« لەئێستادا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕووبەڕووی تەنگ و چەڵەمەیەكی بێوێنە بۆتەوە. شەڕە ناوخۆییەكان كە بە ملیۆنەها كەسیان ئاوارە كردووەو بوونەتەهۆی كوشتنی نزیكەی نیو ملیۆن كەس، بزووتنەوە توندڕەوە توندوتیژەكان كە خەڵكانی مەدەنییان دووچاری كوشتار كردۆتەوەو هێرشی تیرۆریستی ئەنجام دەدەن و خەڵكی ژێردەسەڵاتیان دادەپڵۆسن، بەدڵنیاییەوە لەئێستادا ئەمەریكاو هاوپەیمانەكانی بەشدارن لەشەڕێكی نوێداو لەعێراق و سوریا ڕووبەڕووی داعش بوونەتەوە. من تازە لەكۆنفرانسی ئاسایشی نێودەوڵەتی هالیفاكس گەڕاومەتەوەو لە پێوەندی بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە تەنیا باسی تیرۆریزم و داعش و شەڕی ناوخۆ و ئاوارەكان دەكرا. ئەمانە كێشەی بەپەلەن و دەبێت حكومەتەكانی جیهان وەك هەڕەشەیەك بۆ سەر ئاسایشی نێودەوڵەتی سەیری بكەن، كە بوونە هۆی ئەوەی سەرنجی جیهان لەسەر ئەم ناوچەیە بێت.
بەڵام داعش و شەڕە ناوخۆییەكان دەرهاویشتەی داتەپینێكی بەربڵاوترن لە ناوچەكەداو خودی كێشەكە نین. لەسەرەتای ساڵی 2011ـەوە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕووبەڕووی داڕووخانی دەوڵەتەكان بووە، لەگەڵ داڕووخانی سیستمی دەوڵەت كە نزیكی نیو سەدە بوو لەئارادابوو. رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆن لە بەرژەوەندی ئەمەریكاو شەریكە ئیقلیمییەكانیدا بوو، ئەمەریكاش سەرسەختانە بەرگری لێكرد، بەڵام ئێستا ئەم نیزامە لەئارادا نەماوەو ناوچەكە لەئاژاوەدایە. ئەوە داڕمانی نیزامی كۆن بوو كە بووە هۆی دروستبوونی شەڕی ناوخۆیی لە یەمەن و لیبیا و سوریا و لەدەرئەنجامدا بواری بۆ دروستبوونی داعش ڕەخساند.
كەواتە دەبێت لەوە تێبگەین كە بۆچی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دووچاری پاشاگەردانی بۆوە، ئەویش بۆ ئەوەی بتوانن بە شێوەیەكی كارا ڕووبەڕووی تەحەددییە ئەمنییە بەپەلەكان ببینەوە، كە ئەو داڕووخانە دروستی كردن، هەروەها بۆ ئەوەی بزانین چۆن سەقامگیری بۆ ناوچەكە دەگەڕێنینەوە، ئەگەرنا هەروەك ژەنەراڵ جۆن ئالێن دەڵێت هەرگیز ناتوانین شەڕی تیرۆریزم ببەینەوە، لەبری ئەوە دەبێت ئێمە لە ئایندەدا شەڕی داعشی 2 و داعشی 3 بكەین.»
سەرچاوە:
Want to stabilize the Middle East? Start with governance
نووسینی: تامارا كۆفمان



ئاشكرایە لە ئێستادا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕووبەڕووی هەژانێكی قووڵ بۆتەوەو بارودۆخەكە بەئاڵوگۆڕێك و پەرەسەندنێكی بێ پێشینەدا تێدەپەڕێت، بە چەشنێك ئەو پایەو بناغەیەی پێشتر سەقامگیری لەسەر ڕاگیرابوو، لە ئێستادا لەبنچینەوە هەڵتەكێنراون و هاوكێشەكان تەواو هەڵگەڕاونەتەوە. لە هەمووش سەختتر و تاڵتر ئەوەیە كە زۆربەی هەوڵەكان بۆ چارەسەركردنی دۆخەكە و بۆ چاكسازیكردن لەدامەزراوەكاندا برینەكە قووڵتر دەكەنەوەو دۆخێك دەخوڵقێنن كە ئاژاوەو ناسەقامگیری زیاتر باڵ بكێشێت بەسەر هەلومەرجەكەدا. بۆ نموونە، لە سەروەختی هاتنەئارای ئەوەی پێی دەڵێن بەهاری عەرەبی، ئومێدێك لەئارادا بوو كە رۆژگارێكی نوێ لەئاسۆدا دەركەوتووەو هیوای ئەوە دەكرا مژدەی باشتربوونی بارودۆخەكەی لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتبێت، بەڵام دواتر دەرئەنجامەكە بەنائومێدی و لەدەستدانی سەقامگیری كۆتایی هات و سەریكێشا بۆ هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆیی و داڕووخانی دەسەڵاتی دەوڵەت و دروستبوونی بۆشایی ئەمنی و پڕكردنەوەی لەلایەن چەندین گرووپی جیاوازەوە كە زۆربەیان توندڕەو و تیرۆریستیش بوون. هەموو ئەوانە هەڵدەگرێت كە هەوڵی دەستنیشانكردنی هۆكارە ڕیشەییەكانی ئەو هەموو قەیران و تەنگژانە بدرێت، لەگەڵ كاركردن بۆ دۆزینەوەی میكانیزمی كۆتاییهێنان بەناسەقامگیری و ئاژاوە و كۆششكردن بۆ بەرگرتن بە دووبارەبوون و سەرهەڵدانەوەیان.

ڕیشەی كێشەكان لەكوێدان؟

لەڕاستیدا ناكرێت مەسەلەكە سادە بكەینەوەو بە تێڕوانینێكی ڕواڵەتییانە لەپەرەسەندنی ڕەوتی ڕووداوەكان بڕوانین، چونكە ئەگەرچی ڕەنگە تا ڕوودانی بەهاری عەرەبیش وا دەركەوتبێت كە ئەم وڵاتانە سەقامگیرییان دەستەبەركردبێت، بەڵام ئەگەر قووڵ بە پرۆسەی حوكمڕانیی ئەو وڵاتانە ڕۆبچین، ئەوا دەردەكەوێت كە پرۆسەی حوكمڕانی هەڵگری قەیرانی قووڵ بووەو ئەگەر تا ماوەیەكیش توانیبێتی لەسەر بنەمای جۆرێك لە ڕێككەوتن –وەك دەستەبەركردنی كاروبژێوی- ڕەزامەندی هاووڵاتیانی بەدەست هێنابێت، ئەوا دواجار نەیتوانیوە درێژە بە ئەرك و چاوەڕوانییەكانی پرۆسەی حوكمڕانێتی بدات و سەرەنجام دۆخێك دروست بوو كە چیدی خەڵكی وەك سەرچاوەی دەستەبەركردنی خزمەتگوزاری و دەرفەتڕەخساندن لەو دەسەڵاتانەی نەدەڕوانی، واتە وردە وردە كەلێن و دابڕانی نێوان خەڵكەكە و دەسەڵات بەرفراوانتر دەبوو، چیتر ئەوەی پێی دەوترا پرۆسەی حوكمڕانی ڕەنگدانەوەی خواست و ویستی خەڵك نەبوو و نەیتوانی لە ئاست ئومێد و چاوەڕوانییەكانی خەڵكدا بێت. كەواتە ڕەنگە لێرەدا بتوانین ئەوە بڵێین كە ڕەنگە كێشەكە لەخودی، یان سروشتی حوكمڕانییەكەدا بووبێت، نەك مەسەلەكە نەبوونی دامودەزگای پێویستی حوكمڕانی بێت، چونكە كاتێك دامەزراوەكان نەتوانن ئەركی خۆیان ئەدا بكەن، ئەوا دەبنە بارگرانی و بگرە سەرچاوەی كێشە و شكستەكانی پرۆسەی حوكمڕانیش. كەواتە سەرەڕای ئەوەی لەم ناوچەیەدا باوەڕبوون بە تیۆری پیلانگێڕی زۆر باوو بەربڵاوە لەنێو خەڵكداو هەمیشە پەنجەی تۆمەت بۆ هێز و دەستە دەرەكییەكان درێژ دەكرێت و ئۆباڵی ناسەقامگیری و تێكچوونی بارودۆخەكان و داڕووخانی دەسەڵات و دامەزراوەكانی دەوڵەتیان دەخرێتە ئەستۆ، ئەوا سەرچاوەی ڕاستەقینە و سەرەكی تێكشكان و داڕووخانە ناوخۆییەكان دەگەڕێتەوە بۆ شكستی پرۆسەی حوكمڕانی كە وڵاتەكە بەرەو هەڵدێر دەبات.


دەرئەنجامەكانی شكستی حوكمڕانی چین؟

لەڕاستیدا ئەگەر بۆ ئەو بۆچوون و تیۆرە بگەڕێینەوە كە دەڵێت: دروستبوونی دەوڵەت بەرئەنجامی ڕێككەوتنێكی نێوان كۆمەڵگەو دەسەڵاتداران، یان حوكمڕانانە، كە كۆمەڵگە دەیەوێت بەپێی ئەو ڕێككەوتنە، یان گرێبەستە دەسەڵاتدارەكان هەڵبستن بە دەستەبەركردنی ئاسایش و ئارامی و پاراستنی هاووڵاتیان لەهەر هەڕەشەو مەترسییەك، لەبەرامبەردا هاووڵاتیانیش وەك حوكمڕانێكی فەرمانڕەوا لەدەسەڵات بڕوانن، ئەوا بەدیوە پێچەوانەكەیدا دەتوانین بڵێین كاتێك پرۆسەی حوكمڕانی شكست دەهێنێت و چیتر ناتوانێت خواستەكانی خەڵكی بەدی بهێنێت، ئەوا پەرچەكردارو كاردانەوە دروست دەبێت. بۆ نموونە داڕووخانی دەسەڵاتی دەوڵەت و بێتوانایی لە دەستەبەركردنی ئاسایشی هاووڵاتیان بۆشایی ئەمنی دروست دەكات، لەو كاتەدا خەڵكی پەنا بۆ لایەن و گرووپی غەیرەدەوڵەتی دەبەن، واتە قۆرخكاری بەكارهێنانی شەرعییانەی هێز لەلایەن دەوڵەتەوە دەشكێت، ئەمەش شكانی شكۆی دەوڵەت و نەمانی سەروەرییە، كە زۆرجار ئەم بارودۆخەش زیاتر هەڵدەكشێت و سەردەكێشێت بۆ ئاژاوەو بەرپابوونی شەڕی ناوخۆیی و وێرانبوونی وڵاتەكەو ئاوارەبوونی خەڵكەكە، كە كاریگەری و دەرهاویشتەكانیشی پەلدەكێشن بۆ وڵاتانی دەوروبەری و بگرە ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتیش دەخەنە مەترسییەوە. لەبەر ئەوە كاتێك ئەم داڕووخانە ڕوودەدات و جڵەوی بارودۆخەكە لەدەست دەردەچێت، ئەوا حاڵەتێك دروست دەبێت كە مەترسی ئەوەی لێدەكرێت خۆی درێژە بە خۆی بدات، چونكە ڕەنگە لەسەرەتادا شەڕێك بێت لە ڕووبەڕێكی دیاریكراودا، یان چەند لایەنێكی كەم تێوەگلابێتن، بەڵام درێژەكێشانی دەبێتە هۆی ئەوەی لایەنی دیكەی دەرەكی هەوڵی كاریگەربوون بەسەر ڕەوتی ڕووداوەكاندا بدەن، بەئامانجی هێنانەدی بەرژەوەندیی تایبەتی خۆیان كە لەدرێژكردنەوەو چەسپاندنی هەژموون و باڵادەستیدا خۆی بەرجەستە دەكات، بەو شێوەیە ڕەوشەكە بەڕاددەیەكی گەورە ئاڵۆز دەبێت و كارتەكان تێكەڵ دەبن و شەڕەكە خۆی درێژە بەخۆی دەدات، وەك ئەوەی لەئێستادا لە سوریا بەدی دەكەین.

هەوڵ و هەنگاوەكانی چارەسەر
قووڵكردنەوەی قەیرانەكان یان سارێژكردنی برینەكان

هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد، دۆخی هەندێ لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گەیشتبووە حاڵەتێك كە چیتر درێژەكێشانی دۆخەكە كارێكی كردەنی نەبوو، چیتر نەدەتوانرا وەك خۆی پارێزگاری لێبكرێت، واتە چەقبەستوویی و بەبنبەست گەیشتنەكان گەیشتبوونە ڕاددەیەك كە ڕوودانی پەرەسەندن و ئاڵوگۆڕ ببووە شتێكی حەتمی، بەڵام ئەوەی لێرەدا دەبێت ئاماژەی بۆ بكرێت، ئەوەیە كە هەوڵەكانی چارەسەركردنی دۆخەكەو چاكسازیكردنەكە نەك هەر دەرئەنجامی خوازراویان لێنەكەوتەوە، بەڵكو ئاكامی پێچەوانەیان بەرهەم هێنا، چونكە بارودۆخەكە بەجارێك داڕووخاو هیچ پەرەسەندنێكی ئیجابی لەڕەوش و گوزەرانی خەڵكدا ڕووینەداو بگرە بەپێچەوانەوە كەوتنە نێو بەرداشی شەڕی نێوخۆیی. واتە سەرەڕای ئەوەی نەتوانرا ئومێد بەئایندە لای خەڵك دروست بكرێت، بەڵكو ژیان و چارەنووسیشیان كەوتە بەر مەترسی ڕاستەقینەو لەبری باشتربوونی بارودۆخەكە، ئاڵۆزی و ئاژاوە باڵیان كێشا بەسەر هەلومەرجەكەدا. هەموو ئەمانە پێمان دەڵێن كە دیارە كێشەكە لەدەستنیشانكردنی قەیرانەكە و دواتر گرتنەبەری میكانیزمی چارەسەرەكەدایە، چونكە ئاشكرایە كاتێك بەهەڵە دەستنیشانی دەردێك بكرێت، ئەوا چارەسەرەكەش ئامانجی خۆی ناپێكێت و بگرە حاڵەتەكە مەترسیدارتر دەكات. كەواتە دەتوانین بڵێین كێشەكە ئەوە نەبووە كە ئەم وڵاتانە پەكیان لەسەر نەبوونی دامەزراوەكان كەوتبێت، بەڵكو گرفتەكە لەوەدابوو كە ئەو دامەزروانە چیتر ئەركی ڕاستەقینەیان خۆیان ئەدا نەدەكرد، لەبەر ئەوە چارەسەرەكە لە چۆنیەتی هەڵسوڕانی دامەزراوەكاندایە، بە شێوەیەكی بەرفراواتر دەكرێ بڵێین لەكۆی پرۆسەی حوكمڕانیدا ئەوە گرنگە كە چۆن بتوانرێت لەنێو پرۆسەكەدا ئەو دامەزراوانە بە چەشنێك هەڵسووڕێنرێن كە بتوانن ئەو ئەركە جێبەجێ بكەن كە لەپێناویدا بنیادنراون. ئەگەر لێرەدا ئاماژە بەحاڵەتی عێراق بكەین، ئەوا دەبینین لەساڵی 2014 عێراق دامەزراوەی سەربازیی گەورەو پڕچەكی هەبوو، بەڵام لەبەر ئەوەی لەنێو كۆی پرۆسەی حوكمڕانیی عێراقدا كە تا سەرئێسقان سیاسەتێكی تایفەگەری گرتبووەبەر، نەیتوانی دامەزراوەكان بە چەشنێك هەڵسووڕێنێت كە ڕۆڵی ڕاستەقینەی خۆیان ببینن، ئەوا ئەم سوپایەش دووچاری ئیفلیجی بووە و توشی گەورەترین كارەسات و ئابڕووچوون بوو، كاتێك ڕووبەڕووی ژمارەیەكی كەمی تیرۆریستانی داعش بووەوە، واتە ئەم سوپایە نەك هەر نەیتوانی وڵات لەهەڕەشە و مەترسییە دەرەكییەكان بپارێزن، بەڵكو بە داڕووخانیشی گەورەترین مەترسی لەسەر وڵاتەكە دروستكردو بەشێكی زۆری خاكی وڵاتەكەی تەسلیم بە ڕێكخراوێكی تیرۆریستی كرد. واتە كێشە كوشندەكە لەوەدا بوو كە كار لەسەر ئەوە كرا سوپا وەك كارتێك بۆ یەكلاكردنەوەی ململانێ ناوخۆییەكان و تەسفیە حیسابی سیاسی و سەركوتكردنی نەیارە سیاسییەكان بەكار بهێندرێت، لەبری ئەوەی هەوڵەكانی ئەم دامەزراوەیە لەبەرپێگرتن و بەرپەرچدانەوەی مەترسییە دەرەكیەكاندا چڕبكرێتەوە، كەواتە ئەمە ئەو وانەیەمان پێدەڵێت كە هەڵسووڕاندنی هەڵەی دامەزراوەكان دەرئەنجامی پێچەوانەو تەنانەت كارەساتباریش بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
كەواتە لەئێستاشدا دەبێت تەركیزەكە لەسەر داڕشتنەوەی پرۆسەی حوكمڕانی بێت، واتە چەند بنیادنانی دامەزراوەكان گرنگە، بەڵام لەو گرنگتر چۆنیەتی كارپێكردن و خستنەگەڕی ئەم دامەزراوانەیە. بۆ نموونە، یەكێك لە پرسە گرنگەكان كە پێویستە كاری لەسەر بكرێت، چۆنیەتی ئیدارەدان و یەكلاكردنەوەی ناكۆكی و جیاوازییەكانە، چونكە كۆمەڵگە نییە بەدەر بێت لەناكۆكی و ململانێ و سەرهەڵدانی بۆچوونی جیاوازو بگرە دژ بەیەك، ئەوە شتێكی حەتمییەو بەر بە ڕوودانی ناگیرێت، بەڵام دەكرێت كار لەسەر بنیادنان و پتەوكردن و گرتنەبەری ئەو میكانیزمانە بكرێت كە بەر بەوە دەگرن ناكۆكی و جیاوازییەكان سەربكێشن بۆ بە هەڵەلێك تێگەیشتن و بەدحاڵیبوون و دواتر لێكدووركەوتنەوە و لێكترازان و پاشان بارگرژی تا دەگاتە ئەگەری ڕووبەڕووبوونەوە و كوشتار و خوێنڕێژی.