عێراقی عەرەبی
وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی لە نێوان شیعەو سوننە رێكدەخرێتەوە

«پێویستە ئەمریكا لەعێراقدا هەڵەی رابردووی سەبارەت بەئاسایش و سەقامگیریی رووكەشیی عێراق دووبارە نەكاتەوە، واشنتۆن سەركەوتنێكی بەرچاوی بەدەستهێنا كە نوری مالیكی سەر بە گۆڵمەزی گۆڕی بە حەیدەر عەبادی، لەو ماوەیەی عەبادی سەرۆك وەزیرانە توانیویەتی سەرلەنوێ هێزەكانی ئاسایش بونیاد بنێتەوە، بەشی زۆری ئەو خاكانەی گێراوەتەوە كە پێشتر داعش داگیریكردبوون، هەروەها توانیویەتی لەگەڵ هەندێك كێشەی گەورەی سیاسی و گرنگدا مامەڵەبكات و تەنگژەی سیاسیی ترسناك دووربخاتەوە، ئەمانە هەموویان دەستكەوتی گەورەن كە ئیدارەی ئۆباما توانیویەتی ئەو گۆڕانكارییانە لەعێراقدا بێنێتەئاراوە. لەئێستا پرۆسەی سەربازی نزیكی تەواوبوونە، بەڵام نابێت ئەمە بەوجۆرە سەیربكرێت كە لەگەڵ تەواوبوونی پرۆسە سەربازییەكە بوونی ئەمریكاش لە عێراقدا كۆتایی بێت، خۆ ئەگەر واشنتۆن ئەم هەڵەیە دووبارە بكاتەوە واتە دوای پرۆسەی سەربازییەكە عێراق بەجێبهێڵێت، ئەوا ناتوانێت هیچ كام لەو دەستكەوتانە بپارێزێت كە لەدوای 2003 هەروەها تاساڵی 2011 بەدەستهاتبوون. لەئێستادا ئەم دەوڵەتە لەچاوەڕوانی ئەوەدایە كە جارێكی دیكە لەبەریەك هەڵبوەشێتەوە، بۆیە ئەگەر هەڵەكانی رابردوو دووبارە بكرێنەوە، ئەوا ئەمریكا دەكەوێتەوە بەردەم هەمان ئەو ئۆپشنە خراپەی كە باجێكی گەورە بۆ دووبارە سەقامگیركردنەوەی عێراق بدات، یان لەوانەیە بەرەو كارەساتێكی ترسناك و گەورەتر هەنگاو بنێین. لەدوای پرۆسە سەربازییەكە عێراق دەبێت جارێكی دیكە بە قۆناخی راگواستندا تێپەڕێتەوە، دیارە لەماوەی(6- 12) مانگی داهاتوو لەوانەیە بتوانرێت خاكی عێراق لەچەكدارانی داعش پاكبكرێتەوە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە كە شەڕی ناوخۆ لەعێراقدا كۆتایی هاتووە، ئەگەر بە شێوەیەكی راست مامەڵە لەگەڵ كۆتاییهاتنی داعش نەكرێت، ئەوا لەوانەیە زۆر بە سادەیی بارودۆخێك بێتەئاراوە كە تەنگژەو ئاژاوە بەهەموولایەكدا بڵاو ببێتەوە، ئێستا ترس و دڕندەیی داعش بۆتە ئەو خاڵە هاوبەشەی عێراقییەكانی پێكەوە كۆكردۆتەوە، بۆیە مەترسییەكە لەوەدایە ئەگەر پرۆسەی رێككەوتنێكی نیشتمانی بوونی نەبێت، ئەوا دووبارە شەڕی ناوخۆ دەست پێدەكاتەوە، ئەوكاتیش ئەو شەڕەی ئێستا هەمووان دژی داعش دەیكەن، دەبێتە شەڕی هەمووان دژی هەمووان.
ئێستا لەنێوان پێكهاتەكانی عێراقدا متمانە بوونی نەماوە، بۆیە دوای ئازادكردنی موسڵ دووبارە بونیادنانەوەی ئەو متمانەیە لە نێوانیانیدا دەبێت ئەولەوییەتی سیاسەتی ئەمریكا بێت. لەبەر كۆمەڵێك هۆكارو بۆ دروستكردنەوەی ئەو متمانەیە دەبێت عێراق بە قۆناخی راگواستندا تێپەڕێت، بۆ ئەوەی عەرەبی شیعە و سوننە لە چوارچێوەی فیدڕاڵیزمێكدا پێكەوە كۆبكرێنەوەو پاشان لەچوارچێوەی كۆنفیدڕاڵیدا پێوەندی لەگەڵ كوردستان رێكبخرێتەوە، یان كوردەكان سەربەخۆیی خۆیان رابگەیەنن.
كورد دەیانەوێت دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان هەبێت، لەماوەی سەد ساڵی رابردوو بەئاشكرا ئەوەیان راگەیاندووە كە ئەوان نایەوێت بەشێك بن لەگەڵ عەرەبی عێراق، ئەم پێكەوە لكانە زۆرەملێیەی كوردستان بەعێراقەوە، بێجگە لە كێشە و ئاڵۆزی بۆ هەردوو لایەنی كورد و عەرەب شتێكی دیكەی لێ شین نەبووە، بۆیە بۆ كوردو عێراقیش باشترە كە ئەم جیابوونەوەیە بە ئاشتی بەڕێوە بچێت، بەڵام گەرەنتی ئەم جیابوونەوە ئاشتییانەیە پێویستی بەكات و نییەتی خێر هەیەو دیپلۆماتییەتێكی بونیادنەرانەی دەوێت كە لەئێستادا ئەم دیپلۆماتیەتە بوونی نییە. ئەم جیابوونەوە ئاشتییانەیەی نێوان كوردستان و عێراق بۆ ئەمریكا بەرژەوەندییەكی گەورەو گرنگ دەبێت، هەندێك كێشەی كەمیش دەمێنێتەوە، بەوەی چۆن كوردو عەرەب ئەو كێشانە چارەسەر دەكەن؟ دیارە چارەسەركردنی ئەم كێشانە پێویستی بە هەڵوێستی ئەمریكا هەیە، بەڵام ئەم هەڵوێستەی ئەمریكا یەكلاكەرەوە دەبێت، ئەگەر وەك ناوبژیوانێكی دادپەروەرو بێلایەن هاوكاری هەردوو لایەن بكات و بیانگەیەنێتە ئاكامێك كە هەردوولا (كورد و عەرەب) قبوڵی بكەن.»
بەشێك لە راپۆرتی ئامادەكراو بۆ سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا بەناونیشانی (عێراق: سیاسەتی پێشنیاركراو بۆ ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا)
ئامادەكردنی پڕۆفیسۆر كینس پۆلاك سەرۆكی سەنتەر سابان لەئامۆژگای برۆكینگز


كۆتاییهاتنی داعش و قۆناخی ئینتیقالی بۆ رێكخستنی پێوەندیی نێوان كوردستان و عێراق
لە رۆژی 16ی شوباتی 2016 گروپی كار بۆ دیراسەتی ئایندەی عێراق و ئامادەكردنی سیاسەتێكی پێشنیاركراو بۆ سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا دەست بەكاربوو. ئەم گروپە كە لەلایەن (باڵیۆز رایان كرۆكەر و ژەنڕاڵ مایك باربارۆ و باڵیۆز جیمس جیفری و د.نەسیبە یونس توێژەری باڵا لەسەنتەری رەفیق حەریری) سەرپەرشتی دەكرێت، لەو كاتەوە تائێستا ئەم گروپە بە هاوكاری كۆمەڵێك تایبەتمەندو پسپۆڕ لەسەر رەوشی عێراق خەریكی نووسینەوەی ئەو سیاسەتەن و وەك پێشنیار دەدرێتە سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا بۆ ئەوەی مامەڵە لەگەڵ ئایندەی عێراق بكات.
بەپێی ئەو راپۆرتەی كە لەسەرەتای مانگی ئۆكتۆبەری رابردوو بڵاوكراوەتەوە، سیاسەتی پێشنیاركراو بۆ مامەڵەكردنی لەگەڵ ئایندەی عێراق لەسەر چەند ستوونێكی گرنگ داڕێژراوە كە بریتین لە:
1. تەواوبوونی پرۆسەی سەربازی بۆ تێكشكاندنی چەكدارانی داعش، مانای ئەوە نییە كە شەڕی ناوخۆی نێوان عەرەبی شیعەو سوننە كۆتایی هاتووە، بۆیە دوای كۆتاییهاتنی داعش دەبێت كار بۆ ئەوە بكرێت كە هۆكارەكانی فیتنەی شەڕی ناوخۆی نێوان شیعەو سوننە ریشەكێش بكرێت.

2. باشووری كوردستان بەئەمری واقیع دەوڵەتێكی سەربەخۆیەو ناكرێت میكانیزی رێكخستنی پێوەندی دەوڵەتی كوردستان لەگەڵ دەوڵەتی عێراق، تێكەڵی پرۆسەی دووبارە بونیادنانەوەی بەشە عەرەبیەكەی عێراق بكرێت.
3. دوای تەواوبوونی پرۆسەی سەربازی بۆ تێكشكاندنی داعش، پێویستە لەبەر كۆمەڵێك هۆكار جارێكی دیكە عێراق بە قۆناخی ئینتیقالیدا تێپەڕێت، لەم قۆناخەدا ئەمریكا بوونی دەبێت و وەك 2011 عێراق بەجێناهێڵێت، ئەوجا بەئامادەبوونی ئەمریكا، پێوەندی نێوان عەرەبی شیعەو سوننە لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵی بەشە عەرەبییەكەی عێراق وەك دەوڵەتێك رێكدەخرێتەوە.
4. دەوڵەتی ئەمری واقیعی كوردستان، یان بەشێوازی كۆنفیدڕاڵی لەگەڵ بەشە عەرەبییەكەی عێراق پێوەندی نێوانیان رێكدەخرێتەوە، یان ئەگەر كورد بڕیاری دا دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی رابگەیەنێت، ئەوا دەبێت ئەمریكا هەوڵبدات جیابوونەوەی كوردستان و عێراق بە شێوەیەكی ئاشتییانە بێت.

5. دیارە لە قۆناخی ئینتقالی پرۆسەی جیابوونەوەی كوردستان و عێراق، كۆمەڵێك كێشە لەنێوان كوردستان و عێراق بوونیان دەمێنێت، چارەسەركردنی ئەم كێشانەش پێویستی بە هەڵوێستێكی یەكلاكەرەوەی ئەمریكا دەبێت، كە پێویستە وەك ناوبژیوانێكی بێلایەن و دادپەروەر لەنێوان هەردوو دەوڵەتی كوردستان و عێراق رۆڵ بگێڕێت و بیانگەیەنێتە چارەسەرێك كە هەردوو دەوڵەتەكە پێی رازی بن.
6. جیابوونەوەی ئاشتییانەی كوردستان و عێراق خزمەتێكی گەورە بە بەرژەوەندییەكی گرنگی ئەمریكا دەكات، كە ئەویش دابینكردنی سەقامگیرییە لەعێراق و ناوچەكەدا، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ماوەی 100 ساڵە كورد بە ئاشكرا ئەوەی سەلماندووە كە نایانەوێت بەشێك بن لەگەڵ بەشە عەرەبییەكەی عێراق، ئەم پێكەوەلكاندنە زۆرەملێیە، بێجگە لە شەڕ و ئاشوب بۆ كوردو عەرەب لەعێراقدا شتێكی دیكەی لێ شین نەبووە، بۆیە ئەگەر بە شێوەی ئاشتییانە لێك جیاببنەوە، ئەوا ئەم جیابوونەوەیە دەبێتە فاكتەرێكی گرنگ بۆ سەقامگیری.

ئەگەر سەرنج لەو شەش ستوونە بدەین كە ئەم سیاسەتە پێشنیاركراوەی لەسەر داڕێژراوە، ئەوا لەگەڵ وردكردنەوەی هەر یەك لەم ستوونانە كۆمەڵێك راستیی دیكە دەردەكەون كە لە راپۆرتەكەدا بە درێژی هەڵوەستەی لەسەر كراوە، بەتایبەتی كە ئەم سیاسەتە پێشنیاركراوە دوورخستنەوەی نوری مالیكی وەك كەسێكی سەربەگۆڵمەز (problematic Nuri al-Maliki) لە راپۆرتەكەدا ئاماژەی پێكراوە، بەگەورەترین سەركەوتنی ئیدارەی ئۆباما لەقەڵەم داوە بۆ مامەڵەكردنی لەگەڵ شەڕی دژی داعشدا، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەولەوییەتی سیاسەتی سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا بۆ مامەڵەكردنی لەگەڵ ئایندەی عێراق لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت كە خەڵكانی سەر بەگۆڵمەزی وەك نوری مالیكی، یان ئەوانەی وەك نوری مالیكی بیردەكەنەوە و پشت لە پرۆسەی سیاسی دەكەن و سیاسەتی دەوڵەتێكی دیكەی وەك ئێران جێبەجێ دەكەن، نابێت لەپرۆسەی سیاسیی داهاتوودا جێگەیان ببێتەوە.
لەلایەكی دیكەوە جەختكردنەوەی راپۆرتە پێشنیاركراوەكە لەسەر ئەوەی كە نابێت، پرۆسەی سەربازیی دژی داعش و كۆتایی داعش، وەك كۆتایی شەڕی ناوخۆیی نێوان شیعەو سوننە لە عێراقدا سەیربكرێت، ئەوا ئەم خاڵە ئەگەر وردبكەینەوە، ئەوەمان پێدەڵێت، كێشەو گرفتی سەرەكی لە عێراقدا نەبوونی متمانەو پیادەكردنی هەژموونی سیاسەتی مەزهەبگەرایی شیعە بووە بەسەر عەرەبی سوننەداو تیرۆریستانی داعش دەرهاویشتەی ئەو سیاسەتە هەڵەیەن، بۆیە ئەگەر ئەو سیاسەتە راست نەكرێتەوەو رێككەوتنێكی پتەو لەسەر ئاستی نیشتمانی لەنێوان پێكهاتە سەرەكییەكان گرێ نەدرێت، ئەوا داعشیش تەواو بێت، داعشێكی تر دروست دەبێتەوە. ئێستا كە مەترسیی داعش عێراقییەكانی كۆكردۆتەوەو هەموویان شەڕی دژی داعش دەكەن، ئەوا ئەو كات شەڕەكە دەگۆڕێت بۆ شەڕی هەمووان دژی هەمووان.

خاڵێكی دیكەی گرنگ كە جێگەی هەڵوەستە لەسەر كردنەو هۆشداریدانە بە ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا، ئەوەیە كە جەخت دەكاتەوە بەوەی نابێت ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا هەڵەی رابردوو سەبارەت بەبوونی ( ئاسایشێكی رووكەش) دووبارە بكاتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە، دوای ئەوەی ئەمریكا لەساڵانی 2006-2007 بڕیاریدا هێزی زیاتر رەوانەی عێراق بكات و بەمەش توانرا بە دروستكردنی هێزی سەحوە لەناو هۆزەكانی عەرەبی سوننە، رێكخراوی ئەلقاعیدە لقی عێراق تێكبشكێنن و جۆرێك لەئاسایش و سەقامگیری گەڕایەوە بۆ عێراق، بەڵام ئەو ئاسایش و سەقامگیرییە فشۆڵ و رووكەش بوو، بۆیە دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەكۆتایی 2011، تەنیا لەماوەی دووساڵدا، رێكخراوێكی ترسناكتر لە قاعیدە كە ئەویش داعش بوو، سەریهەڵدایەوەو خەلافەتی ئیسلامیشی راگەیاند، ئەوا ئەمجارەیان پێویستە ئەمریكا بە قورساییەكی زۆری سەربازی و سیاسی و دیپلۆماتی لەعێراقدا بوونی هەبێت، بۆ ئەوەی بەشە عەرەبییەكەی عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی بۆ سوننەو شیعە رێكبخرێتەوە، پێوەندی كوردستان و عێراقیش وەك كۆنفیدڕاڵی، یان دوو دەوڵەتی دراوسێ لەسەر بنەمای ئاشتییەكی درێژخایەن ریكبخرێتەوە، ئەم ئامانجانەش كە گەوهەری پرۆسەی گێڕانەوەی ئاشتی و سەقامگیرییە بۆ عێراق و كوردستان، بەبێ بوونی نفوزێكی گەورەی ئەمریكا لەسەر ئەرز بەدینایەو دووبارە ئاشوب و كارەسات دەست پێدەكاتەوە.