((هەموو ئەو چاودێرو پسپۆڕانەی شرۆڤەی سیاسیەتی ئیدارەی داهاتوو بەگشتی و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بەتایبەتی دەكەن، بەشی هەرە زۆریان لەیەك خاڵدا یەك دەگرنەوە، ئەویش ئەوەیە كە «دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا وەك بزنسمانێك بەمیتۆدی قازانج و زیان سەیری پرسەكانی جیهان بەگشتی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی دەكات».
ئەگەر لەسەر ئەم میتۆدەی پێشبینی دەكرێت سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا لەسەر بنەمای قازانج و زیان مامەڵە لەگەڵ كێشەكان دەكات، ئەوا گریمان بەهەمان میتۆدیش مامەڵە لەگەڵ راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان بكات، پرسیار ئەوەیە ئایا راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان قازانجە بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا، یان زیان لە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەدات؟))

سەروەری تەقلیدی دەوڵەت
ناتوانێت كێشە هاوچەرخەكان چارەسەر بكات

كاتێك بیرمەندان و سیاسەت دروستكەرانی رۆژئاوا دەڵێن، سەروەریی تەقلیدیی دەوڵەت توانای وەڵامدانەوەی هەموو مەترسی و هەڕەشەكانی سەدەی بیست و یەكەمی نییە، پێویستە سەروەریی دەوڵەت پێناسە بكرێتەوە، بۆ ئەوەی دەوڵەت بتوانێت هەم خۆی وەك دەوڵەت سنوورێك بۆ ئەو مەترسی و هەڕەشانە دابنێت، هەمیش پابەند بێت كە نەبێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی ئەو هەڕەشەو مەترسییانە دەوڵەتانی دیكەش بگرێتەوە.
دیارە هەڕەشەی سەرەكی كە پێویستە دەوڵەت سنووری بۆ دابنێت، ئەوەیە كە رێگەنەدات لەخاكەكەی ئەوەوە تیرۆرو تیرۆریستان بپەڕێنەوە، هەروەها دەوڵەت دەبێت ژینگەیەكی سیاسیی تەندروست بۆ پێكەوەژیانی نێوان ئایین و نەتەوە جیاوازەكان فەراهەم بكات.
لەسەر ئەم بنەمایە ئێستا تەواوی دەوڵەتانی جیهان كێشەی گەورەیان بۆ دروست بووە، تەنانەت وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاو ئەمریكاش كە شانازی بە فرەكەلتووریی كۆمەڵگەكانیان دەكەن، بەڵام بەهۆی ئەوەی سەروەریی تەقلیدیی دەوڵەت بەشێوەیەك لەشێوەكان سڕبووەو وەك پێویست وەڵامدانەوەی نییە، ئەوا ئێستا لەكۆمەڵگەكانی ئەوروپا، شانازیی فرەكەلتووری لەزۆر رووەوە گۆڕاوە بۆ پێكدادانی كەلتووری لەنێوان موسڵمان و كریستیان، لەنێوان رەش پێست و سپی پێست، هەروەها لەنێوان رۆژئاواو رۆژهەڵاتیشدا، لەمەش زیاتر دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپاو ئەمریكا شانازییان بەوە دەكرد كە دەوڵەتەكانیان ژینگەیەكە كە بۆ ئازادی پێشوازی لەهەموو جیهان دەكەن، كەچی لەئێستادا حزبەكانی ئەمریكا و ئەوروپا بەدژایەتیكردنی پەنابەرو رێگرتن لەپەنابەر هەڵبژاردن دەبەنەوەو دەچنە ناو دەسەڵاتەوە.
ئێمە لەباشووری كوردستاندا كە تەنیا خاوەنی دەوڵەتێكی ئەمری واقیعی دانپێدانەنراوین، لەبەر ئەوەی ئەو كێشانەی رووبەڕووی هەموو دەوڵەتانی جیهان بۆتەوە، وەك دیاردەی (پێكدادانی كەلتوور و جیاوازیی نێوان پێست رەش و پێست سپی، یان كێشمەكێشی نێوان رۆژئاو رۆژئاوا) لەكوردستاندا بوونیان نییە، هەربۆیە كەمتر هەڵوەستە لەسەر ئەم لایەنە دەكەینەوە كە ئێستا جیهانی پێشكەتوو بەدەستیەوە دەناڵێنێت.
لەسەر ئاستی دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی كە ئێستا بەو ژینگەیە ناسراوە كە دەبێتە سەرچاوەی تیرۆرو توندوتیژی و هەناردەكردنی ئەم دیاردەیە وەك هەڕەشە و مەترسی بۆ ئەوروپا و رۆژئاواو تەواوی جیهان، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەوجۆرە سەیری ئەو دەوڵەتانە دەكات كە بوونەتە هەڕەشە بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی جیهان و پاشاگەردانی و بێ سیستمی لەناوچەكانی خۆیاندا، بۆیە هەموو هەوڵیان بۆ ئەوەیە جارێكی دیكە ئەو دەوڵەتانە بونیاد بنێنەوە، ئەوجا لەبەر ئەوەی ژینگەی سیاسیی كوردستان نەبۆتە سەرچاوەی بەرهەمهێنانی تیرۆرو توندوتیژی و نەبووەتە هەڕەشەش لەسەر ئاشتی و ئاسایشی جیهان و پاشاگەردانی و بێ سیستمی ناوچەكە، ئەوا ئەم لایەنەش كەمتر بایەخی پێدەدەن.
لەناو تەنگژەی دەوڵەت بەشێوەیەكی گشتی لەجیهاندا، دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی بوونەتە سەرچاوەی تیرۆرو توندوتیژی، بەڵام كوردستان لەسایەی هێزی پێشمەرگەدا نموونەیەكی سەركەوتووی دەوڵەتی پیشانداوەو ئیرادەی پێشمەرگە ئەو توانایەی داوە بەدەوڵەتی كورستان كە وەڵامی ئەو تەحەددی و هەڕەشانە بداتەوە كە بەشێوەیەكی گشتی ئێستا دەوڵەت لەجیهان و بەشێوەیەكی تایبەتی لەوڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی ناتوانێت وەڵامی بداتەوە. ئەمەش مانای ئەوەیە لەگەڵ ئەوەی كوردستان لەچوارچێوەی سیستمە كۆنەكەی جیهاندا بەفەرمی سەروەریی دەوڵەتی نییە، بەڵام ئیرادەی پێشمەرگە بەجۆرێك سەروەریی كوردستانی پێناسە كردۆتەوە كە زەمینەی ئەوەی خۆشكردووە، نەك هەر جیهان دانی پێدابنێت و رێزی لێبگرێت، بەڵكو لەگەڵ راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان، سەروەریی كوردستان جێگەی سەروەرییە تەقلیدییەكە دەگرێتەوە.»
دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی
تەنها رێگەچارە بۆ كۆتاییهێنان بەشەڕی ئایینی
پەنابردن بۆ دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەیی لەسەدەی حەڤدەم لەچوارچێوەی رێككەوتنی «ویستفالیا»دا، بۆ كۆتاییهێنان بوو بەشەڕی سی ساڵەی ئایینی لەنێوان نەتەوەكانی ئەوروپا، دەوڵەتی نەتەوەیی كۆتایی بەتەكفیری كەنیسەو سەربڕین و سووتاندن هێنا، لە جێگەیدا رۆشنگەری و شۆڕشی پیشەسازی و گەشەسەندنی زانستی پێشكەشی مرۆڤایەتی كرد.

ئەوروپییەكان لەگەڵ ئەوەی پێش هەر گەل و نەتەوەیەكی دیكە مەرگەسات و تاڵاوی شەڕی مەزهەبگەرایی ئایینییان بینیوەو خواردۆتەوە، بەڵام هەقیانە شانازی بەخۆیانەوە بكەن، پێش هەر گەل و نەتەوەیەكی دیكە چارەسەری ریشەییان بۆ كۆتاییهێنان بەو شەڕە كاولكارییە هێناوەو هەر دەوڵەتی نەتەوەییش بنەمای ئەو پێوەندییە نێودەوڵەتییانەی بەرهەمهێناوە كە ئێستا هەموو جیهان شانازی پێوە دەكات.
هەڵەی گەورەی ئەوروپییەكان بەگشتی و بەریتانیاو فەرەنسا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی ئەوەیە كە ئەو بنەمایەی دەوڵەتی نەتەوەیی لەسەدەی حەڤدەم لەئەوروپا لەچوارچێوەی رێككەوتنی ئاشتی ویستفالیا لەسەر دامەزرا، هەمان ئەو بنەمایە نییە كە دوای رووخانی دەوڵەتی عوسمانی لەبەر رۆشنایی هاوسەنگیی هێزی دوای شەڕی یەكەمی جیهانی (نەك پەیمانی سایكس پیكۆ) دەوڵەتیان لەسەر دامەزراند.

راستە پەیمانی سایكس پیكۆ نەخشەی ئەوەی داڕشتبوو كە میراتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی وەك ئەوەی فەرەنسا و بەریتانیا و رووسیای قەیسەری مەبەستیانە دابەشی بكەن، بەڵام دوای كشانەوەی رووسیا لەو پەیماننامەیەو پاشانیش وەرچەرخانی بارودۆخی دوای شەڕی یەكەمی جیهان، ئیدی هێندەی لەچوارچێوەی ئاكامی شەڕی یەكەمی جیهان و هاوسەنگیی هێز، بریار لەدووبارە داڕشتنەوەی ناوچەكە درا، هێندە نەگەڕانەوە بۆ جێبەجێكردنی پەیماننامەی سایكس پێكۆ، وەك ئەو پەیماننامەی لەساڵی 1914 لەلایەن وەزیرانی دەرەوەی فەرەنساو بەریتانیاوە داڕێژرابوو.
دوای تەواوبوونی شەڕی یەكەمی جیهانی لەساڵی 1917، بیر لەوە كرایەوە كە نەخشەی سایكس پیكۆ بگۆڕێت بۆ نەخشەكەی (لۆرانسی عەرەب) بۆ ئەوەی ئەو دەوڵەتانەی لەسەر میراتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دادەمەزرێن، ببنە مایەی دروستكردنی ئاشتی و سەقامگیری، نەك ببنە سەرچاوەی هەڕەشە و ناسەقامگیری لە ناوچەكە.

دوای راگەیاندنی 14 بەندەكەی وۆدرۆ ویلسن بۆ مافی چارەنووسی گەلانی ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و پاشانیش پێشنیارەكەی بۆ دامەزراندنی (كۆمەڵەی نەتەوەكان)، مەبەست ئەوە بوو كە ئیدی نەتەوەكان لەچوارچێوەیەی «ئاشتییەكی هەمیشەییدا» بژین، هەر لەسەر ئەم بنەمایەش رێككەوتنی ئاشتی پاریس گرێدرا بۆ ئەوەی نەخشەكەی (لۆرانسی عەرەب) جێگەی نەخشەی سایكس پیكۆ بگرێتەوە، بەڵام گۆڕانكارییەكانی دوای جەنگی یەكەمی جیهانی بوونە هۆكاری ئەوەی كە نە بتوانن لەسەر نەخشەكەی (لۆرانسی عەرەب)و نە لەسەر نەخشەكەی سایكس پیكۆ( وەك خۆی) دووبارە ناوچەكە رێكبخەنەوە، بەڵكو ئەوەی بووە فاكتەری سەرەكی بۆ گۆڕانكاری و ئەو نەخشەیەی ئێستا هەیە، هاوسەنگیی هێزی دوای ئاكامی جەنگی یەكەمی جیهانی بوو.
هەردوو پڕۆفیسۆر (مارینا ئۆتاوا و دەیڤید ئۆتاوا) كە دوو توێژەری باڵای سەنتەری (وۆدرۆ ولسن)ـن، لەساڵی 2015 توێژینەوەیەكیان بەناونیشانی (كۆتایی سایكس پیكۆ) بڵاوكردۆتەوە، لەم توێژینەوەیەدا جەختیان لەسەر ئەوە كردۆتەوە، ئەگەر نەخشەی سایكس پیكۆ وەك ئەوەی لە ساڵی 1914 لەلایەن فەرەنسا و بەریتانیا بۆ دوای رووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی داڕێژرابوو، وەك خۆی جێبەجێ بكرایە، ئەوا لەگەڵ بڕیاری نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ كۆتاییهێنان بەسەردەمی ئیمپریالیزم، دەتوانرا ئەو نەخشەیەش گۆڕانكاری بەسەردا بێت و بەشێوەیەكی دیكە دابڕێژرێتەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەم سنوورانەی ئێستا بەرەنجامی هاوسەنگیی هێزی دوای جەنگی یەكەمی جیهانییە، ئەوا گۆڕینیان كارێكی ئاسان نییەو هەر دەستكارییەك بكرێت، ناسەقامگیریی زیاتری لێدەكەوێتەوە. بەڵام لەدوای راپەڕینەكانی وڵاتانی عەرەبی لە2011 ـەوەو ئەو ئاژاوەو پاشاگەردانییەی لەمیانەی گۆڕینی رژێمە دیكتاتۆرییەكان لەسەرتاسەری ناوچەكە هاتۆتەئاراوە، ئەو راستییەی بۆ هەموو جیهان سەلماند كە جارێكی دیكە لەنێو نەخشەی ئەو دەوڵەتە دروستكراوانەدا ئاشتی و سەقامگیری بونیاد نانرێتەوە، لەمەش زیاتر ئەو دەوڵەتە دروستكراوانە، نەك تەنیا وەك دەوڵەتی فاشیل پێناسە دەكرێن، بەڵكو ئێستا تەواوی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك ناوچەیەكی فاشیل پێناسە دەكرێت.
لەسەر ئەم بنەمایە، ئێستا هەموو بیرمەندانی جیهان لەسەر ئەو بۆچوونە كۆكن، كە ئەو سیستمەی ئەو دەوڵەتانەی لەسەر دامەزراوە، ئەو سیستمە مردووە، بەڵام هێشتا سیستمە تازەكە لەدایك نەبووە بۆ ئەوەی جارێكی دیكە ئاشتی و سەقامگیری بگێڕێتەوە بۆ ناوچەكە.
لەم ناوچەیەدا كە ئاژاوەو پاشاگەردانییەكەی هەموو جیهانی نائومێد كردووەو تەواوی دەوڵەت و سیستمی ناوچەكە بە شكستخواردوو و فاشیل لەقەڵەم دەدرێت، بە دەوڵەتانی هاوپەیمانی نەریتی ئەمریكاشەوە، سێ كیانی سیاسی لە رووی سەقامگیریی سیاسییەوە وەك نموونەی ئەزموونی سەركەوتوو لەقەڵەم دەرێن كە ئەوانیش بریتین لە: (ئیمارات و ئیسرائیل و هەرێمی كوردستان).

سەبارەت بەئیمارات لەگەڵ ئەوەی زۆرجار لەكوردستانیش ئەو قسەیە دەكرێت و دەڵێن: «هەوڵدەدەین كوردستان بكەینە ئیمارات، یان هەولێر بكەینە دوبەی»، لەگەڵ ئەوەی راستە ئەزموونی ئیمارات لە رووی ئابوورییەوە سەركەوتنی زۆر گەورەی بەدەستهێناوە، بەڵام لە رووی سیاسییەوە ناتوانرێت لەهیچ شوێنێكی دیكەی ناوچەكە دووبارە بكرێتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر لە ئیمارات لە رووی ئابوورییەوە كرانەوە هەبێت، ئەوا لە رووی سیاسییەوە كۆمەڵگەیەكی داخراوەو هەتا ئێستاش حكومەتی ئیمارات مۆڵەت بە هیچ حزبێكی سیاسی نادات لەو وڵاتە بوونی هەبێت، ئەمەش بۆ كۆمەڵگەیەكی هاوچەرخ ناگونجێت كە بیەوێت دەوڵەتێكی هاوچەرخی كراوە لەسەر هەردوو ئاستی سیاسی و ئابووری بونیاد بنێتەوە. سەبارەت بە ئیسرائیلیش لەگەڵ ئەوەی ئیسرائیل سەركەوتنی زۆر گەورەی لەبواری حوكمڕانی و تەكنەلۆژیای سەردەم بەدەست هێناوە، بەڵام دەوڵەتی ئیسرائیلیش ناكرێت بكرێتە نموونەی دەوڵەتێكی سەركەوتوو كە شوێنێكی دیكەی ئەم ناوچەیە لاسایی بكرێتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دەوڵەتی ئیسرائیل نەیتوانیوە نموونەیەكی سەركەوتووی ئەوتۆ پیشانبدات كە وەك هۆكاری ئاشتی و سەقامگیری لەناوچەكە سەیر بكرێت، بەڵكو بەپێچەوانەوە ماوەی نزیكەی 70 ساڵەو لەو كاتەوەی ئەم دەوڵەتە دامەزراوە، سەرچاوەی ئاژاوەو پێشیوی ناوچەكە بووەو هەتا ئێستاش كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەیتوانیوە پرۆسەی ئاشتی لەنێوان ئیسرائیل و عەرەب، هەروەها ئیسرائیل و فەڵەستین جێبەجێ بكات. بۆیە ناتوانرێت بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەوڵەتی ئیسرائیل وەك نموونەیەكی باش سەیربكرێت. بەڵام هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئەوەی هەتا ئێستاش تەنیا دەوڵەتی ئەمری واقیعی دانپێدانەنراوە و بەفەرمی ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكانیش نییە، ئەوا نەك هەر تەنیا لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵكو لەو كەوانەی پێی دەگوترێت «كەوانەی تیرۆر) هەر لەپاكستانەوە تا دەگاتە نەیجیریا، ئەزموونی دەوڵەتی كوردستان وەك ئەزموونێكی سەركەوتوو لەسەر ئاستی (دیموكراتی و پێكەوەژیان، دامەزراوەیی، بەرهەمهێنانی لێبووردەیی لەكۆمەڵگەیەكدا كە زۆرینەی موسڵمانە) لەقەڵەم دەدرێت و تەنیا دەوڵەتە لەناو تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی ئیسلامیدا كە سەلماندوویەتی دەتوانێت تیرۆریستان تێكبشكێنێت، هەورەها ژینگەیەكی ئەوتۆی سیاسی دروست كردووە كە تۆوی توندڕەوی و تیرۆریستی تێایدا گەشە ناكات.

بۆ ئێستای هەموو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كە گێڕانەوەی سەقامگیری و ئاشتی و پێكەوەژیان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی ئیسلامی بە گرنگترین پرسی سەرەكیی هەموو جیهان سەیردەكەن، هەتا ئێستاش لە ناو كۆمەڵگەی كوردستاندا كە باس لەدەوڵەتی كوردستان دەكەین، ئەو پرسیارە لەخۆمان دەكەین: (ئایا كاتەكە گونجاوە بۆ ئەوەی دەوڵەتی كوردستان رابگەیەنین؟) ئەمە لەكاتیكدا هەموو جیهان ئەو پرسیارە لەخۆی دەكات: (ئایا چۆن دەتوانین نموونەی ئەزموونی دەوڵەتی كوردستان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی ئیسلامی دووبارە بكەینەوە؟)
لە تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی ئیسلامی تەنیا كوردستان پێناسەی دەوڵەتی لەسەر جێبەجێ دەكرێت
كاتێك باس لە دەوڵەتی ئەمری واقیعی كوردستان دەكرێت، لەچوارچێوەی سیستمێكی مردوو قسەی لەسەر دەكرێت، ئەمە لە كاتێكدا خودی دەوڵەتی ئەمری واقیعی كوردستان دەبێتە شادەماری ئەو سیستمە جیهانییەی كە چاوەڕێ دەكرێت لەدایك بێت.
لەیەك دوو هەفتەی رابردوو، هاووڵاتیانی كوردستان رەخنەی زۆریان لە راپۆرتەكەی (ئۆلبرایت – هادلی) گرت، بەوەی ئەو راپۆرتە دژی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستانە، بەڵام ئەگەر بەوردی ئەو بەشە بخوێنینەوە كە تایبەتە بە «هەرێمی كوردستانی عێراق» دەبینین كە دەوڵەتی ئەمری واقیعی كوردستان، تەنیا حوكمڕانییە لەناو هەموو دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە لەو راپۆرتەدا وەك حوكمڕانییەكی سەركەوتوو ئاماژەی پێكراوە، هەروەها ئەو راپۆرتە راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات كە تەنیا سیستمێكی حوكمڕانی كە لەتەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پێویستی بە دووبارە داڕشتنەوە، یان دووبارە بونیادنانەوە نەبێت، هەرێمی كوردستانە، بەڵام ئاماژەشی بەوە كردووە كە ئەمەیان لەوانەیە جێگەی رەزامەندی ئێمە نەبێت و دەڵێت: «لە ئێستادا راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان لەبری ئەوەی ببێتە فاكتەرێك بۆ چارەسەر، دەبێتە فاكتەرێك بۆ ناسەقامگیری، باشترە ئەم پرسە دوابخرێت بۆ كاتێكی گونجاو بۆ ئەوەی پێشوازی لێبكرێت.»
راپۆرتەكەی ئۆلبرایت هادلی، راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستانی گرێداوەتەوە بە چارەسەركردنی كێشەی ناوچەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان و چۆنیەتی چارەسەركردنی چارەنووسی ئەم ناوچانە بە وتووێژ لەگەڵ بەغدا، بەڵام لە پرۆسەی دووبارە بونیادنانەوەی سیستمی حوكمڕانی لەعێراقدا، لەدوور و نزیك باسی ئەوە نەكراوە كە هەرێمی كوردستان دەبێتە بەشێك لە پرۆسەی بونیادنانەوەی ئەو سیستمە تازەی كە لەعێراقی عەرەبیدا پێوەندی نێوان عەرەبی شیعەو سوننە رێكدەخات و كۆتایی بە شەڕی ناوخۆی نێوان شیعەو سوننە دەهێنێت. ئەمەش مانای ئەوەیە لەگەڵ ئەوەی سیستمە جیهانییە مردووەكە رێگەی ئەوە نادات راستەوخۆ كوردستان بەبێ رێككەوتن لەگەڵ بەغدا بڕیاری سەربەخۆی تاكلایەنە بدات، بەڵام سەقامگیری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش رێگە بەوە نادات ئەزموونی سەركەوتووی ئەمری واقیعی كوردستان تێكەڵی سیستمی فاشیلی بەغدا بكرێتەوە، كە ستیفن هادلی وەك سیستمی حوكمڕانیی بەشار ئەسەد پێناسەی دەكات.
ئەم دێڕانە بەرگریكردن نییە لە راپۆرتەكەی (ئۆلبرایت – هادلی)، بەڵكو ئاماژەكردنە بۆ ئەو راستییەی كە ئەم راپۆرتە لەسەر چ بنەمایەك نووسراوە؟ ئایا ئەم راپۆرتە بۆ ئەوە نووسراوە كە كێشەكانی ناو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چارەسەر بكات، یان ئەم راپۆرتە بەو ئامانجە نووسراوە دەرهاویشتە خراپەكانی كێشەی رۆژهەلاتی ناوەڕاست لەسەر ئاشتی و سەقامگیریی جیهان كەم بكاتەوە؟ سەبارە بە وەڵامی ئەم دوو پرسیارە، مادلین ئۆلبرایت دەڵێت: «مەبەستمان كێشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لەسەر جیهان، نەك كێشەكانی ناو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست». ئەم قسەیەی مادلین ئۆلبرایت ئەوەمان پێدەڵێت، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆتە هەڕەشە لەسەر ئاشتی و ئاسایشی جیهان بەگشتی، نەك تەنیا ناوچەكە، هەربۆیە پێشنیاردەكات هەموو سیستمی حوكمڕانی تەواوی دەوڵەتانی ناوچەكە بە توركیاشەوە (جگە لەكوردستان) هەموویان دەستكاری بكرێن و دابڕێژرێنەوە، لەناو ئەو چوار دەوڵەتەش كە بریتین لە (سووریا، عێراق، یەمەن و لیبیا) پێویستە لە ریشەوە سیستەمەكانیان بگۆڕێت. ستیفن هادلی دەڵێت: «باشترین فرسەت ئەوەیە لەعێراقەوە دەست پێبكرێت.» بەڵام پرسیار ئەوەیە هادلی مەبەستی كام عێراقە؟ بێگومان هادلی نایشارێتەوەو لەقسەكانیدا بە راشكاوی ئاماژە بەوە دەكات كە مەبەستی (عێراقی عەرەبی و رێكخستنەوەی پێوەندی نێوان شیعەو سوننەیە).

هەر سەبارەت بەم پرسە و لە ژمارەی مانگی كانوونی دووەم و شوباتی 2017ی گۆڤاری فۆرین ئەفێرز كە رۆژی 15ی كانوونی یەكەمی 2016 بڵاوكراوەتەوەو تایتڵی سەرەكیی بەرگی ئەم گۆڤارە بریتییە لە «نەمانی سیستەم: ئایندەی سیستمی نێودەوڵەتی»، ریچارد هاس راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات كە جیهانی ئێستا پێویستی بە سیستمێكی دیكە هەیە، كە ئەو ناوی لێناوە «سیستمی دووەمی جیهان»و داوادەكات پێویستە لەم سیستمەدا پێداچوونەوە بە دووخاڵی گرنگدا بكرێت كە بریتین لە:
1. پێناسەكردنەوەی سەروەریی دەوڵەت وەك سەروەریی مولزەم.
2. پێناسەكردنەوەی مافی چارەی خۆنووسین و دیاریكردنی حاڵەتەكەو دانپێدانانی ئەو مافە، واتە بدرێت، نەك تەنیا ئاماژەی پێبكرێت.
ئەگەر لەسەر ئەم دووخاڵە هەڵوەستە بكەین، ئەوەمان پێدەڵێت، ئەو پێناسەی سەروەریی دەوڵەتەی كە لەچوارچێوەی سیستمە كۆنەكە هاتووە، ناتوانێت وەڵامدەرەوە بێت بۆ جیهانێك كە تەواو لەهەموو روویەكەوە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووەو دەبێت سەروەیی دەوڵەت لەسەروەریی رەهاوە بگۆڕێت بۆ سەروەری مولزەم، واتە دەوڵەتان پابەندبن بە هۆكاری هەموو كێشەكانی سەردەم وەك (تیرۆر، نەخۆشی، بەرزبوونەوەی پلەی گەرما، بازرگانی و...هتد) لەبەرامبەر دەوڵەتانی دیكەدا .
سەبارەت بە پێناسەكردنەوەی مافی چارەی خۆنووسین كە دوادەكات پێناسە بكرێتەوە، داوای ئەوە دەكات، نابێت پێناسەی ئەم مافە پێناسەیەكی گشتگیر بێت، بەڵكو دەبێت دیاریكراو بێت، كاتێكیش ئەم مافە بۆ گەلێك دیاری دەكرێت، نابێت تەنیا به وشە دابنرێت، بەڵكو كە دیاری دەكرێت، دەبێت دان بەو مافەدا بنرێت، بۆ ئەمەش ئاماژە به وتوێژەكانی رێككەوتنی كامپ دێڤید دەكات، كە ئەم مافە بەجێهێڵدراوە بۆ وتووێژەكانی نێوان فهڵەستین و ئیسرائیل، هەروەك چۆن ئێستا لەسەر پرسی سەربەخۆیی كوردستان و بڕیاردانی مافی چارەنووس داوامان لێدەكەن، هەرێمی كوردستان بە دیالۆگ و دانوستاندن ئەم بڕیارە بدات.
دیارە ئەم توێژینەوەی ریچارد هاس وەك پێشنیار، یان بەرچاوڕوونییەك بۆ ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا نووسراوەو وەڵامدانەوەیەكە بۆ بانگەشەكانی هەڵبژاردنەكانی دۆناڵد ترەمپ كە دوای دەكرد، دەبێت دەوڵەتانی جیهان پابەندبن بەرامبەر بە ئەمریكا، یان پابەندبن بەو هەڕەشانەی رووبەڕووی ئەمریكا و جیهان دەبنەوە، لەم چوارچێوەیەدا هاس داوا لەئیدارەی داهاتووی ئەمریكا دەكات: «پێش ئەوەی داوای پابەندبوون لەدەوڵەتانی جیهان بكەیت، باشترە بزانی كە ئەو پابەندبوونانە چین كە پێویستە ئەمریكا پێوەیان پابەند بێت.»
بەڵام ئەگەر پێگەی كوردستان لەچوارچێوەی ئەو وەرچەرخانە بخوێنینەوە كە لەسەر ئایندەی سیستمی نێودەوڵەتی باسی لێ دەكرێت، ئەوا چ لەسەر ئاستی پێناسەكردنەوەی سەروەریی دەوڵەت و چ لەسەر ئاستی پێناسەكردنەوەی مافی چارەی خۆنووسین، دوو ئاراستەی ئەرێنین بۆ پرۆسەی سەربەخۆیی دەوڵەتی كوردستان و دانپێدانانی لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە.
ئەگەر لەسەر پرسی سەروەریی مولزەم بۆ دەوڵەت هەڵوەستە بكەین، ئەوا دەبێت دەوڵەتانی دراوسێی كوردستان پاپەندبن بەوەی خۆیان لە پرسی دەوڵەتی كوردستان هەڵنەقورتێنن، لەبەر ئەوەی ئەم پرسە تایبەت دەبێت بە دیالۆگ و دانوستاندنی نێوان كوردستان و عێراق، لەم حاڵەتەشدا كارەكە زۆر ئاسانتر دەبێت. ئەگەر لەروانگەی پێناسەكردنەوەی مافی چارەی خۆنووسینەوەش هەڵوەستەی لەسەر بكەین، دیارە پێشنیارەكەی هاس بۆ ئەوەیە كاتێك نەتەوەیەك بانگەشە بۆ مافی چارەنووس دەكات، دەبێت پێشتر سەلماندبێتی كە شایستەی ئەو مافەیە، كاتێكیش ئەو مافەی پێدەدرێت، دەوڵەتێكی هاوچەرخ دروست دەكات، نەك دەوڵەتێكی فاشیل، بۆ ئەمەشیان كوردستان تەنیا كیانی سیاسی دەوڵەتی ئەمری واقیعە لەناو تەواوی دەوڵەتانی عەرەبی و جیهانی ئیسلامیدا كە سەلماندوییەتی دەوڵەتێكی سەركەوتووە، بۆیە ئەگەر پێشتر مەترسیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەسەر ئەوە بووبێت، كە ئەگەر بوار بەوە بدرێت كورد بڕیاری مافی چارەنووس بدات، دەبێتە پێشینەیەك بۆ جیابوونەوەی زۆر نەتەوەی دیكە، ئەوا لەئێستادا رێزگرتن لەبڕیاری كورد بۆ مافی چارەنووس دەبێتە دەستپێك و هاندانێك بۆ بونیادنانی دەوڵەتی سەربەخۆ لەجیهان و ناوچەكەدا، ئەمەش ئەو ئاكامەیە كە هەموو دەوڵەتانی جیهان ئومێدی بۆ دەخوازن.

دەوڵەتی كوردستان لە روانگەی
میتۆدی قازانج و زیانی ترامپەوە

هەموو ئەو چاودێرو پسپۆڕانەی شرۆڤەی سیاسیەتی ئیدارەی داهاتوو بەگشتی و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بەتایبەتی دەكەن، بەشی هەرە زۆریان لەیەك خاڵدا یەك دەگرنەوە، ئەویش ئەوەیە كە «دۆناڵد ترامپ سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا وەك بزنسمانێك بەمیتۆدی قازانج و زیان سەیری پرسەكانی جیهان بەگشتی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی دەكات».
ئەگەر لەسەر ئەم میتۆدەی پێشبینی دەكرێت سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا لەسەر بنەمای قازانج و زیان مامەڵە لەگەڵ كێشەكان دەكات، ئەوا گریمان بەهەمان میتۆدیش مامەڵە لەگەڵ راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان بكات، پرسیار ئەوەیە ئایا راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان قازانجە بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا، یان زیان لە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەدات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەو ژمارەیە دەیداتەوە كە لەماوەی 4 خولی رابردووی ئیدارەی ئەمریكا بۆ بونیادنانەوەی دەوڵەت و شەڕی دژەتیرۆر خەرجكراون و لەهەردوو پرۆسەكەشدا هەر چوار خولەكەی ئیدارەی ئەمریكا لەماوەی 16 ساڵدا شكستیان هێناوە. هەر بۆ نموونە:
1. بەپێی توێژینەوەیەك كە زانكۆی هارڤارد پێش چەند ساڵێك بڵاوی كردۆتەوە، ئیدارەی جۆرج دەبلیو بۆش و ئۆباما لەماوەی ساڵانی 2001- 2011، بڕی 6 تریلیۆن دۆلاریان بۆ شەڕو بونیادنانەوەی هەردوو دەوڵەتی عێراق و ئەفغانستان خەرج كردووە.

2. هێزەكانی ئەمریكا لەهەردوو شەڕی عێراق و ئەفغانستان نزیكەی 10 هەزار كوژراو و دەیان هەزار برینداریان هەبووە.
3. تەنیا بۆ دووبارە بونیادنانەوەی سوپای عێراق، بەهای 25 ملیار دۆلار چەك و پێداویستی بۆ سوپای عێراق دابینكردووە، ئەو سوپایەی كە لەساڵی 2014 پێنج فیرقە پێكەوە خۆیان تەسلیمی تیرۆریستانی داعش كرد.
4. لەبوارەكانی هاوكاری مەشق و راهێنان بە سوپا و هەموو دامەزراوەكانی دیكەی حكومەتی عێراق و ئەفغانستان بە دەیان هەزار راوێژكاری سەربازی و یاسایی و كارگێڕی لەو دوو وڵاتە بوون.
ئەگەر لەسەر ئەم بنەمایە سەیری هەردوو شەڕی ئەفغانستان و عێراق و پرۆسەی بونیادنانەوەی هەردوو دەوڵەتەكە بكەین، دەبینین وێڕای ئەم هەموو قوربانیدان و خەرجییە، عێراق و ئەفغانستان وەك دوو دەوڵەت بارودۆخیان زۆر باشتر بووە پێش ئەوەی ئەمریكا بەعس و تاڵیبان بڕووخێنێت. بەڵام ئەگەر هەر لەسەر ئەم بنەمایە سەیری هاوپەیمانی نێوان كوردستان و ئەمریكا بكەین و بزانین لەساڵی 2002 هەتا ئێستا ئەمریكا چی بۆ كوردستان كردووە، هاوكات دەزانین بۆچی هەر خودی ئەمریكا وەك ئەزموونێكی سەركەوتوو شانازی بە كوردستانەوە دەكات، كە هۆكارەكانی ئەم چەند نموونەیەن:
لەساڵی 2003وە تا ئێستا سەربازێكی ئەمریكی لەكوردستان نەكوژراوە، هەروەها سەربازێكی ئەمریكا بۆ دابینكردنی ئاشتی و سەقامگیری هاوكاری كوردستانی نەكردووە.
بەپێی دیراسەتێكی ئامۆژگای واشنتۆن بۆ دیراسەتی رۆژهەڵاتی نزیك، ئەمریكا لەماوەی ساڵانی 2003 تا 2011 كە بڕی 25 ملیار دۆلاری بۆ سوپای عێراق خەرجكردووە، لەبەرامبەردا لەماوەی 8 ساڵدا تەنیا بڕی 92 ملیۆن دۆلاری یارمەتی هێزی پێشمەرگەی داوە.

لەپرۆسەی پەرەپێدان و بونیادنانەوەی ژێرخانی كوردستاندا، ئەمریكا نەك یارمەتی كوردستانی نەداوە، بەڵكو كۆمپانیاكانی ئەمریكا لە پرۆسەی پەرەپێدانی كوردستاندا سوودمەندی گەورە بوون و قازانجیان كردووە.
ئیدارەی ئەمریكا راوێژكاری سەربازی و یاسایی و كارگێڕی بەو ژمارە زۆرەی كە بۆ حكومەتی عێراق و ئەفغانستان ناردووە، بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستانی نەناردووە، بەپێچەوانەوە ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستیشی بە راوێژكاری ئەمریكی هەبووبێت، لەسەر خەرجی حكومەتی هەرێمی كوردستان هاوكاری حكومەت و دامەزراوەكانیان كردووە، نەك لەسەر خەرجی ئیدارەی ئەمریكا.
لە عێراق و ئەفغانستاندا سوپای ئەمریكا وەك داگیركارو دوژمن سەیردەكرێن، بەڵام لەكوردستان وەك دۆست سەیردەكرێن و پێشوازییان لێدەكرێت.
ئەم بەراوردكارییە ئەوەمان پیشاندەدات، ئەمریكا لەماوەی نزیكەی 13ساڵ پێوەندی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كورستان، جیا لەوەی سەربازێكی ئەمریكی نەكوژراوەو بریندار نەبووە، لەهەمانكاتیشدا بەبەرارود بەو پارەیەی لەعێراق و ئەفغانستان خەرجی كردووە، دەتوانین بڵێین هیچی لە كوردستان سەرف نەكردووە، سەرەنجامیش لە هاوپەیمانیەتەكەی لەگەڵ كوردستان سەركەوتووەو لەگەڵ عێراق و ئەفغانستان شكستی هێناوە.
ئەگەر بەدیوێكی دیكەو دیسان بەمیتۆدی قازانج و زیان سەیری پێوەندی نێوان كوردستان و ئەمریكا بكەین، ئایا كوردستان لەماوەی ئەم 14 ساڵە (2002-2016) وەك دۆستێك و هاوپەیمانێك چەند سوودی بە ستراتیژیەت و سیاسەتی ئەمریكا لەناوچەكە گەیاندووە؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش بە چەند خاڵێك دەدەینەوە:

- ئەگەر كوردستان لەساڵی 2003 هاوپەیمانی ئەمریكا نەبوایە، ئەمریكا نەیدەتوانی لە پرۆسەی رووخانی رژێمی سەدام حوسێن سەركەتوو بێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە هیچ دەوڵەتێكی دراوسێی عێراق بە توركیاشەوە رازی نەبوون لە باكوورەوە بەرەیەكی شەڕ بكەنەوە، خۆ ئەگەر شەڕەكەشی بكردایەو بیتوانیایە رژێمی بەعسیش بڕووخێنێت، ئەوا چۆن لەساڵی 1975 بە دۆڕاوی لەڤێتنام كشایەوە، ئەوا دەبوو لەساڵی 2007 و 2008 یش بەدۆڕاوی لە عێراق پاشەكشەی بكردایە.
- ئەگەر هەرێمی كوردستان نەبوایە ئەوا ئێستا نفوزی ئێرانی لەعێراق و سووریا دەبووە گەورەترین هەڕەشە لەسەر بەرژوەوەندییەكانی ئەمریكاو دۆستەكانی لەناوچەكەداو ئەگەری ئەوە هەبوو شەڕێكی گەورەی هەرێمی لەنێوان سعودیەو ئێران و هەروەها توركیا و ئێران رووبدات، بەڵام بوونی هەرێمی كوردستان وەك سیستمێكی حوكمڕانیی سەركەوتوو نەهێشتووە ئەوە رووبدات.
- لەساڵی 2014 كاتێك پێنج فیرقەی سوپای عێراق خۆی تەسلیمی داعش كردو دوای ئەوەش داعش خەلافەتی ئیسلامی لەعێراق و سووریا راگەیاند، ئەگەر بەرگریی قارەمانانەی پێشمەرگە نەبوایە، ئەوا دەبوو ئیدارەی ئەمریكا نەك هەر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەمێنێت، بەڵكو ئاسایشی یەكێتی ئەوروپا و ئەمریكاش دەكەوتە مەترسییەوە، داعش وەك هێزێكی ئەفسانەیی لە تەواوی جیهان خۆی نمایش كردبوو، جگە لەهێزی پێشمەرگە، سوپای هیچ دەوڵەتێك نەیدەتوانی لەرووی رابوەستێت، بۆیە هەرێمی كوردستان لەشەڕی دژی داعش، شكۆی بۆ ئەمریكا گێڕایەوە.
ئەوجا ئەگەر لەم روانگەیەوە و لەسەر هەمان میتۆدی (قازانج و زیان) تێڕوانینی ئەمریكا بۆ راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان بخوێنینەوە، پرسیار ئەوەیە ئایا ئەگەر كوردستان ببێت بەدەوڵەت، ئەمریكا چەند قازانج دەكات؟ ئەمەشیان بەچەند خاڵێك دیاری دەكەین:

1. گرنگترین دوو هاوپەیمانی ئەمریكا لەناوچەكە كە وەك دوو دەوڵەتی سەركەوتوو سەیردەكرێن، بریتین لە توركیا و ئیسرائیل، ئەمریكا ناتوانیت بەهیچ دەوڵەتێكی ناوچەكە بڵێت، خۆتان لەسەر شێوازی ئیسرائیل و توركیا رێكبخەنەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە هیچ كام لەم دوو دەوڵەتە نە بڕوایان بە فرەیی و پێكەوەژیان هەیە، نەوەك پێویستیش رێز لەمافەكانی مرۆڤ دەگرن، بەڵام ئەگەر كوردستان ببێتە دەوڵەت، ئەوا ئەمریكا هەم لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەمیش لەسەر ئاستی جیهانی عەرەبی دەتوانێت وەك ئەزموونێكی سەركەوتووی پێكەوەژیان و دیموكراتی و رێزگرتن لەمافی مرۆڤ ئاماژەی پێبكات و بیكاتە نموونەیەك بۆ تەواوی ئەو دەوڵەتانە.
2. لەدوای شەڕی دووەمی جیهانییەوە بەشێك لەو دەوڵەتانەی هاوپەیمانی ئەمریكان، هەتا ئێستاش ژمارەیەكی زۆر لە سوپای ئەمریكا لەو دەوڵەتانە بوونیان هەیە، ئەمەش خەرجییەكی گەورەیە كە ساڵانە دەبێت بۆ ئەو هێزانەی دابین بكات، بەڵام كوردستان پێویستی بە بنكەیەكی سەربازی هەمیشەیی ئەمریكا نییە كە تەنیا ئەركی ئەوە بێت كوردستان بپارێزێت، لەوانەیە ئەمریكا پێویستی بەوە بێت بنكەیەكی سەربازی لەكوردستان هەبێت بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆی لەناوچەكە، بەڵام كوردستان پێشمەرگەی هەیەو لەوانەیە تەنیا پێویستی بە مەشق و راهێنان و یارمەتی چەك و لۆجیستی سەربازی بێت، ئەمەش لەبەرژەوەندی ئەمریكادا دەبێت.
3. سیستمی حوكمڕانیی هەرێمی كوردستان، سیستمێكی دیموكراتییە لەسەر بنەمای ئابووری بازاڕو پەرەپێدان لەچوارچێوەی وەبەرهێناندا، لەمەشدا ئەمریكا نەك هەر كۆمپانیاكانی خۆی لەم ژینگەی كوردستانە سوودمەند دەبن، بەڵكو دۆستەكانی ئەمریكاش لەناوچەكەو ئەوروپا سوودمەند دەبن و پێكەوە كۆیان دەكاتەوە، لەم حاڵەتەشدا كوردستان تەنیا دەوڵەت دەبێت لەناوچەكە كە بەرژەوەندیی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی لەناوچەكەو ئەوروپا پێكەوە گرێدەداتەوە.
كەواتە جیا لەوەی دەوڵەتی كوردستان مافێكی رەوای هەموو تاكێكی كوردستانەو ئەركی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییە كە لە رووی ئەخلاقییەوە رێز لەئیرادەی خەڵكی كوردستان بگرێت بۆ ئەوەی بڕیاری مافی چارەنووس بدات، بەڵام وێڕای هەموو ئەمانەش دەوڵەتی كوردستان جیا لەوەی هۆكارێكی سەرەكییە بۆ بونیادنانی ئاشتی و سەقامگیری لەناوچەكەو جیهانیشدا، لەهەمانكاتدا ئەگەر بەمیتۆدی (قازانج و زیان)یش سەیربكرێت، كە هەندێك پێیانوایە ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا لەسەر ئەم بنەمایە مامەڵە لەگەڵ كێشەكان دەكات، ئەوا لەمەشیاندا، دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان پێش هەموولایەك لەبەرژەوەندیی ئەمریكادا دەبێت.