كاتێك باس لە دەوڵەتی ئەمری واقیعی كوردستان دەكرێت، لەچوارچێوەی سیستمێكی مردوو قسەی لەسەر دەكرێت، ئەمە لە كاتێكدا خودی دەوڵەتی ئەمری واقیعی كوردستان دەبێتە شادەماری ئەو سیستمە جیهانییەی كە چاوەڕێ دەكرێت لەدایك بێت.
لەیەك دوو هەفتەی رابردوو، هاووڵاتیانی كوردستان رەخنەی زۆریان لە راپۆرتەكەی (ئۆلبرایت – هادلی) گرت، بەوەی ئەو راپۆرتە دژی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستانە، بەڵام ئەگەر بەوردی ئەو بەشە بخوێنینەوە كە تایبەتە بە «هەرێمی كوردستانی عێراق» دەبینین كە دەوڵەتی ئەمری واقیعی كوردستان، تەنیا حوكمڕانییە لەناو هەموو دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە لەو راپۆرتەدا وەك حوكمڕانییەكی سەركەوتوو ئاماژەی پێكراوە، هەروەها ئەو راپۆرتە راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات كە تەنیا سیستمێكی حوكمڕانی كە لەتەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پێویستی بە دووبارە داڕشتنەوە، یان دووبارە بونیادنانەوە نەبێت، هەرێمی كوردستانە، بەڵام ئاماژەشی بەوە كردووە كە ئەمەیان لەوانەیە جێگەی رەزامەندی ئێمە نەبێت و دەڵێت: «لە ئێستادا راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان لەبری ئەوەی ببێتە فاكتەرێك بۆ چارەسەر، دەبێتە فاكتەرێك بۆ ناسەقامگیری، باشترە ئەم پرسە دوابخرێت بۆ كاتێكی گونجاو بۆ ئەوەی پێشوازی لێبكرێت.»
راپۆرتەكەی ئۆلبرایت هادلی، راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستانی گرێداوەتەوە بە چارەسەركردنی كێشەی ناوچەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان و چۆنیەتی چارەسەركردنی چارەنووسی ئەم ناوچانە بە وتووێژ لەگەڵ بەغدا، بەڵام لە پرۆسەی دووبارە بونیادنانەوەی سیستمی حوكمڕانی لەعێراقدا، لەدوور و نزیك باسی ئەوە نەكراوە كە هەرێمی كوردستان دەبێتە بەشێك لە پرۆسەی بونیادنانەوەی ئەو سیستمە تازەی كە لەعێراقی عەرەبیدا پێوەندی نێوان عەرەبی شیعەو سوننە رێكدەخات و كۆتایی بە شەڕی ناوخۆی نێوان شیعەو سوننە دەهێنێت. ئەمەش مانای ئەوەیە لەگەڵ ئەوەی سیستمە جیهانییە مردووەكە رێگەی ئەوە نادات راستەوخۆ كوردستان بەبێ رێككەوتن لەگەڵ بەغدا بڕیاری سەربەخۆی تاكلایەنە بدات، بەڵام سەقامگیری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش رێگە بەوە نادات ئەزموونی سەركەوتووی ئەمری واقیعی كوردستان تێكەڵی سیستمی فاشیلی بەغدا بكرێتەوە، كە ستیفن هادلی وەك سیستمی حوكمڕانیی بەشار ئەسەد پێناسەی دەكات.
ئەم دێڕانە بەرگریكردن نییە لە راپۆرتەكەی (ئۆلبرایت – هادلی)، بەڵكو ئاماژەكردنە بۆ ئەو راستییەی كە ئەم راپۆرتە لەسەر چ بنەمایەك نووسراوە؟ ئایا ئەم راپۆرتە بۆ ئەوە نووسراوە كە كێشەكانی ناو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چارەسەر بكات، یان ئەم راپۆرتە بەو ئامانجە نووسراوە دەرهاویشتە خراپەكانی كێشەی رۆژهەلاتی ناوەڕاست لەسەر ئاشتی و سەقامگیریی جیهان كەم بكاتەوە؟ سەبارە بە وەڵامی ئەم دوو پرسیارە، مادلین ئۆلبرایت دەڵێت: «مەبەستمان كێشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لەسەر جیهان، نەك كێشەكانی ناو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست». ئەم قسەیەی مادلین ئۆلبرایت ئەوەمان پێدەڵێت، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆتە هەڕەشە لەسەر ئاشتی و ئاسایشی جیهان بەگشتی، نەك تەنیا ناوچەكە، هەربۆیە پێشنیاردەكات هەموو سیستمی حوكمڕانی تەواوی دەوڵەتانی ناوچەكە بە توركیاشەوە (جگە لەكوردستان) هەموویان دەستكاری بكرێن و دابڕێژرێنەوە، لەناو ئەو چوار دەوڵەتەش كە بریتین لە (سووریا، عێراق، یەمەن و لیبیا) پێویستە لە ریشەوە سیستەمەكانیان بگۆڕێت. ستیفن هادلی دەڵێت: «باشترین فرسەت ئەوەیە لەعێراقەوە دەست پێبكرێت.» بەڵام پرسیار ئەوەیە هادلی مەبەستی كام عێراقە؟ بێگومان هادلی نایشارێتەوەو لەقسەكانیدا بە راشكاوی ئاماژە بەوە دەكات كە مەبەستی (عێراقی عەرەبی و رێكخستنەوەی پێوەندی نێوان شیعەو سوننەیە).


هەر سەبارەت بەم پرسە و لە ژمارەی مانگی كانوونی دووەم و شوباتی 2017ی گۆڤاری فۆرین ئەفێرز كە رۆژی 15ی كانوونی یەكەمی 2016 بڵاوكراوەتەوەو تایتڵی سەرەكیی بەرگی ئەم گۆڤارە بریتییە لە «نەمانی سیستەم: ئایندەی سیستمی نێودەوڵەتی»، ریچارد هاس راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات كە جیهانی ئێستا پێویستی بە سیستمێكی دیكە هەیە، كە ئەو ناوی لێناوە «سیستمی دووەمی جیهان»و داوادەكات پێویستە لەم سیستمەدا پێداچوونەوە بە دووخاڵی گرنگدا بكرێت كە بریتین لە:
1. پێناسەكردنەوەی سەروەریی دەوڵەت وەك سەروەریی مولزەم.
2. پێناسەكردنەوەی مافی چارەی خۆنووسین و دیاریكردنی حاڵەتەكەو دانپێدانانی ئەو مافە، واتە بدرێت، نەك تەنیا ئاماژەی پێبكرێت.
ئەگەر لەسەر ئەم دووخاڵە هەڵوەستە بكەین، ئەوەمان پێدەڵێت، ئەو پێناسەی سەروەریی دەوڵەتەی كە لەچوارچێوەی سیستمە كۆنەكە هاتووە، ناتوانێت وەڵامدەرەوە بێت بۆ جیهانێك كە تەواو لەهەموو روویەكەوە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووەو دەبێت سەروەیی دەوڵەت لەسەروەریی رەهاوە بگۆڕێت بۆ سەروەری مولزەم، واتە دەوڵەتان پابەندبن بە هۆكاری هەموو كێشەكانی سەردەم وەك (تیرۆر، نەخۆشی، بەرزبوونەوەی پلەی گەرما، بازرگانی و...هتد) لەبەرامبەر دەوڵەتانی دیكەدا .
سەبارەت بە پێناسەكردنەوەی مافی چارەی خۆنووسین كە دوادەكات پێناسە بكرێتەوە، داوای ئەوە دەكات، نابێت پێناسەی ئەم مافە پێناسەیەكی گشتگیر بێت، بەڵكو دەبێت دیاریكراو بێت، كاتێكیش ئەم مافە بۆ گەلێك دیاری دەكرێت، نابێت تەنیا به وشە دابنرێت، بەڵكو كە دیاری دەكرێت، دەبێت دان بەو مافەدا بنرێت، بۆ ئەمەش ئاماژە به وتوێژەكانی رێككەوتنی كامپ دێڤید دەكات، كە ئەم مافە بەجێهێڵدراوە بۆ وتووێژەكانی نێوان فهڵەستین و ئیسرائیل، هەروەك چۆن ئێستا لەسەر پرسی سەربەخۆیی كوردستان و بڕیاردانی مافی چارەنووس داوامان لێدەكەن، هەرێمی كوردستان بە دیالۆگ و دانوستاندن ئەم بڕیارە بدات.
دیارە ئەم توێژینەوەی ریچارد هاس وەك پێشنیار، یان بەرچاوڕوونییەك بۆ ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا نووسراوەو وەڵامدانەوەیەكە بۆ بانگەشەكانی هەڵبژاردنەكانی دۆناڵد ترەمپ كە دوای دەكرد، دەبێت دەوڵەتانی جیهان پابەندبن بەرامبەر بە ئەمریكا، یان پابەندبن بەو هەڕەشانەی رووبەڕووی ئەمریكا و جیهان دەبنەوە، لەم چوارچێوەیەدا هاس داوا لەئیدارەی داهاتووی ئەمریكا دەكات: «پێش ئەوەی داوای پابەندبوون لەدەوڵەتانی جیهان بكەیت، باشترە بزانی كە ئەو پابەندبوونانە چین كە پێویستە ئەمریكا پێوەیان پابەند بێت.»
بەڵام ئەگەر پێگەی كوردستان لەچوارچێوەی ئەو وەرچەرخانە بخوێنینەوە كە لەسەر ئایندەی سیستمی نێودەوڵەتی باسی لێ دەكرێت، ئەوا چ لەسەر ئاستی پێناسەكردنەوەی سەروەریی دەوڵەت و چ لەسەر ئاستی پێناسەكردنەوەی مافی چارەی خۆنووسین، دوو ئاراستەی ئەرێنین بۆ پرۆسەی سەربەخۆیی دەوڵەتی كوردستان و دانپێدانانی لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە.
ئەگەر لەسەر پرسی سەروەریی مولزەم بۆ دەوڵەت هەڵوەستە بكەین، ئەوا دەبێت دەوڵەتانی دراوسێی كوردستان پاپەندبن بەوەی خۆیان لە پرسی دەوڵەتی كوردستان هەڵنەقورتێنن، لەبەر ئەوەی ئەم پرسە تایبەت دەبێت بە دیالۆگ و دانوستاندنی نێوان كوردستان و عێراق، لەم حاڵەتەشدا كارەكە زۆر ئاسانتر دەبێت. ئەگەر لەروانگەی پێناسەكردنەوەی مافی چارەی خۆنووسینەوەش هەڵوەستەی لەسەر بكەین، دیارە پێشنیارەكەی هاس بۆ ئەوەیە كاتێك نەتەوەیەك بانگەشە بۆ مافی چارەنووس دەكات، دەبێت پێشتر سەلماندبێتی كە شایستەی ئەو مافەیە، كاتێكیش ئەو مافەی پێدەدرێت، دەوڵەتێكی هاوچەرخ دروست دەكات، نەك دەوڵەتێكی فاشیل، بۆ ئەمەشیان كوردستان تەنیا كیانی سیاسی دەوڵەتی ئەمری واقیعە لەناو تەواوی دەوڵەتانی عەرەبی و جیهانی ئیسلامیدا كە سەلماندوییەتی دەوڵەتێكی سەركەوتووە، بۆیە ئەگەر پێشتر مەترسیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەسەر ئەوە بووبێت، كە ئەگەر بوار بەوە بدرێت كورد بڕیاری مافی چارەنووس بدات، دەبێتە پێشینەیەك بۆ جیابوونەوەی زۆر نەتەوەی دیكە، ئەوا لەئێستادا رێزگرتن لەبڕیاری كورد بۆ مافی چارەنووس دەبێتە دەستپێك و هاندانێك بۆ بونیادنانی دەوڵەتی سەربەخۆ لەجیهان و ناوچەكەدا، ئەمەش ئەو ئاكامەیە كە هەموو دەوڵەتانی جیهان ئومێدی بۆ دەخوازن.