لەسیاسەتی پێشنیاركراودا بۆ سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا

كوردستان لەنێوان ئۆپشنی كۆنفیدڕاڵی و راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆدایە

عێراقی عەرەبی
وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی لە نێوان شیعەو سوننە رێكدەخرێتەوە

«پێویستە ئەمریكا لەعێراقدا هەڵەی رابردووی سەبارەت بەئاسایش و سەقامگیریی رووكەشیی عێراق دووبارە نەكاتەوە، واشنتۆن سەركەوتنێكی بەرچاوی بەدەستهێنا كە نوری مالیكی سەر بە گۆڵمەزی گۆڕی بە حەیدەر عەبادی، لەو ماوەیەی عەبادی سەرۆك وەزیرانە توانیویەتی سەرلەنوێ هێزەكانی ئاسایش بونیاد بنێتەوە، بەشی زۆری ئەو خاكانەی گێراوەتەوە كە پێشتر داعش داگیریكردبوون، هەروەها توانیویەتی لەگەڵ هەندێك كێشەی گەورەی سیاسی و گرنگدا مامەڵەبكات و تەنگژەی سیاسیی ترسناك دووربخاتەوە، ئەمانە هەموویان دەستكەوتی گەورەن كە ئیدارەی ئۆباما توانیویەتی ئەو گۆڕانكارییانە لەعێراقدا بێنێتەئاراوە. لەئێستا پرۆسەی سەربازی نزیكی تەواوبوونە، بەڵام نابێت ئەمە بەوجۆرە سەیربكرێت كە لەگەڵ تەواوبوونی پرۆسە سەربازییەكە بوونی ئەمریكاش لە عێراقدا كۆتایی بێت، خۆ ئەگەر واشنتۆن ئەم هەڵەیە دووبارە بكاتەوە واتە دوای پرۆسەی سەربازییەكە عێراق بەجێبهێڵێت، ئەوا ناتوانێت هیچ كام لەو دەستكەوتانە بپارێزێت كە لەدوای 2003 هەروەها تاساڵی 2011 بەدەستهاتبوون. لەئێستادا ئەم دەوڵەتە لەچاوەڕوانی ئەوەدایە كە جارێكی دیكە لەبەریەك هەڵبوەشێتەوە، بۆیە ئەگەر هەڵەكانی رابردوو دووبارە بكرێنەوە، ئەوا ئەمریكا دەكەوێتەوە بەردەم هەمان ئەو ئۆپشنە خراپەی كە باجێكی گەورە بۆ دووبارە سەقامگیركردنەوەی عێراق بدات، یان لەوانەیە بەرەو كارەساتێكی ترسناك و گەورەتر هەنگاو بنێین. لەدوای پرۆسە سەربازییەكە عێراق دەبێت جارێكی دیكە بە قۆناخی راگواستندا تێپەڕێتەوە، دیارە لەماوەی(6- 12) مانگی داهاتوو لەوانەیە بتوانرێت خاكی عێراق لەچەكدارانی داعش پاكبكرێتەوە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە كە شەڕی ناوخۆ لەعێراقدا كۆتایی هاتووە، ئەگەر بە شێوەیەكی راست مامەڵە لەگەڵ كۆتاییهاتنی داعش نەكرێت، ئەوا لەوانەیە زۆر بە سادەیی بارودۆخێك بێتەئاراوە كە تەنگژەو ئاژاوە بەهەموولایەكدا بڵاو ببێتەوە، ئێستا ترس و دڕندەیی داعش بۆتە ئەو خاڵە هاوبەشەی عێراقییەكانی پێكەوە كۆكردۆتەوە، بۆیە مەترسییەكە لەوەدایە ئەگەر پرۆسەی رێككەوتنێكی نیشتمانی بوونی نەبێت، ئەوا دووبارە شەڕی ناوخۆ دەست پێدەكاتەوە، ئەوكاتیش ئەو شەڕەی ئێستا هەمووان دژی داعش دەیكەن، دەبێتە شەڕی هەمووان دژی هەمووان.

ئێستا لەنێوان پێكهاتەكانی عێراقدا متمانە بوونی نەماوە، بۆیە دوای ئازادكردنی موسڵ دووبارە بونیادنانەوەی ئەو متمانەیە لە نێوانیانیدا دەبێت ئەولەوییەتی سیاسەتی ئەمریكا بێت. لەبەر كۆمەڵێك هۆكارو بۆ دروستكردنەوەی ئەو متمانەیە دەبێت عێراق بە قۆناخی راگواستندا تێپەڕێت، بۆ ئەوەی عەرەبی شیعە و سوننە لە چوارچێوەی فیدڕاڵیزمێكدا پێكەوە كۆبكرێنەوەو پاشان لەچوارچێوەی كۆنفیدڕاڵیدا پێوەندی لەگەڵ كوردستان رێكبخرێتەوە، یان كوردەكان سەربەخۆیی خۆیان رابگەیەنن.
كورد دەیانەوێت دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان هەبێت، لەماوەی سەد ساڵی رابردوو بەئاشكرا ئەوەیان راگەیاندووە كە ئەوان نایەوێت بەشێك بن لەگەڵ عەرەبی عێراق، ئەم پێكەوە لكانە زۆرەملێیەی كوردستان بەعێراقەوە، بێجگە لە كێشە و ئاڵۆزی بۆ هەردوو لایەنی كورد و عەرەب شتێكی دیكەی لێ شین نەبووە، بۆیە بۆ كوردو عێراقیش باشترە كە ئەم جیابوونەوەیە بە ئاشتی بەڕێوە بچێت، بەڵام گەرەنتی ئەم جیابوونەوە ئاشتییانەیە پێویستی بەكات و نییەتی خێر هەیەو دیپلۆماتییەتێكی بونیادنەرانەی دەوێت كە لەئێستادا ئەم دیپلۆماتیەتە بوونی نییە. ئەم جیابوونەوە ئاشتییانەیەی نێوان كوردستان و عێراق بۆ ئەمریكا بەرژەوەندییەكی گەورەو گرنگ دەبێت، هەندێك كێشەی كەمیش دەمێنێتەوە، بەوەی چۆن كوردو عەرەب ئەو كێشانە چارەسەر دەكەن؟ دیارە چارەسەركردنی ئەم كێشانە پێویستی بە هەڵوێستی ئەمریكا هەیە، بەڵام ئەم هەڵوێستەی ئەمریكا یەكلاكەرەوە دەبێت، ئەگەر وەك ناوبژیوانێكی دادپەروەرو بێلایەن هاوكاری هەردوو لایەن بكات و بیانگەیەنێتە ئاكامێك كە هەردوولا (كورد و عەرەب) قبوڵی بكەن.»
بەشێك لە راپۆرتی ئامادەكراو بۆ سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا بەناونیشانی (عێراق: سیاسەتی پێشنیاركراو بۆ ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا)
ئامادەكردنی پڕۆفیسۆر كینس پۆلاك سەرۆكی سەنتەر سابان لەئامۆژگای برۆكینگز


كۆتاییهاتنی داعش و قۆناخی ئینتیقالی بۆ رێكخستنی پێوەندیی نێوان كوردستان و عێراق
لە رۆژی 16ی شوباتی 2016 گروپی كار بۆ دیراسەتی ئایندەی عێراق و ئامادەكردنی سیاسەتێكی پێشنیاركراو بۆ سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا دەست بەكاربوو. ئەم گروپە كە لەلایەن (باڵیۆز رایان كرۆكەر و ژەنڕاڵ مایك باربارۆ و باڵیۆز جیمس جیفری و د.نەسیبە یونس توێژەری باڵا لەسەنتەری رەفیق حەریری) سەرپەرشتی دەكرێت، لەو كاتەوە تائێستا ئەم گروپە بە هاوكاری كۆمەڵێك تایبەتمەندو پسپۆڕ لەسەر رەوشی عێراق خەریكی نووسینەوەی ئەو سیاسەتەن و وەك پێشنیار دەدرێتە سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا بۆ ئەوەی مامەڵە لەگەڵ ئایندەی عێراق بكات.

بەپێی ئەو راپۆرتەی كە لەسەرەتای مانگی ئۆكتۆبەری رابردوو بڵاوكراوەتەوە، سیاسەتی پێشنیاركراو بۆ مامەڵەكردنی لەگەڵ ئایندەی عێراق لەسەر چەند ستوونێكی گرنگ داڕێژراوە كە بریتین لە:
1. تەواوبوونی پرۆسەی سەربازی بۆ تێكشكاندنی چەكدارانی داعش، مانای ئەوە نییە كە شەڕی ناوخۆی نێوان عەرەبی شیعەو سوننە كۆتایی هاتووە، بۆیە دوای كۆتاییهاتنی داعش دەبێت كار بۆ ئەوە بكرێت كە هۆكارەكانی فیتنەی شەڕی ناوخۆی نێوان شیعەو سوننە ریشەكێش بكرێت.

2. باشووری كوردستان بەئەمری واقیع دەوڵەتێكی سەربەخۆیەو ناكرێت میكانیزی رێكخستنی پێوەندی دەوڵەتی كوردستان لەگەڵ دەوڵەتی عێراق، تێكەڵی پرۆسەی دووبارە بونیادنانەوەی بەشە عەرەبیەكەی عێراق بكرێت.
3. دوای تەواوبوونی پرۆسەی سەربازی بۆ تێكشكاندنی داعش، پێویستە لەبەر كۆمەڵێك هۆكار جارێكی دیكە عێراق بە قۆناخی ئینتیقالیدا تێپەڕێت، لەم قۆناخەدا ئەمریكا بوونی دەبێت و وەك 2011 عێراق بەجێناهێڵێت، ئەوجا بەئامادەبوونی ئەمریكا، پێوەندی نێوان عەرەبی شیعەو سوننە لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵی بەشە عەرەبییەكەی عێراق وەك دەوڵەتێك رێكدەخرێتەوە.
4. دەوڵەتی ئەمری واقیعی كوردستان، یان بەشێوازی كۆنفیدڕاڵی لەگەڵ بەشە عەرەبییەكەی عێراق پێوەندی نێوانیان رێكدەخرێتەوە، یان ئەگەر كورد بڕیاری دا دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی رابگەیەنێت، ئەوا دەبێت ئەمریكا هەوڵبدات جیابوونەوەی كوردستان و عێراق بە شێوەیەكی ئاشتییانە بێت.

5. دیارە لە قۆناخی ئینتقالی پرۆسەی جیابوونەوەی كوردستان و عێراق، كۆمەڵێك كێشە لەنێوان كوردستان و عێراق بوونیان دەمێنێت، چارەسەركردنی ئەم كێشانەش پێویستی بە هەڵوێستێكی یەكلاكەرەوەی ئەمریكا دەبێت، كە پێویستە وەك ناوبژیوانێكی بێلایەن و دادپەروەر لەنێوان هەردوو دەوڵەتی كوردستان و عێراق رۆڵ بگێڕێت و بیانگەیەنێتە چارەسەرێك كە هەردوو دەوڵەتەكە پێی رازی بن.
6. جیابوونەوەی ئاشتییانەی كوردستان و عێراق خزمەتێكی گەورە بە بەرژەوەندییەكی گرنگی ئەمریكا دەكات، كە ئەویش دابینكردنی سەقامگیرییە لەعێراق و ناوچەكەدا، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ماوەی 100 ساڵە كورد بە ئاشكرا ئەوەی سەلماندووە كە نایانەوێت بەشێك بن لەگەڵ بەشە عەرەبییەكەی عێراق، ئەم پێكەوەلكاندنە زۆرەملێیە، بێجگە لە شەڕ و ئاشوب بۆ كوردو عەرەب لەعێراقدا شتێكی دیكەی لێ شین نەبووە، بۆیە ئەگەر بە شێوەی ئاشتییانە لێك جیاببنەوە، ئەوا ئەم جیابوونەوەیە دەبێتە فاكتەرێكی گرنگ بۆ سەقامگیری.


ئەگەر سەرنج لەو شەش ستوونە بدەین كە ئەم سیاسەتە پێشنیاركراوەی لەسەر داڕێژراوە، ئەوا لەگەڵ وردكردنەوەی هەر یەك لەم ستوونانە كۆمەڵێك راستیی دیكە دەردەكەون كە لە راپۆرتەكەدا بە درێژی هەڵوەستەی لەسەر كراوە، بەتایبەتی كە ئەم سیاسەتە پێشنیاركراوە دوورخستنەوەی نوری مالیكی وەك كەسێكی سەربەگۆڵمەز (problematic Nuri al-Maliki) لە راپۆرتەكەدا ئاماژەی پێكراوە، بەگەورەترین سەركەوتنی ئیدارەی ئۆباما لەقەڵەم داوە بۆ مامەڵەكردنی لەگەڵ شەڕی دژی داعشدا، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەولەوییەتی سیاسەتی سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا بۆ مامەڵەكردنی لەگەڵ ئایندەی عێراق لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت كە خەڵكانی سەر بەگۆڵمەزی وەك نوری مالیكی، یان ئەوانەی وەك نوری مالیكی بیردەكەنەوە و پشت لە پرۆسەی سیاسی دەكەن و سیاسەتی دەوڵەتێكی دیكەی وەك ئێران جێبەجێ دەكەن، نابێت لەپرۆسەی سیاسیی داهاتوودا جێگەیان ببێتەوە.
لەلایەكی دیكەوە جەختكردنەوەی راپۆرتە پێشنیاركراوەكە لەسەر ئەوەی كە نابێت، پرۆسەی سەربازیی دژی داعش و كۆتایی داعش، وەك كۆتایی شەڕی ناوخۆیی نێوان شیعەو سوننە لە عێراقدا سەیربكرێت، ئەوا ئەم خاڵە ئەگەر وردبكەینەوە، ئەوەمان پێدەڵێت، كێشەو گرفتی سەرەكی لە عێراقدا نەبوونی متمانەو پیادەكردنی هەژموونی سیاسەتی مەزهەبگەرایی شیعە بووە بەسەر عەرەبی سوننەداو تیرۆریستانی داعش دەرهاویشتەی ئەو سیاسەتە هەڵەیەن، بۆیە ئەگەر ئەو سیاسەتە راست نەكرێتەوەو رێككەوتنێكی پتەو لەسەر ئاستی نیشتمانی لەنێوان پێكهاتە سەرەكییەكان گرێ نەدرێت، ئەوا داعشیش تەواو بێت، داعشێكی تر دروست دەبێتەوە. ئێستا كە مەترسیی داعش عێراقییەكانی كۆكردۆتەوەو هەموویان شەڕی دژی داعش دەكەن، ئەوا ئەو كات شەڕەكە دەگۆڕێت بۆ شەڕی هەمووان دژی هەمووان.

خاڵێكی دیكەی گرنگ كە جێگەی هەڵوەستە لەسەر كردنەو هۆشداریدانە بە ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا، ئەوەیە كە جەخت دەكاتەوە بەوەی نابێت ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا هەڵەی رابردوو سەبارەت بەبوونی ( ئاسایشێكی رووكەش) دووبارە بكاتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە، دوای ئەوەی ئەمریكا لەساڵانی 2006-2007 بڕیاریدا هێزی زیاتر رەوانەی عێراق بكات و بەمەش توانرا بە دروستكردنی هێزی سەحوە لەناو هۆزەكانی عەرەبی سوننە، رێكخراوی ئەلقاعیدە لقی عێراق تێكبشكێنن و جۆرێك لەئاسایش و سەقامگیری گەڕایەوە بۆ عێراق، بەڵام ئەو ئاسایش و سەقامگیرییە فشۆڵ و رووكەش بوو، بۆیە دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەكۆتایی 2011، تەنیا لەماوەی دووساڵدا، رێكخراوێكی ترسناكتر لە قاعیدە كە ئەویش داعش بوو، سەریهەڵدایەوەو خەلافەتی ئیسلامیشی راگەیاند، ئەوا ئەمجارەیان پێویستە ئەمریكا بە قورساییەكی زۆری سەربازی و سیاسی و دیپلۆماتی لەعێراقدا بوونی هەبێت، بۆ ئەوەی بەشە عەرەبییەكەی عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی بۆ سوننەو شیعە رێكبخرێتەوە، پێوەندی كوردستان و عێراقیش وەك كۆنفیدڕاڵی، یان دوو دەوڵەتی دراوسێ لەسەر بنەمای ئاشتییەكی درێژخایەن ریكبخرێتەوە، ئەم ئامانجانەش كە گەوهەری پرۆسەی گێڕانەوەی ئاشتی و سەقامگیرییە بۆ عێراق و كوردستان، بەبێ بوونی نفوزێكی گەورەی ئەمریكا لەسەر ئەرز بەدینایەو دووبارە ئاشوب و كارەسات دەست پێدەكاتەوە.

دەوڵەتی كوردستان دەستكەوتە گەورەكەی هاوپەیمانیی نیودەوڵەتیی دژی داعش

ئەو گۆڕانكارییە خێرایەی لە دوو ساڵی كۆتایی ئیدارەی ئۆباما بەسەر شێوازی سیاسەتی ئەمریكا لەگەڵ باشووری كوردستاندا هاتووە، لەماوەی 100ساڵی رابردوودا لەگەڵ هیچ نەتەوەیەكی بێ دەوڵەت رووینەداوە، تەنانەت لەگەڵ جووەكانیش پێش ئەوەی دەوڵەتی ئیسرائیل دابمەزرێنن.

لەگەڵ ئەوەی گەلی كوردستان وەك گەلێكی بەوەفا خۆی بە قەرداری هەموو دەوڵەتانی هاوپەیمانی دژی داعش و لەسەرووی هەموویانەوە ئەمریكا دەزانێت، كە لەشەڕی دژی داعش بە فریای پێشمەرگە هاتوون و بوونە ئەو هۆكارەی كە خۆڕاگری و سەركەوتنەكانی پێشمەرگە بەرەدوام بێت و ئەفسانەی تیرۆریستانی داعش بەتاڵ بكاتەوە، بەڵام بڕیاری بوێرانەی مسعود بارزانی و قارەمانیەتی پێشمەرگە وەك تەنیا ئۆپشنی خێر لەبەردەم ئەمریكاو تەواوی دەوڵەتانی هاوپەیمانی نیودەوڵەتی وایكرد ئەم گۆرانكارییە گەورەیە لە سیاسەتی ئێدارەی ئۆباما بەرامبەر كوردستان بێتە كایەوە.
دیارە لەماوەی ئەم دووساڵەدا زۆر دەوڵەتی دیكە وەك فەرەنسا و بەشی هەرە زۆری دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپاو ناتۆ، لەبەرامبەر كوردستاندا گۆڕانكاری گەورەیان لە شێوازی سیاسەت و مامەڵەی راستەوخۆیان لەگەڵ كوردستان كردووە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەمریكا وەك سۆپەرپاوەری جیهانی كە خۆی بە خاوەنی بەهێزترین هێزی سەربازی و ئابووری دەزانێت و توانای ئەوەی هەیە لەدەرەوەی ڤیتۆی ئەنجومەنی ئاسایشی نیودەوڵەتی بڕیار لەسەر تەواوی كێشەكانی جیهان بدات، ئەوا بەم وەرچەرخانە گەورەیەی لە سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر كوردستان هاتۆتەئاراوە، پێگەی كوردستانی گەیاندۆتە ئەو ئاستەی كە هێشتا كوردستان بەفەرمی نەبۆتە دەوڵەت، بەڵام وەك دەوڵەتێكی خاوەن سەروەری مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت و سەرۆكەكەی وەك سەرۆكی دەوڵەتێكی سەربەخۆ لە كۆشكی سپی و ئەلێزی پێشوازی لێدەكرێت.


لایەنێكی دیكە كە ئاماژەیە بۆ پێگەی كوردستان لەناو هاوپەیمانی نیودەوڵەتی دژی داعش، ئەوەیە كە بەشی هەرە زۆری دەوڵەتانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش بە خواست و دەستپێشخەری خۆیان دەیانەوێت هاوكار و هاریكاری هێزی پێشمەرگەی كوردستان بن لە مەشق و راهێنان و دابینكردنی پێداویستی سەربازی بۆ ئەوەی سەركەوتنەكانی پێشمەرگە بەردەوام بێت، ئەم خواست و دەستپێشخەرییەی تەواوی دەوڵەتانی هاوپەیمانی دژی داعش، هەوڵدانە بۆ ئەوەی ببنە لایەنێكی براوەی ئەم شەڕە كە مۆدێلی دەوڵەتی كوردستان و شێوازی شەڕی قارەمانانەی پێشمەرگە لەسەر زەوی بەسەر تیرۆریستانی داعشدا تۆماری كردووە. راشكاوانەتر ئەوانەی بە تێگەیشتنی نوێ سیاسەت دروست دەكەن و سیاسەت پیادە دەكەن، گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی ئەو دەوڵەتەی لە ژێر سێبەری لوولەی تفەنگی پێشمەرگە بەخۆڕسكی لەدایك بووە، مۆدێلی ئەو دەوڵەتەیە كە دوای رێككەوتنی ئاشتی ویستفالیا كۆتایی بەشەڕی ئایینی لە ئەوروپا هێنا، ئەوا دەوڵەتی كوردستان ئەو مۆدێلی دەوڵەتە دەبێت كە لەسەدەی بیست و یەكەمدا كۆتایی بەشەڕی ئایینی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەهێنێت. ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو دەوڵەتانەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی عەرەبی و ئیسلامیدا لەئێستا بوونیان هەیە، هیچ پێناسەیەكی ئەو دەوڵەتەیان بەسەردا ناچەسپێت كە ماكس ڤیبەر و رێككەوتنی ویستفالیا بۆ دەوڵەتی هاوچەرخیان كردووە، لەناو ئەم جوگرافیا پان و بەرینەدا تەنیا كوردستان وەك دەوڵەتی ئەمری واقیع ئەو پێناسەی راڤەكردووە كە دەتوانێت سەقامگیری و ئاشتی و تەبایی و پێكەوەژیان لەناو جوگرافیای خۆیدا بۆ پێكهاتە جیاوازەكانی دابین بكات و لەهەمانكاتیشدا بتوانێت سنوورەكانی خۆی لە هەڕەشەو مەترسیی دەرەكی بپارێزێت، كە دیارە لە ئێستا تیرۆریستانی داعش گەورەترین هەڕەشەن نەك بۆ كوردستان، بەڵكو بۆ تەواوی جیهان. لەمەش زیاتر تۆماس فریدمان كە یەكێكە لە دیارترین بیرمەندو رۆژنامەنووسەكانی ئەمڕۆی جیهان، راشكاوانە دەڵێت: دەوڵەتی هاوچەرخ لەسەدەی بیست و یەكەم دەبێت ئەم مەرجانەی تێدا بێت، ئەوجا دەتوانین بەسەر تیرۆریستاندا زاڵ بین كە ئەو مەرجانەش بریتین لە:

1. دەوڵەتی هاوچەرخ لەسەدەی بیست و یەك، دەبێت سەرۆكێكی لێبووردەی هەبێت كە بتوانیت تەبایی و پێكەوەژیان لەنێوان نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان دروست بكات.
2. ئەم دەوڵەتە دەبێت سوپایەكی هەبێت كە لەسەر زەوی توانای ئەوەی هەبێت سنوورەكانی خۆی لە هەڕەشەی تیرۆریستان بپارێزێت.

3. مامەڵەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەگەڵ ئەم دەوڵەتە هاوچەرخە دەبێت بە ئاستێك بێت، خۆیان ببنە مامان بۆ ئەوەی ئەم دەوڵەتە بەسەلامەتی لەدایك بێت.

ئەگەر سەیری ئەم سێ مەرجە بكەین كە تۆماس فریدمان بۆ دەوڵەتی هاوچەرخی دیاری كردووە، ئەوا ئەم مەرجانە لە تەواوی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست و جیهانی عەرەبی و ئیسلامی تەنیا لەكوردستاندا بوونیان هەیە، ئەمیش لەبەر ئەوەیە سەرۆك بارزانی ئەو سەرۆكە لێبوردەیەیە كە بەكردەیی سەلماندوویەتی لە دەوڵەتی كوردستاندا تەواوی ئایین و نەتەوە جیاوازەكان دەتوان بە ئاشتی و تەبایی و برایەتی پێكەوە بژین، هەروەها پێشمەرگەش ئەو سوپایەیە كە سەلماندوویەتی تەنیا سوپایە لەسەر زەوی دەتوانێت تیرۆریستانی داعش تێكبشكێنێت.

لەسەر ئەم بنەمایە ئەگەر ئەو پرسیارە لەخۆمان بكەین، ئایا كۆمەڵگەی نیودەوڵەتی بەگشتی و دەوڵەتانی هاوپەیمانیی دژی داعش، هەڵوێستیان بەرامبەر دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان چۆن دەبێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا ئەو كەس و لایەنانەی كە بە ئەقڵییەتی كۆنی پێناسەی دەوڵەت لەسەردەمی شەڕی سارد بیردەكەنەوە، دەڵێن، هێشتا كاتی باسكردنی دەوڵەتی كوردستان نییە، یان پێمان دەڵێن: دەوڵەتانی دەوروبەری كوردستان دژی رادەوەستن و ناهێڵن ئەم دەوڵەتە لەدایك بێت. بەڵام لەبەرامبەردا ئەوانەی بە ئەقڵیەتی تازە كار لەسەر دروستكردنی سیاسەت و رێكخستنەوەی سیستمی جیهانی دەكەن، بە راشكاوی دەڵێن: جیهان نەك نابێت دژی دامەزراندنی ئەم دەوڵەتە بێت، بەڵكو دەبێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی خۆی پشت و پەنای ئەم دەوڵەتە بێت بۆ ئەوەی ببێتە مۆدێلێك بۆ تەواوی دەوڵەتانی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی.
ئەوجا كاتێك بە روانگەی ئەقڵییەتی تازە پرۆسەی سەربەخۆیی دەوڵەتی كوردستان دەخوێنینەوە و سەرنجی ئەو رووداوگەلە خێرایەش دەدەین كە لەسەر ئەرزی كوردستان روودەدەن، ئەوا دەگەینە ئەو قەناعەتەی دەوڵەتی كوردستان تەنیا بریتی نییە لە ئاوات و خەونی چەند ساڵەی نەتەوەی كوردو گەلی كوردستان، بەڵكو وەك گەورەترین دەستكەوتەكانی شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش سەیر دەكرێت و هەموو هەموو هاوپەیمانیی نیودەوڵەتییش پارێزگاری لەم دەستكەوتە گەورەیە دەكەن و پشتگیری ئەو سەرۆكە دەكەن كە بە كردەیی، برەوی بە لێبووردەیی و پێكەوەژیانی لەنێوان نەتەوەو ئایینە جیاوازەكان داوەو هاوكارو هەماهەنگی پێشمەرگە بووە كە بۆتە ئەو سوپا نموونەییەی كە لەسەر زەوی نەك تیرۆریستان تێكدەشكێنێت، بەڵكو فیكر و ئەقڵییەتی تیرۆریستانیش لە ریشە هەڵدەكێشێت.

لێرەوە ئەگەر ئەو پرسیارە بكەین، ئایا لەسەر چ بنەمایەك دەوڵەتی كوردستان وەك گەورەترین دەستكەوتی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی تیرۆر سەیردەكرێت؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە گرنگە بگەڕێینەوە بۆ چەمكی دەستكەوت و سەركەوتن لەسیاسەتی ئیدارەی جۆرج دەبلیو بوش بەرامبەر بە عێراق. ئاشكرایە جورج دەبلیو بوش كاتێك پرۆسەی ئازادكردنی عێراقی بە رووخانی رژێمی سەدام حوسێن دەستپێكرد، ئامانجی شەڕەكەی راگەیاند كە دوای سەدام حوسێن عێراقێك بونیاد دەنێتەوە كە دیموكراتی و فیدڕاڵی و فرەیی و پەرلەمانی بێت، بەڵام هیچ كام لەم دەستكەوتانە بەدینەهاتن و بەپێچەوانەوە عێراق بووە نەوایەكی ئارام بۆ تیرۆریستان و شەڕی مەزهەبگەرایی نێوان شیعەو سوننە، هەربۆیە كاتێك پرسیار لە ئیدارەی بوش دەكرا، ئێوە دەڵێن لەشەڕی عێراق سەركەوتووین، ئایا سەركەوتن لای ئێوە مانای چییە؟ دیارە ئەم پرسیارە لای ئیدارەی بوش بێ وەڵام بوو، بۆیە شەڕەكە بە شەڕێكی دۆڕاو لەقەڵەم درا، بەڵام ئەگەر سەیری ستراتیژیەتی شەڕی دژی داعش بكەین كە باراك ئۆباما رایگەیاندووە و بریتییە لە تێكشكاندن و لە ریشە هەڵكێشانی فیكری داعش، ئەوا هێزی پێشمەرگەی كوردستان لەسەر زەوی بە هاوكاری ئەمریكاو هاوپەیمانیی نیودەوڵەتی، تیرۆریستانی داعشی لە رووی سەربازییەوە تێكشكاندووە، هەروەها لۆژیك و لێبووردەیی سەرۆك بارزانی فیكری داعشی ریشەكێش كردووە، كەواتە ئەگەر ئێستا ئەو پرسیارە لەئیدارەی ئۆباما بكرێت و پێیان بڵێن: ئێوە دەڵێن لە ستراتیژیەتی شەڕی دژی تیرۆر سەركەوتووین، ئایا سەركەوتن لای ئێوە مانای چییە؟ بێگومان هەر بەرپرسێكی ئیدارەی ئۆباما دەڵێت: سەركەوتنی ستراتیژیەتی دژی تیرۆر هاوكاری ئەمریكایە بۆ سەركەوتنەكانی پێشمەرگەو پاراستنی ئەو كوردستانەیە كە جیا لەوەی تەبایی و پێكەوەژیانی بۆ پێكهاتە جیاوازەكانی دروستكردووە، لەهەمانكاتدا بۆتە شوێنی حەوانەوە بۆ هەموو دەربەدەرەكانی شەڕی داعش لە عێراق و سووریا، هەر لەسەر شێوازی كوردستانیش ئایندەی ناوچەكە بونیاد دەنرێتەوە.

كۆتایی داعش سەرەتای وەرچەرخانێكی
دراماتیكیی گەورە لەناوچەكەدا

ئەگەر پرۆسەی ئازادكردنەوەی موسڵ وەك تێكشكاندنی داعش لە رووی سەربازییەوە لەقەڵەم بدرێت، بەڵام ناتوانرێت بە كۆتایی شەڕی مەزهەبگەرایی شیعەو سوننە لە عێراقدا دابنرێت. دیارە شەڕی مەزهەبگەرایی شیعەو سوننەش درێژكراوەی شەڕی ناوخۆی سووریا و باشووری لوبنان و یەمەن و تەواوی جیهانی ئیسلامیشە، لەم بازنەیەدا پرۆسەی ئازادكردنەوەی موسڵ دەبێتە ناوچەی تەقینەوەی گرژی و ئاڵۆزییەكانی نێوان ئەو جەمسەرانەی كە خۆیان بە نوێنەری شیعەو سوننە دەزانن، لەم راستەوە هەندێك مەزندەی ئەوە دەكەن كە هاوكات لەگەڵ پرۆسەی ئازادكردنەوەی موسڵ، یان راستەوخۆ دوای ئازادكردنەوەی موسڵ، شەڕو ئاڵۆزی لەچەند شوێنێكی دیكەی ناوچەكە لەنێوان ئەو جەمسەرانە بەتایبەتی (توركیاو سعودیەو ئێران) ئەوجا راستەوخۆ بێت، یان شەڕی بەوەكالەت هەڵدەگیرسێت، هەندێكی دیكەش مەزندەی ئەوە دەكەن كە گۆڕەپانی شەڕی ئازادكردنەوەی موسڵ خۆی راستەوخۆ ببێتە گۆڕەپانی شەڕی بەوەكالەتی دەوڵەتانی دراوسێی عێراق، بەتایبەتی ئێران كە لەیەمەنەوە تادەگاتە باشووری لوبنان سەرپەرشتی شەڕی بەوەكالەت دەكات.
پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئەگەر ستراتیژیەتی ئێران لە تەواوی ناوچەكە پشتگیریكردنی شەڕی بەوەكالەت بێت، ئایا كاردانەوەی جەمسەرەكانی دیكە بەرامبەر ئەم ستراتیژەی ئێران چۆن دەبێت؟ دیارە پسپۆڕان لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێن: ئەگەر ئێستا شەڕە ناراستەوخۆكە بەئاشكرا لەنێوان سعودیەو ئێراندا بوونی هەبێت، ئەوا ئەم شەڕە بەشێوەیەك لەنێوان جەمسەری شیعەو سوننەدایەو هیچ لایەك لەسعودیەو ئێران بە تەنیا نین و هەریەكەیان كۆمەڵێك هاوپەیمانی هەیە. هەر بۆ نموونە ئەگەر لەچوارچێوەی شەڕی سوننەو شیعە، بەشێكی زۆری دەوڵەتانی عەرەبی و پاكستان و توركیا پشتگیری بەرەی سعودیە بكەن، لەبەرامبەردا بەشێكی شیعەی عێراق و رژێمی ئەسەدو حزبوڵا و حوسییەكانیش خۆیان لەبەرەی ئێراندا دەبیننەوە، خۆ ئەگەر كێشەكەش وەك دووبەرە لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك كێشەی نێوان ئێران و ئیسرائیل سەیری بكەین، ئەوا بەرەكە فراوانتر دەبێت، ئیسرائیل دەكەوێتە بەرەی سعودیەو ئەمریكاو ناتۆ، ئێرانیش دەكەوێتە بەرەی عێراق و سووریا و حزبوڵا و حوسییەكان و رووسیاو كۆریای باكوورەوە.
سەبارەت بە ئەگەری یەكەمیان كە شەڕی بەوەكالەت بۆ فراوانكردنی مەدی شیعە كە ئێران رێبەرایەتی دەكات، چاودێران پێیانوایە، ئەگەری ئەم شەڕە لەگەڵ پرۆسەی ئازادكردنەوەی موسڵ چاوەڕوانكراوە، بەڵام سەبارەت بە ئەگەری دووەمیان كە رووبەڕووبوونەوەی ئیسرائیل و ئێرانە، ئەمەیان ئەگەرێكی دوورەو مەترسیی روودانی زۆر كەمە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئیسرائیل چەكی ئەتۆمی هەیە، بەڵام ئێران توانا ئەتۆمییەكەی لە چوارچێوەی رێككەوتنی لەگەڵ ئەمریكادا سڕكراوە، بۆیە خۆی ناخاتە ئەم شەڕەوە.


كەواتە ئەم ئاراستەیە بەرەو ئەوەمان دەبات كە شەڕی بەوەكالەت ئەگەرێكی نزیكە، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئەگەر شێوازی شەڕی بەوەكالەتی ئێران گۆڕەپانی شەڕی نێوان شیعەو سوننە بێت لەو وڵاتانە، ئایا گۆڕەپانی شەڕی بەوەكالەت دژی ئێران كوێ دەبێت؟ سەبارەت بەوەڵامی ئەم پرسیارەش شارەزایان و پسپۆڕان دەڵێن، پێكهاتەی ئێران پێكهاتەیەكی هەمەڕەنگەو لەچەندین نەتەوەو مەزهەب و ئایینی جیاواز پێكهاتووە، بەشێكی زۆری ئەم پێكهاتانە ئۆپۆزیسیۆنی دەسەڵاتی سیاسیی تارانن، هەربۆیە كاتێك داعش لە رووی سەربازییەوە كۆتایی دێت، ئەوا شەڕەكە شێوازێكی تەواو شەڕێكی ناوخۆیی مەزهەبگەرایی سوننەو شیعە وەردەگرێت، لەم حاڵەتەدا ئەگەر شەڕی بەوەكالەتی ئێران ببێتە هۆكاری درێژە پێدانی شەڕی ناوخۆ لە عێراق و سووریا و یەمەن، ئەوا بەهەمان شێواز شەڕێكی بەوەكالەتی ناوخۆ بۆ بەرژەوەندی ئەو وڵاتانە لەناو ئێرانیشدا دەست پێدەكات.
لەناو ئەم هاوكێشە ئاڵۆزەدا كە پرۆسەی ئازادكردنەوەی موسڵ بەرەو كۆتاییهاتن دەڕوات، ئەمریكا وەك سەرۆكی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش، لەهەوڵی ئەوەدایە، فاكتەری سەرەكیی دروستبوونی شەڕی بەوەكالەت و ئیقلیمی دووربخاتەوە، هەر بۆیە بە ئاشكرا رایگەیاندووە، ئەو هێزانەی بۆ نموونە وەك (حەشدی شەعبی و هێزی دیكەش لە كوردستاندا) كە راستەوخۆ سیاسەت و ستراتیژیەتی ئێران جێبەجێ دەكەن، لەشەڕی دژی داعشدا بە هێزی ئاسمانی پشتگیری ناكرێن، ئەمەش مانای ئەوەیە لەئێستاوە ئەو هێزانە دەستنیشان كراون كە دوای داعش بۆ بەرژەوەندیی مەدی شیعەگەرایی لەناوچەكەدا درێژە بە شەڕی ناوخۆیی دەدەن. پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەگەر هەڵوێستی ئەمریكا لەناو شەڕی كۆتاییهێنان بەرامبەر داعش، ئەم هەڵوێستەی هەبێت، ئایا دوای ئازادكردنەوەی موسڵ و دەستپێكردنی قۆناخی گێڕانەوەی سەقامگیری و متمانە لەنێوان شیعەو سوننەی عێراقدا، چ هەڵوێستێكی بەرامبەر ئەو هێز و لایەنانە دەبێت، كە بۆ بەرژەوەندیی ئێران فیتنەی مەزهەبگەرایی دروست دەكەن؟ بێگومان لەم حاڵەتەدا كە ستراتیژیەتی ئەمریكاو هاوپەیمانان تێكشكاندنی داعش و لە ریشەهەڵكێشانی فیكری داعشە وەك فیتنەی شەڕی مەزهەبگەرایی لەناوچەكەدا، لەم حاڵەتەدا ئەگەر دوای داعش شەڕی ناوخۆی نێوان شیعەو سوننە بەردەوام بێت، ئەوا ئەو لایەنەی كە دەبێتە هۆكاری بەردەوامیی شەڕی ناوخۆی شیعەو سوننە، وەك فیكری داعش سەیردەكرێت و هاوپەیمانی نیودەوڵەتی و ئەمریكا بەرامبەری رادەوەستن، ئەمەش بەو مانایەی كاتێك داعش كۆتایی دێت، هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعش ئەركەكەی كۆتایی نایەت، بەڵكو ئەو كاتە ئەركی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی كۆتایی پێدێت، كە هۆكاری فیتنەی مەزهەبگەرایی نێوان شیعەو سوننە كۆتایی پێهاتبێت.