پەنابردن بۆ دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەیی لەسەدەی حەڤدەم لەچوارچێوەی رێككەوتنی «ویستفالیا»دا، بۆ كۆتاییهێنان بوو بەشەڕی سی ساڵەی ئایینی لەنێوان نەتەوەكانی ئەوروپا، دەوڵەتی نەتەوەیی كۆتایی بەتەكفیری كەنیسەو سەربڕین و سووتاندن هێنا، لە جێگەیدا رۆشنگەری و شۆڕشی پیشەسازی و گەشەسەندنی زانستی پێشكەشی مرۆڤایەتی كرد.

ئەوروپییەكان لەگەڵ ئەوەی پێش هەر گەل و نەتەوەیەكی دیكە مەرگەسات و تاڵاوی شەڕی مەزهەبگەرایی ئایینییان بینیوەو خواردۆتەوە، بەڵام هەقیانە شانازی بەخۆیانەوە بكەن، پێش هەر گەل و نەتەوەیەكی دیكە چارەسەری ریشەییان بۆ كۆتاییهێنان بەو شەڕە كاولكارییە هێناوەو هەر دەوڵەتی نەتەوەییش بنەمای ئەو پێوەندییە نێودەوڵەتییانەی بەرهەمهێناوە كە ئێستا هەموو جیهان شانازی پێوە دەكات.
هەڵەی گەورەی ئەوروپییەكان بەگشتی و بەریتانیاو فەرەنسا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی ئەوەیە كە ئەو بنەمایەی دەوڵەتی نەتەوەیی لەسەدەی حەڤدەم لەئەوروپا لەچوارچێوەی رێككەوتنی ئاشتی ویستفالیا لەسەر دامەزرا، هەمان ئەو بنەمایە نییە كە دوای رووخانی دەوڵەتی عوسمانی لەبەر رۆشنایی هاوسەنگیی هێزی دوای شەڕی یەكەمی جیهانی (نەك پەیمانی سایكس پیكۆ) دەوڵەتیان لەسەر دامەزراند.

راستە پەیمانی سایكس پیكۆ نەخشەی ئەوەی داڕشتبوو كە میراتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی وەك ئەوەی فەرەنسا و بەریتانیا و رووسیای قەیسەری مەبەستیانە دابەشی بكەن، بەڵام دوای كشانەوەی رووسیا لەو پەیماننامەیەو پاشانیش وەرچەرخانی بارودۆخی دوای شەڕی یەكەمی جیهان، ئیدی هێندەی لەچوارچێوەی ئاكامی شەڕی یەكەمی جیهان و هاوسەنگیی هێز، بریار لەدووبارە داڕشتنەوەی ناوچەكە درا، هێندە نەگەڕانەوە بۆ جێبەجێكردنی پەیماننامەی سایكس پێكۆ، وەك ئەو پەیماننامەی لەساڵی 1914 لەلایەن وەزیرانی دەرەوەی فەرەنساو بەریتانیاوە داڕێژرابوو.
دوای تەواوبوونی شەڕی یەكەمی جیهانی لەساڵی 1917، بیر لەوە كرایەوە كە نەخشەی سایكس پیكۆ بگۆڕێت بۆ نەخشەكەی (لۆرانسی عەرەب) بۆ ئەوەی ئەو دەوڵەتانەی لەسەر میراتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دادەمەزرێن، ببنە مایەی دروستكردنی ئاشتی و سەقامگیری، نەك ببنە سەرچاوەی هەڕەشە و ناسەقامگیری لە ناوچەكە.

دوای راگەیاندنی 14 بەندەكەی وۆدرۆ ویلسن بۆ مافی چارەنووسی گەلانی ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و پاشانیش پێشنیارەكەی بۆ دامەزراندنی (كۆمەڵەی نەتەوەكان)، مەبەست ئەوە بوو كە ئیدی نەتەوەكان لەچوارچێوەیەی «ئاشتییەكی هەمیشەییدا» بژین، هەر لەسەر ئەم بنەمایەش رێككەوتنی ئاشتی پاریس گرێدرا بۆ ئەوەی نەخشەكەی (لۆرانسی عەرەب) جێگەی نەخشەی سایكس پیكۆ بگرێتەوە، بەڵام گۆڕانكارییەكانی دوای جەنگی یەكەمی جیهانی بوونە هۆكاری ئەوەی كە نە بتوانن لەسەر نەخشەكەی (لۆرانسی عەرەب)و نە لەسەر نەخشەكەی سایكس پیكۆ( وەك خۆی) دووبارە ناوچەكە رێكبخەنەوە، بەڵكو ئەوەی بووە فاكتەری سەرەكی بۆ گۆڕانكاری و ئەو نەخشەیەی ئێستا هەیە، هاوسەنگیی هێزی دوای ئاكامی جەنگی یەكەمی جیهانی بوو.

هەردوو پڕۆفیسۆر (مارینا ئۆتاوا و دەیڤید ئۆتاوا) كە دوو توێژەری باڵای سەنتەری (وۆدرۆ ولسن)ـن، لەساڵی 2015 توێژینەوەیەكیان بەناونیشانی (كۆتایی سایكس پیكۆ) بڵاوكردۆتەوە، لەم توێژینەوەیەدا جەختیان لەسەر ئەوە كردۆتەوە، ئەگەر نەخشەی سایكس پیكۆ وەك ئەوەی لە ساڵی 1914 لەلایەن فەرەنسا و بەریتانیا بۆ دوای رووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی داڕێژرابوو، وەك خۆی جێبەجێ بكرایە، ئەوا لەگەڵ بڕیاری نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ كۆتاییهێنان بەسەردەمی ئیمپریالیزم، دەتوانرا ئەو نەخشەیەش گۆڕانكاری بەسەردا بێت و بەشێوەیەكی دیكە دابڕێژرێتەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەم سنوورانەی ئێستا بەرەنجامی هاوسەنگیی هێزی دوای جەنگی یەكەمی جیهانییە، ئەوا گۆڕینیان كارێكی ئاسان نییەو هەر دەستكارییەك بكرێت، ناسەقامگیریی زیاتری لێدەكەوێتەوە. بەڵام لەدوای راپەڕینەكانی وڵاتانی عەرەبی لە2011 ـەوەو ئەو ئاژاوەو پاشاگەردانییەی لەمیانەی گۆڕینی رژێمە دیكتاتۆرییەكان لەسەرتاسەری ناوچەكە هاتۆتەئاراوە، ئەو راستییەی بۆ هەموو جیهان سەلماند كە جارێكی دیكە لەنێو نەخشەی ئەو دەوڵەتە دروستكراوانەدا ئاشتی و سەقامگیری بونیاد نانرێتەوە، لەمەش زیاتر ئەو دەوڵەتە دروستكراوانە، نەك تەنیا وەك دەوڵەتی فاشیل پێناسە دەكرێن، بەڵكو ئێستا تەواوی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك ناوچەیەكی فاشیل پێناسە دەكرێت.
لەسەر ئەم بنەمایە، ئێستا هەموو بیرمەندانی جیهان لەسەر ئەو بۆچوونە كۆكن، كە ئەو سیستمەی ئەو دەوڵەتانەی لەسەر دامەزراوە، ئەو سیستمە مردووە، بەڵام هێشتا سیستمە تازەكە لەدایك نەبووە بۆ ئەوەی جارێكی دیكە ئاشتی و سەقامگیری بگێڕێتەوە بۆ ناوچەكە.

لەم ناوچەیەدا كە ئاژاوەو پاشاگەردانییەكەی هەموو جیهانی نائومێد كردووەو تەواوی دەوڵەت و سیستمی ناوچەكە بە شكستخواردوو و فاشیل لەقەڵەم دەدرێت، بە دەوڵەتانی هاوپەیمانی نەریتی ئەمریكاشەوە، سێ كیانی سیاسی لە رووی سەقامگیریی سیاسییەوە وەك نموونەی ئەزموونی سەركەوتوو لەقەڵەم دەرێن كە ئەوانیش بریتین لە: (ئیمارات و ئیسرائیل و هەرێمی كوردستان).

سەبارەت بەئیمارات لەگەڵ ئەوەی زۆرجار لەكوردستانیش ئەو قسەیە دەكرێت و دەڵێن: «هەوڵدەدەین كوردستان بكەینە ئیمارات، یان هەولێر بكەینە دوبەی»، لەگەڵ ئەوەی راستە ئەزموونی ئیمارات لە رووی ئابوورییەوە سەركەوتنی زۆر گەورەی بەدەستهێناوە، بەڵام لە رووی سیاسییەوە ناتوانرێت لەهیچ شوێنێكی دیكەی ناوچەكە دووبارە بكرێتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر لە ئیمارات لە رووی ئابوورییەوە كرانەوە هەبێت، ئەوا لە رووی سیاسییەوە كۆمەڵگەیەكی داخراوەو هەتا ئێستاش حكومەتی ئیمارات مۆڵەت بە هیچ حزبێكی سیاسی نادات لەو وڵاتە بوونی هەبێت، ئەمەش بۆ كۆمەڵگەیەكی هاوچەرخ ناگونجێت كە بیەوێت دەوڵەتێكی هاوچەرخی كراوە لەسەر هەردوو ئاستی سیاسی و ئابووری بونیاد بنێتەوە. سەبارەت بە ئیسرائیلیش لەگەڵ ئەوەی ئیسرائیل سەركەوتنی زۆر گەورەی لەبواری حوكمڕانی و تەكنەلۆژیای سەردەم بەدەست هێناوە، بەڵام دەوڵەتی ئیسرائیلیش ناكرێت بكرێتە نموونەی دەوڵەتێكی سەركەوتوو كە شوێنێكی دیكەی ئەم ناوچەیە لاسایی بكرێتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دەوڵەتی ئیسرائیل نەیتوانیوە نموونەیەكی سەركەوتووی ئەوتۆ پیشانبدات كە وەك هۆكاری ئاشتی و سەقامگیری لەناوچەكە سەیر بكرێت، بەڵكو بەپێچەوانەوە ماوەی نزیكەی 70 ساڵەو لەو كاتەوەی ئەم دەوڵەتە دامەزراوە، سەرچاوەی ئاژاوەو پێشیوی ناوچەكە بووەو هەتا ئێستاش كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەیتوانیوە پرۆسەی ئاشتی لەنێوان ئیسرائیل و عەرەب، هەروەها ئیسرائیل و فەڵەستین جێبەجێ بكات. بۆیە ناتوانرێت بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەوڵەتی ئیسرائیل وەك نموونەیەكی باش سەیربكرێت. بەڵام هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئەوەی هەتا ئێستاش تەنیا دەوڵەتی ئەمری واقیعی دانپێدانەنراوە و بەفەرمی ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكانیش نییە، ئەوا نەك هەر تەنیا لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵكو لەو كەوانەی پێی دەگوترێت «كەوانەی تیرۆر) هەر لەپاكستانەوە تا دەگاتە نەیجیریا، ئەزموونی دەوڵەتی كوردستان وەك ئەزموونێكی سەركەوتوو لەسەر ئاستی (دیموكراتی و پێكەوەژیان، دامەزراوەیی، بەرهەمهێنانی لێبووردەیی لەكۆمەڵگەیەكدا كە زۆرینەی موسڵمانە) لەقەڵەم دەدرێت و تەنیا دەوڵەتە لەناو تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی ئیسلامیدا كە سەلماندوویەتی دەتوانێت تیرۆریستان تێكبشكێنێت، هەورەها ژینگەیەكی ئەوتۆی سیاسی دروست كردووە كە تۆوی توندڕەوی و تیرۆریستی تێایدا گەشە ناكات.


بۆ ئێستای هەموو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كە گێڕانەوەی سەقامگیری و ئاشتی و پێكەوەژیان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی ئیسلامی بە گرنگترین پرسی سەرەكیی هەموو جیهان سەیردەكەن، هەتا ئێستاش لە ناو كۆمەڵگەی كوردستاندا كە باس لەدەوڵەتی كوردستان دەكەین، ئەو پرسیارە لەخۆمان دەكەین: (ئایا كاتەكە گونجاوە بۆ ئەوەی دەوڵەتی كوردستان رابگەیەنین؟) ئەمە لەكاتیكدا هەموو جیهان ئەو پرسیارە لەخۆی دەكات: (ئایا چۆن دەتوانین نموونەی ئەزموونی دەوڵەتی كوردستان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی ئیسلامی دووبارە بكەینەوە؟)