی پێشووی سەدام حوسێنەوە هەیە كە ساڵی 2003 كاریگەری لەسەر عەرەبی شیعە بووە، بەشێكی دیكەیان هۆكاری زۆر تازەن و پێوەندی بەو بارودۆخی توندوتیژییەوە هەیە كە لەدوای ساڵی 2003 هەموو كۆمەڵگەی شیعەو سوننە بەدەستیەوە دەناڵێنن، ئەمەش واتە پرسەكە لەهەندێك حاڵەتەدا پێوەندی بە كێشەی نێوان شیعەو سوننە نییە. هەر بۆ نموونە لەو كاتەوەی داعش خەلافەتی ئیسلامی راگەیاندووە، كێشە لەنێوان سوننەو سوننەش دروست بووە، لەبەر ئەوەی چەكدارانی داعش كاری ئەوتۆیان بەرامبەر سوننە كردووە كە دوژمنایەتی لەنێوانیاندا دروست كردووە، بۆیە لە پرۆسەی پێكهێنانەوەی نیشتمانی لەعێراقی عەرەبیدا پرسەكە تەنیا پێكهاتنەوەی نیشتمانی نییە لەنێوان شیعەو سوننەدا، بەڵكو نێوانی سوننەو سوننەش دەگرێتەوە، بەڵام هەموو ئەم پرسانە لە چوارچێوەی پرۆسەی فیدڕاڵییەتی دەوڵەتی عێراق و لامەركەزییەتی پارێزگاكانی بەشە عەرەبییەكەی عێراق چارەسەر دەكرێت، ئەمە لەبەرژەوەندیی ئەمریكاشدا دەبێت كە عێراقێكی سەقامگیرو بەهێز لەگەڵ دەوڵەتی كوردستان دوو هاوپەیمانی بەهێزی ئەمریكا دەبن.»





پڕۆفیسۆر فابریش بالۆنش
پسپۆڕ لە كاروباری سووریا و سیاسەتی عەرەبی و ئیسلامی:
دەوڵەتە دروستكراوەكانی سایكس پیكۆ
پێناسەی نەتەوەییان شێواندووە

لەتوێژینەوەیەكدا بە ناونیشانی (شام: لەبەریەك هەڵوەشان و دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەكان) پڕۆفیسۆر فابریش بالۆنش توێژەری باڵاو پسپۆڕ لە كاروباری سووریا و سیاسەتی عەرەبی و ئیسلامی لەئامۆژگای واشنتۆن، لەدەستپێكی باسەكەیدا باس لە گوتەیەكی پڕۆفیسۆر جۆن كەرەمی مێژوونووسی لوبنانی دەكات كە لەساڵی 2007 گوتوویەتی: «لە بەلكانیزەكردنەوە بۆ لوبنانیزەكردن..لوبنان لەساڵی 1975 تا 1990 بەدەست شەڕی ناوخۆوە ناڵاندوویەتی، بەڵام ئەوە ماوەی دوو دەیەیە شەڕ كۆتایی هاتووە، بەڵام هێشتا مەترسیی هەڵوەشانەوەی لەسەرە، هۆكاری ئەمە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەیانتوانیوە توانایەكی ئەوتۆ بۆ هاووڵاتیان دروست بكەنەوە كە بتوانێت بەوجۆرە پێناسەی نەتەوەیی بكاتەوە كە لەدەوڵەتانی رۆژئاوا پێناسەی نەتەوە دەكات.» سەبارەت بەم قسەیە پڕۆفیسۆر بالۆنش جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، ئەوەی پڕۆفیسۆر كەرەم بۆ لوبنان دەستنیشانی كردووە، تەنیا كێشەی لوبنان نییە، بەڵكو تەواوی دەوڵەتانی ناوچەكە بەدەست ئەو كێشەیەوە دەناڵێنن، بۆیە ئەو جەخت لەوە دەكاتەوە كە نەك تەنیا لوبنان، بەڵكو عێراق و سووریاش پێویستیان بە بەلكانیزەكردن هەیە.
سەبارەت بە كێشەی نەخشەی سایكس پیكۆ، دیراسەتەكە ئاماژەی بەوە كردووە كە سایكس پیكۆ هەر لەسەرەتاوە بەمردوویی لەدایك بوو، هەر بۆیە ئەو نەخشەیەی كە بەریتانیاو فەرەنسا لەجەنگی یەكەمی جیهانی دایانڕشت، لەدوای جەنگی دووەمی جیهانی، واتە تەنیا دوای 30 ساڵ گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا هات، ئەمە لەگەڵ ئەوەی رێككەوتنەكەش هەر لەسەرەتا وەك خۆی جێبەجێ نەكرا، لەم لایەنەوە توێژینەوەكە ئاماژەی بەم خاڵانە كردووە:
1- لەنەخشەكەی سایكس پیكۆدا سووریاو لوبنان یەك دەوڵەتن، بەڵام لەساڵی 1945 لەیەكتری جیابوونەوەو سەربەخۆییان راگەیاند.
2- لەساڵی 1947 فەلەستین لەنێوان عەرەب و جوو دابەش بوو، لە ئایاری ساڵی 1948 جووەكان دەوڵەتی ئیسرائیلیان راگەیاند. پاشانیش سنووری دەوڵەتەكەی لەمیانەی سەركەوتنی سەربازی بەسەر عەرەبدا دیاری كرد.

ئەم دوو حاڵەتە ئەوە ئاشكرا دەكەن كە گۆڕانكاری لەسنوورەكانی سایكس پیكۆ كارێكی تازە نییە، بەڵكو جیا لەوەی هەر لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانی گۆڕانكاری گەورە لەنەخشەكە كراوە، لەدوای كۆتاییهاتنی شەڕی دووەمی جیهانیش جارێكی دیكە گۆڕانكاری لەو سنوورانەدا كراوە، لەئێستاشدا كە تەواوی كێشەكانی ناوچەكە پێویستی بەوەیە كە نەخشەكە دووبارە دابڕێژدرێتەوە، ئەوا دەبێت پێداگیری لەسەر مانەوەی ئەو سنوورە دەستكردو مردووانە نەكرێتەوە.
لەبەشێكی دیكەی توێژینەوەكەو سەبارەت بەعێراق وەك دەوڵەتێكی دەستكرد، توێژینەوەكە ئاماژەی بەوە كردووە، عێراق هەر لەسەرەتاوە بە زەبری ئاگرو ئاسن بەیەكەوە هێڵدراوەتەوەو لەو رۆژەی عێراق بۆتە ئەندامی كۆمەڵەی گەڵان بە ئاگرو ئاسن بەرامبەر هەر داواكارییەك وەستاوەتەوە كە پێكهاتەیەك داوای ئۆتۆنۆمی كردبێت، هەر بۆ نموونە لەساڵی 1932 حكومەتی عێراق كۆمەڵكوژی دژی كریستیانەكان ئەنجامدا، تەنیا لەبەر ئەوەی داوای ئۆتۆنۆمییان كردووە، هەروەها هەتا ساڵی 1991 كورد لەعێراقدا كۆمەڵكوژ كراوە، تەنیا لەبەر ئەوەی دوای ئۆتۆنۆمی كردووە، لە ئێستاشدا ئەو ئاژاوەو پاشاگەردانییەی ناوچەكەی داگیركردووەو ئەو كێشە توندەی لەنێوان سعودیەو ئێراندا هەیە، هەموو هۆكاری ئەو دەوڵەتە لاوازو دەستكردنایە، هەموو ئەمانەش بوونەتە تەحەددی گەورەو نەمانی سایكس پیكۆ.





دیڤید پۆلۆك پسپۆڕ لە دینامیكیەتی سیاسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست:
پێویستە ئەمریكا هەوڵبدات كێشەی كورد لەسێ پارچەی عێراق و توركیا و سووریا چارەسەر بكات و ناوی لێ بنێت: (سایكس پیكۆیەكی بچووك)
لەتوێژینەوەكەیدا بەناونیشانی: (كۆتاییهاتنی سەدەیەك ملكەچی: میراتی سایكس پیكۆ بۆ كورد) پڕۆفیسۆر دیڤید پۆلۆك باس لەوە دەكات چۆن رێككەوتنی سایكس پیكۆ لەماوەی 100 ساڵەدا كوردستانی دابەشكردووە و بە درێژایی ئەو سەدەیەش كورد لەهەر چوار پارچەی كوردستان خەباتی كردووە بۆ ئەوەی ئەو غەدرە لابەرێت كە ئەو سنوورە دەستكردانە بەسەریدا سەپاندووە، لەم چوارچێوەیەدا ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە هەموو جیهان دەڵێت: كورد گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەتە لەجیهاندا، لەوانەیە وەك نەتەوەی بێ دەوڵەت تامیلەكان لەهیندستان و سریلانكا و پاكستان ئەوانیش وەك كورد بێ دەوڵەت بن، بەڵام نەتەوەیەك كە ماوەی 100 ساڵە هەوڵدەدات سنوورەكانی سایكس پیكۆ بسڕێتەوە، یان لانیكەم لاوازیان بكات، ئەوە نەتەوەی كوردەو ئەم پرسەی كردۆتە گرنگترین پرسی ئیتنی لەجیهانی هاوچەرخدا.

پڕۆفیسۆر پۆلۆك لەم توێژینەوەیەدا ئاماژە بە دروستبوونی كۆماری كوردستان دەكات لە رۆژهەڵاتی كوردستان، كە دواتر لەلایەن رژێمی ئێرانەوە رووخێنرا، هەروەها ئاماژە بە شۆڕشی باشووری كوردستان و رێككەوتنی ئاداری 1970 دەكات كە پاشان بەغدا لێی پاشگەزبووەوەو لەدوای ئەوەش حكومەتی عێراق ژینۆسایدو ئەنفاڵ و كیمیابارانی لەدژی كوردستان بەرپا كردووە، هەتا لەدوای راپەڕینەكەی بەهاری 1991 نەوای ئارامی بۆ دابین كراوەو كورد توانی ئیدارەیەك بۆ خۆی دروست بكات، وێڕای كەموكوڕییەكانیش، بەڵام ئەوە ماوەی چارەكە سەدەیەكە لەم بەشەی كوردستان حكومەتی خۆیان و سوپا و ئابووریی خۆیان هەیە، هەروەها ئەم هەرێمە پێوەندییەكی زۆر باشی لەگەڵ توركیا هەیە، سەبارەت بەم پێوەندییەی نێوان هەرێمی كوردستان و توركیا، پڕۆفیسۆر پۆلۆك وای دەبینیت ئەم پێوەندییە چۆن بۆتە هۆكاری ئەوەی توركیا رازی بێت هەرێمێكی كورد لەیەكێك لەسنوورەكانی هەبێت، ئەوا هیچ دوور نییە سبەی بەوەش رازی بێت كە لە سنووری سووریاشەوە هەرێمێكی دیكەی كوردی هەبێت، ئەمەش زەمینە خۆش دەكات بۆ ئەوەی قبوڵیش بكات لەناو توركیاشدا هەرێمێكی كوردی هەبێت، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا پێویستە ئەمریكا هەوڵبدات كێشەی كورد لەسێ پارچەی عێراق و توركیا و سووریا چارەسەر بكات و ناوی لێ بنێت: (سایكس پیكۆیەكی بچووك)، بەڵام سەبارەت بە ئێران پڕۆفیسۆر پۆلاك زۆر راشكاوانە ئاماژەی بەوە كردووە كە رێككەوتنی ئێران لەسەر پرسی نیوكلیاری و لابردنی سزاكان وای لە ئێران كردووە كە چارەسەركردنی كێشەی كورد لەئێران كارێكی ئاسان نەبێت و ئێران لەم پرسەدا نایەتە ژێربار.