یەكێك لەمەرجەكانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بۆ داڕشتنی ستراتیژیەتی دژی داعش دوورخستنەوەی نوری مالیكی بووە لەپۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق

«یەكێك لەهۆكارەكانی كەوتنی موسڵ بە دەستی داعش سیاسەتی مەزهەبگەرایی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق بووە، دانیشتووانی موسڵ ئازارو مەینەتییەكی زۆریان بە دەستی هێزە ئەمنییەكانی عێراقەوە بینیبوو، ئەمەش لەبەر ئەوە بوو نوری مالیكی هێزە ئەمنییەكانی بەسیاسی كردبوو، بەجۆرێك كە ببوونە هێزێكی مەزهەبگەرای شیعە لەدژی سوننەو بەمەش عەرەبی سوننە هەستیان بەوە دەكرد كە لەلایەن سوپایەكی مەزهەبگەرای شیعەوە داگیركراون، خەڵكی موسڵ هێندە ترسیان لەهێزەكانی مالیكی هەبوو، بەناچاری پێشوازییان لەداعش كرد.

دوای كەوتنی موسڵ لە زۆر لاوە داوا لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كرا كە دەستبەجێ هێزی سەربازی بەكاربهێنێت، بەڵام سەرۆك ئۆباما بیری لەوە كردەوە، ئەگەر لەبری حكومەتێك (حكومەتەكەی مالیكی) كە خۆی بەرپرسیاری یەكەمی ئەم كارەساتەیە، هێز بەكاربهێنێت، ئەوا لەوانەیە ئاكامەكەی پێچەوانە بكەوێتەوە، راشكاوانەتر ئەگەر پشتگیری حكومەتەكەی مالیكی بكرێت و چالاكانە هێزی ئاسمانی بەكاربهێنرێت، ئەوا هیندەی دیكە سوننە لە پرۆسەی سیاسی دووردەخرێتەوەو دەبێتە هۆكاری ئەوەی ژمارەیەكی زیاتر لە هاووڵاتیانی سڤیلی عەرەبی سوننە بكوژرێن، بۆیە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بڕیاریدا بەشێوەیەكی بنەڕەتی خۆی لەشەڕی ناوخۆی مەزهەبگەرایی نێوان سوننە و شیعە بەدوور بگرێت. لەبری ئەمە سەرۆك ئۆمابا رایگەیاند كە پێویستمان بە ئاراستەیەكی گشتگیرتر لەگەڵ بەغدا هەیە، یەكەمیان ئەوەیە دەبێت عێراقییەكان پۆستی سەرۆك وەزیران لەمالیكی وەربگرنەوەو بیدەنە سەرۆك وەزیرانێكی تازە، عەبادی لە پێویستیی بەشداریی هەموو پێكهاتەكان لەكابینەكەی تێگەیشتبوو، بۆیە هەوڵیدا هەموو پێكهاتەكان بەشداری پێبكات، ئەوە ماوەی دوو ساڵە ئەمریكا مامەڵە لەگەڵ حكومەتی عەبادی دەكات، لەماوەی ئەم دووساڵەدا توانراوە سوپایەكی تا رادەیەك پڕۆفیشناڵ و كەمتر مەزهەبگەرا بونیاد بنرێتەوە، ئەمەش باشترە لەوەی مالیكی و دەتوانرێت كاری لەگەڵ بكرێت. هەربۆیە كاتێك سەرۆك ئۆباما لە 2014 ستراتیژیەتی دژی داعش راگەیاند، ئاماژەی بەوەكرد كە ئەم ستراتیژیەتە ماوەی 36 مانگی دەوێت، هەتا جێبەجێ دەكرێت، ئێستا دوو لەسەر سێی ئەم ماوەیە تێپەڕیوە، ئەگەر هەتا ئەو كاتەی سەرۆكی نوێ دەست بەكار دەبێت، بتوانرێت بەشی هەرەزۆری ئەو خاكەی داعش داگیری كردووە، ئازاد بكرێتەوە، ئەوا ئەركی سەرەكیی ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا دابینكردنی سەقامگیری بۆ عێراق دەبێت.»

فیلیپ.ئێچ. گۆردن

راوێژكاری تایبەتی سەرۆكی ئەمریكا و رێكخەری سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كەنداو لەكۆشكی سپی لەماوەی ساڵانی 2003- 2015، رۆژی 26ی ئۆكتۆبەر ئەم قسانەی لە دیمانەیەكدا لەگەڵ ئامۆژگای ئەنجومەنی پێوەندییەكانی دەرەوە كردووە.

هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی پێش ئەوەی شەڕی داعش بكات كۆتایی بە حوكمڕانیی مالیكی هێنا
كاتێك لە 10ی حوزەیرانی 2014 موسڵ لەلایەن تیرۆریستانی داعشەوە داگیركرا، ئەمریكاو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بێدەنگییان هەڵبژارد، سەبارەت بەم بێدەنگییە پرسیار ئەوەیە بۆچی ئەو كاتەی كە نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق بوو، ئەمریكاو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەم هەڵوێستەیان وەرگرت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە فیلیپ. ئێچ. گۆردن كە ئەوكات راوێژكاری تایبەتی سەرۆك ئۆباما و رێكخەری سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كەنداو بووە، لەتازەترین لێدوانیدا كە رۆژی 26ی ئۆكتۆبەر لەمیانەی دیمانەیەكدا لەگەڵ ئامۆژگای پێوەندییەكانی دەرەوە ئاماژەی پێكردووە، دەڵێت:
1. سەرۆك ئۆباما نەیدەویست راستەوخۆ بەشداری شەڕی دژی داعش بكات، لەكاتێكدا حكومەتەكەی مالیكی بەرپرسیاری سەرەكی ئەو كارەساتەیە كە لە عێراق روویداوە. هەربۆیە ئەگەر ئەمریكا پشتگیری مالیكی بكردایە، ئاكامی پێچەوانەی لێدەكەوتەوە.
2. ئیدارەی ئەمریكا كەوتنی موسڵی وەك ئاكامی شەڕی نێوان حكومەتێكی دیموكراتی و رێكخراوی تیرۆریستی داعش سەیر نەكرد، بەڵكو وەك شەڕی ناوخۆی مەزهەبگەرایی نێوان شیعەو سوننە سەیركرد، بۆیە بڕیاریدا خۆی لەشەڕی ناوخۆی نێوان عەرەبی شیعەو عەرەبی سوننە بەدوور بگرێت.
ئەم دووخاڵەی فیلیپ گۆردن ئاماژەی پێكردوون، شرۆڤەی بارودۆخێك نییە، بەڵكو ئاشكراكردنی كۆمەڵێك زانیاریی گرنگن سەبارەت بە تێڕوانینی ئیدارەی ئەمریكا بۆ فەشەلی نوری مالیكی لە حوكمڕانیی عێراقدا، راشكاوانەتر ئیدارەی ئەمریكی و سەرۆك ئۆباما، نوری مالیكی-یان وەك سەرچاوەی ئەو نەخۆشییە دەستنیشان كردووە كە بۆتە هۆكاری ئەوەی عەرەبی سوننە لەموسڵ ناچاربن پێشوازی لەتیرۆریستانی داعش بكەن. بۆیە ئەمریكا بیری لەوە كردەوە كە ستراتیژیەتێكی جیاوازو گشتگیرتر لەگەڵ بەغدا دەست پێبكات، هەنگاوی یەكەمیش بۆ داڕشتنی ئەم ستراتیژیەتە وەك فیلیپ گۆردن ئاماژەی پێكردووە، دەبێت نوری مالیكی كە حزبەكەی براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەكانی نیسانی 2014 بوو، رێگەی پێنەدرێت پەرلەمانی عێراق رایبسپێرێت بۆ ئەوەی كابینەی حكومەت پێكبهێنێتەوە. ئەم بڕیارەی ئەمریكا كە دواتر بووە بڕیاری نەتەوە یەكگرتووەكان و دەوڵەتانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیش مانای ئەوەیە:
ئەمریكاو نەتەوەیەكگرتووەكان و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی، راگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی لەلایەن داعشەوە، بەو مانایە نییە كە رێكخراوی تیرۆریستی داعش زۆر بەهێزەو عەرەبی سوننە خوازیاری دامەزراندنەوەی خەلافەتی ئیسلامین، بەڵكو مانای ئەوەیە پەتای ئەم نەخۆشییە سیاسەتە هەڵەكانی نوری مالیكی بووەو عەرەبی سوننەش لەنێوان هێزە مەزهەبگەرا شیعەكەی مالیكی و هێزە تیرۆریستییەكەی ئەبوبەكر بەغدادی دووەمیان هەڵبژاردووە، بۆیە ئەگەر حوكمڕانیی مالیكی كۆتایی پێبهێندرێت، شەڕی دژی داعش ئاسانتر دەبێت.
حكومەتەكەی نوری مالیكی بێجگە لە بەشێكی كەمی شیعە كە دارودەستەی خۆی بوون لە حوكمدا، هەموو پێكهاتەكانی دیكەی پەراوێز خستبوو، ئەمەش هۆكاری سەرەكیی سەرهەڵدانی شەڕی مەزهەبگەرایی لەنێوان شیعەو سوننە و شەڕی نێوان كوردو عەرەبە لەعێراقدا، ئەوجا بۆ ئەوەی هەوڵێك بخرێتەگەڕ بۆ ئەوەی پرۆسەی سیاسیی عێراق رێكبخرێتەوە، ئەوا هیچ رێگەیەكی دیكە لەبەردەمدا نییە، تەنیا ئەوە نەبێت مالیكی لە حكومەت و پرۆسەی سیاسی دووربخرێتەوە.


سیاسەتی مەزهەبگەرایی مالیكی، شەرەفی سەربازی سوپای عێراقی شكاندبوو، وایكردبوو كە سوپا هەست بە ئینتیمای نیشتمانی نەكات، هەر بۆیەش لەگەڵ دەركەوتنی چەند سەد چەكدارێكی تیرۆریستانی داعش، بەیەكجار زیاتر لە پێنج فیرقەی سوپای عێراق و پۆلیسی فیدڕاڵیی عێراق تەسلیم بوون، ئەو هەموو چەك و تەقەمەنی و ئامێر و كەلوپەلی سەربازییەشیان بۆ چەكدارانی تیرۆریستی داعش بەجێهێشت. ئەگەر فەتواكەی ئایەتوڵا سیستانی نەبوایە كە داوای رەشبگیری لە عەرەبی شیعە كرد، ئەوا بەغداش دەكەوتە بەر دەستی تێرۆریستانی داعش.


دیارە لەماوەی دووساڵی رابردوو كە نوری مالیكی لەپرۆسەی سیاسی و حوكمڕانی لەعێراقدا دوورخراوەتەوە، وەك لایەنی ئەمریكیش راشكاوانە جەختی لەسەر دەكاتەوە، توانراوە هەنگاوبەهەنگاو حوكمڕانیی عێراق راستبكرێتەوەو هەروەها توانراوە سوپایەك بونیاد بنرێتەوە كە جۆرێك لە پڕۆفیشناڵی و كەمتر مەزهەبگەرایی پێوە دیار بێت و دەتوانرێت مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، ئەمەش نەك تەنیا ئەمریكا بتوانێت مامەڵە لەگەڵ حكومەت و سوپای عێراق بكات، بەڵكو وەك ئێستا دەبینین ئەوە بۆ یەكەمجارە لەمێژووی عێراقدا، سوپا و پێشمەرگە پێكەوە هەماهەنگی دەكەن و پێكەوە لەیەك سەنگەردا دژی تیرۆریستانی داعش دەجەنگن. ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر دوورخستنەوەی نوری مالیكی لەحوكمڕانی و پرۆسەی سیاسی عێراق، مەرجی یەكەمی داڕشتنی ستراتیژیەتی شەڕی دژی داعش بووبێت، ئەوا دوای نەمانی داعش كە ستراتیژیەتی دووبارە سەقامگیركردنەوەو بونیادنانەوەی عێراق دەست پێدەكات، هێندەی دیكە مالیكی و ئەوانەی وەك مالیكی بیردەكەنەوە لە پرۆسەی سیاسی و حوكمڕانی دووردەخرێنەوە، خۆ ئەگەر لەئێستادا نوری مالیكی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بە هاوشێوەی ئەبوبەكر بەغدادی سەرۆكی رێكخراوی تیرۆریستی داعش سەیرنەكرێت، ئەوا لەو كۆنفرانس و كۆنگرە نێودەوڵەتییانەی دوای نەمانی داعش بۆ بونیادنانەوەی عێراق و ریشەكێشكردنی فیكری داعش رێكدەخرێن، هیچ دوور نییە نوری مالیكی وەك تاوانباری شەڕ و هۆكارێك بۆ بەهێزكردنی فیكری داعش لەلایەن دادگای نێودەوڵەتی تاوانەكانی جەنگەوە بانگهێشت بكرێت و لێپرسینەوەی لەگەڵدا دەكرێت.


گرنگە مالیكی پەند لە داعش وەربگرێت هیچ كامتان شەڕی حكومەتێكی دیموكراتیتان پێ ناكرێت
ئاشكرایە نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، داگیركردنی شاری موسڵیان لەلایەن داعشەوە، وەك شەڕی نێوان حكومەتەكەی مالیكی و رێكخراوێكی تیرۆریستی لەقەڵەم نەدا، بەڵكو وەك شەڕی ناوخۆی نێوان شیعەو سوننە سەیریان كردو خۆیان لێ دوورەپەرێز گرت، بەڵام كاتێك لە ئابی 2014 داعش پەلاماری كوردستانی داو چەند ناوچەیەكی كوردستانی داگیركرد، جیا لەوەی لەسەر ئاستی ناوخۆی كوردستان سەرۆك بارزانی شەڕی مان و نەمانی راگەیاند، هەموو جیهان (بە نەتەوە یەكگرتووەكان، دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا و ناتۆ و لەسەرووی هەمووشیانەوە ئەمریكا) پێكەوە هەموویان هاتنەدەنگ و بڕیاریاندا پشتگیری كوردستان و پێشمەرگە و سەرۆكەكەی بكەن. ئەم هەڵوێستەی جیهان بەرامبەر كوردستان دژی داعش، جیا لەوەی دانپێدانان بوو بە حوكمڕانیی هەرێمی كوردستان، لەهەمانكاتدا پیشاندانی پشتگیری و متمانەبوون بوو بەسەرۆكەكەی كە نموونەیەكی حوكمڕانیی سەركەوتووی لەناوچەیەكی ئاڵۆز و پڕكێشەدا پێشكەشی جیهان كردووە. لەبەرامبەریشدا ئەو هەڵوێستەی جیهان بەرامبەر مالیكی و حكومەتەكەی ئاماژە بوو بۆ ئەوەی كە جیهان چۆن سەیری خەلافەتەكەی ئەبوبەكری بەغدادی دەكات، بەهەمان شێوەش سەیری حكومەتەكەی مالیكی دەكات. لەمەش زیاتر كە ئەم هەڵوێستەی جیهان پەیامێكی راشكاوانەیە بۆ مالیكی و پێمان دەڵێت، ئەگەر بمانەوێت لەشەڕی دژی داعش سەركەوتوو بین، ئەوا هەنگاوی یەكەم ئەوەیە كە مالیكی و ئەقڵییەتی مالیكی بۆ سیاسەت و حوكمڕانی دەبێت لە دەرەوەی پرۆسەی سیاسی و حوكمڕانیدا بن.


دیارە لەو كاتەوەی سەركەوتنەكانی پێشمەرگە بوونە ئاماژەیەك بۆ تێكشكاندنی تەواوی تیرۆریستانی داعش، لەسەر ئاستی سیاسیی ناوخۆی كوردستان و هەروەها ئاستی سیاسیی ناوخۆی عێراق، كەسان و لایەنێك هەن كە هەستیان بەوە كردووە لەم شەڕەدا دۆڕاون و لەهاوكێشەی پاش سەركەوتنی شەڕەكە هیچ پێگەیەكیان نابێت و خۆری سیاسییان ئاوا دەبێت، ئەوا لە ئێستا وەك سەیردەكەین ئەو كەس و لایەنانە لە دژی سەركەوتنی شەڕی دژی داعش و قارەمانیەتی پێشمەرگە هەوڵی گرێدانی هاوپەیمانی دژ بە كوردستان و پێشمەرگە دەدەن، هەموو رق و كینە و هەناسەساردیی دۆڕاوی خۆیان دەكەنە رق و كینە و دژی سەرۆكی كوردستان هەڵیدەڕێژن، ئەمە لەكاتێكدایە هەموو جیهانی ئازاد، پێشمەرگە وەك سوپای كوردستان و سەرۆكەكەی وەك سیمبولی تێكشكاندنی تیرۆریستان سەیر دەكات.


ئەوەی لە چەند رۆژی رابردوو لە قسەكانی نوری مالیكی لە میانەی دیمانەیەكی لەگەڵ سایتی (n-news) لەسەر هەرێمی كوردستان و شەخسی سەرۆك بارزانی كردی، جۆرێكە لەهەستكردن بە دۆڕانێكی سیاسیی گەورەی ئەوتۆ كە جارێكی دیكە بۆی پڕناكرێتەوە، راشكاوانەتر لەمەش ئەوەیە كە ئێستا ئەقڵییەت و فیكری نوری مالیكی و ئەوانەشی پشتگیری نوری مالیكی دەكەن، وەك ئەقڵییەت و فیكری هیتلەر لەدوای شەڕی دووەمی جیهانی سەیردەكرێت، تەنانەت هەتا ئەگەر ئەو جۆرە ئەقڵییەتانە لە رێگەی پرۆسەی هەڵبژاردنیشەوە بێنەوە ناو پرۆسە سیاسییەكە، ئەوا چۆن لەساڵانی رابردوو یەكێتی ئەوروپا هەموو پێوەندییەكی خۆی لەگەڵ حكومەتی هاوپەیمانی نەمسا هەڵپەسارد، تەنیا لەبەر ئەوەی هاوپەیمانییان لەگەڵ حزبەكەی یۆرگ هایدەر كردبوو، كە ریشەی حزبەكەی هایدەر دەگەڕایەوە بۆ زیندووكردنەوەی نازیزم، لەئێستاشدا ئەگەر سەرنج لە شێوازی مامەڵەكردنی ئەمریكا لەگەڵ شەڕی داعش بدەین، دەبینین كۆڵەگەی سەرەكیی ئەو ستراتیژیەتە ئەوەیە كە مامەڵە لەگەڵ نوری مالیكی نەكات كە هەڵبژاردنەكانیشی بردۆتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە هەتا ئەگەر نوری مالیكی و حزبەكەی لە هەڵبژاردنەكانی داهاتووی عێراقدا زۆرینەی دەنگدەرانیش بە دەست بهێنن، ئەوا بێجگە لەوەی نوری مالیكی وەك شەخس رێگەی پێنادرێت خۆی بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق كاندید بكات، لەمەش زیاتر ئەگەر نوری مالیكی لەسەر ئەم ئەقڵییەتە شەڕانگێزییەی بەردەوام بێت كە دەبێتە سەرچاوەی فیتنەو شەڕانگێزی لەنێوان شیعەو سوننەو كوردو عەرەب لە عێراقدا، ئەوا هەتا نوری مالیكی سەرۆكی ئەو حزبە بێت، هیچ لایەنێكی نیشتمانی كە بەتەنگ ئایندەی عێراقەوە بێت، مامەڵەی لەگەڵ ناكات و دەبێت لە پرۆسە سیاسییەكە بكرێتەوە دەرەوە.


لەوانەیە ئەمجۆرە خوێندنەوەیەی كە ئێستا بۆ ئایندەی مالیكی و حزبەكەی دەكرێت، لای خەڵكانێك بە ئاسانی هەرس نەكرێت، لەبەر ئەوەی هەتا ئێستا لەبەر مەترسییەكانی تیرۆریستانی داعش وەك خۆی مامەڵە لەگەڵ شەخسی مالیكی و حزبەكەی نەكراوە، بەڵام كاتێك پەتای دۆڕانی حوكمڕانی و سیاسی بەو ئاستە سەر لە مالیكی تێكدەدات كە بانگەشە بۆ بازنەی شیعەگەرایی و شەڕی بەوەكالەت لە بەغدا بۆ دیمەشق و باشووری لوبنان و حوسییەكانی یەمەن دەكات، ئەوا لای هەموو كەسێك ئاشكرا دەبێت كە خۆی و حزبەكەی لە لیستی تیرۆریستیدا بە هاوشێوەی حزبوڵای لوبنانی تۆماردەكرێت، بەتایبەتیش كە ستراتیژیەتی سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا دوای نەمانی داعش ئەوجا (هیلاری بێت، یان ترامپ)، بریتی دەبێت لە كۆكردنەوەی هەموو هەوڵەكان بۆ ریشەكێشكردنی فیكری داعش و ئەو فیكرەشی كە داعشی بەهێز كردووە، بۆیە ئەگەر هەتا ئێستا فیكر و ئەقڵییەتی مالیكی بۆ سیاسەت و حوكمڕانی بە هاوشێوەی فیكر و ئەقڵییەتی تیرۆریستانی داعش لەسەر ئاستی جیهان مامەڵەی لەگەڵ نەكرابێت، ئەوا لە ستراتیژیەتی گێڕانەوەی سەقامگیری و دووبارە بونیادنانەوەی عێراق لە دوای داعش، ئەوا چۆن مامەڵە لەگەڵ فیكری داعش دەكرێت، بەهەمان شێوەش مامەڵە لەگەڵ ئەو ئەقڵییەت و فیكرە مەزهەبگەراییەی مالیكیش دەكرێت، كە هۆكاری سەرەكی بووە بۆ بەهێزكردنی فیكری داعش و دامەزراندنی خەلافەتی ئیسلامی لەعێراقدا.


پێوەندیی نێوان عێراق و كوردستان دوای ئازادكردنەوەی موسڵ
باشووری كوردستان وەك ئێستا بە فەرمی بەشێك بێت لە عێراق، یان وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ خۆی رابگەیەنێت، ئەوا ئەو جوگرافیایەی ئێستا لەبەر دەستیەتی و ئەو دەسەڵاتەی ئێستا لە هەموو بوارەكانی جوگرافیا و سوپا و ئابووری و سیاسی و دیپلۆماتی و. هتد هەیەتی، لەدوای نەمانی داعشیش هیچ گۆڕانكارییەكی بەسەردا نایەت، بەڵكو دوای داعش، بەهەمان شێوەی دوای رووخانی رژێمی سەدام حوسێن لە 2003 ئەمری واقیعی پێش نەمانی داعش وەك خۆی دەمێنێتەوەو هەوڵەكان بۆ دووبارە بونیادنانەوەی بەشە عەرەبییەكەی عێراق (ناوچەكانی سوننەو شیعە) دەخرێنەگەڕو كوردستان ناكەوێتە چوارچێوەی ئەو پرۆسەیە كە بۆ دووبارە بونیادنانەوەی عێراق لەدوای داعش دەخرێتەگەڕ.


دیارە كە دەشڵێین كوردستان نابێتە بەشێك لەدووبارە بونیادنەوەی بەشە عەرەبییەكەی عێراق، مەبەست ئەوەیە كە بەشە عەرەبییەكەی عێراق لەنێوان سوننەو شیعە چۆن رێكبخرێتەوە، ئەوكات پێوەندیی نێوان كوردستان و عێراق باسی لێوە دەكرێت. واتە دەبێت بەشە عەرەبییەكەی عێراق دوای بونیادنانەوەو رێكخستنەوەی پێوەندیی نێوان شیعەو سوننە، میكانیزمێك بدۆزنەوە بۆ ئەوەی پێوەندی ئایندەی عێراق و كوردستان دیاری بكات.
بۆ پرۆسەی بونیادنانەوەی بەشە عەرەبییەكەی عێراق، دیارە ئیدارەی ئیستای ئەمریكا لەوانەیە تەنیا فریای گرتنەوەی شاری موسڵ بكەوێت و مامەڵەكردن لەگەڵ بەشە عەرەبییەكەی عێراق دەكەوێتە ناو دۆسیەی سەرۆكی داهاتووی ئەمریكاو بریتی دەبێت لەوەی چۆن ئاشتی و سەقامگیری لەنێوان عەرەبی شیعەو عەرەبی سوننە بونیادبنرێتەوەو كام رێگە بگیرێتەبەر بۆ ئەوەی جارێكی دیكە رێكخراوی تیرۆریستی داعش كێشەی مەزهەبگەرایی نێوان شیعەو سوننە نەكاتە بەرمیلێك بارووت و بەهەموو بەشە عەرەبییەكەی عێراقدا بیتەقێنێتەوە.


كەواتە شەڕی دژی داعش وەك شەڕێكی جیهانی ئازاد بەرامبەر رێكخراوێكی تیرۆریستی جیهانی، لەدوای ئازادكردنەوەی موسڵ پێدەنێتە قۆناخێكی دیكە، لەلایەك ئەمریكاو هاوپەیمانیی نیودەوڵەتی بەرنامەو ستراتیژیان بەوجۆرەیە كە دوای ئازادكردنی موسڵ سەقامگیری بگێڕنەوە و شەڕی نێوان سوننەو شیعە كۆتایی پێبهێنن، لەبەرامبەریشدا تیرۆریستانی داعش بەرنامەو پیلانیان بەوجۆرەیە كە دوای ئەوەی موسڵ لەدەست دەدەن، بە جۆرێكی دیكە ئیستغلالی ئەو هەستە شەڕانگێزییە مەزهەبگەراییەی نێوان شیعەو سوننە بكەن و دووبارە بە تاكتیكێكی تازە مامەڵە لەگەڵ بارودۆخی دوای موسڵ بكەن. سەبارەت بە بەرنامەی داعش دوای موسڵ، رۆژنامەی نیویۆرك تایمز لە رۆژی 24ی ئۆكتۆبەری 2016 راپۆرتێكی بڵاوكردۆتەوە بەناونیشانی (دەوڵەتی ئیسلامی دوای موسڵ - The Islamic State After Mosul)، لەم راپۆرتەدا رۆژنامەكە ئاماژەی بەوە كردووە لەمانگی ئایاری رابردووەوە تیرۆریستانی پلانی ئەلئنحیاز (خطة الانحیاز)، یان كشانەوەی كاتییان بەرەو بیابان راگەیاندووە، لەم پلانەدا ئاماژە بەوە كراوە چۆن لەساڵانی دوای 2007 دوای ئەوەی ئەمریكا هێزی زیادكردو هێزەكانی سەحوەی سوننە توانییان قاعیدەی عێراق پاشەكشە پێبكەن، ئەمجارەش بەهەمان شێوە چەند بەرگرییان پێكرا لەموسڵ دەیكەن و پاشان دەكشێنەوە، لەبەرامبەردا ئامۆژگای واشنتۆن-یش بۆ دیراسەتی رۆژهەڵاتی نزیك لە تازەترین توێژینەوەیدا بەناونیشانی (لەداستانی موسڵ، دووبارە دروستبوونەوە لەدیالە: چۆن دەوڵەتی ئیسلامی بەرمیلی بارووتی مەزهەبگەرایی لە عێراقدا ئیستغلال دەكات – Losing Mosul، Regenerating in Diyala: How the Islamic State Could Exploit Iraq›s Sectarian Tinderbox) بڵاوكردۆتەوە، لەم توێژینەوە تازەیەشدا ئاماژە بەوە كراوە دوای ئەوەی داعش موسڵ لەدەست دەدات، جارێكی دیكە هەوڵدەدات لە دیالەوە سەرهەڵبداتەوەو ئەم سیناریۆیەش وەك دووبارەبوونەوەی سیناریۆكانی پێشتری رێكخراوی قاعیدەی لقی عێراق خراوەتەڕوو.


ئەگەر لەسەر ئەم دوو ئاراستەیە كە یەكەمیان ئاراستەی ئەمریكاو هاوپەیمانانە بۆ گێڕانەوەی سەقامگیری و ریشەكێشكردنی فیكری داعش، لەبەرامبەریشدا سەیری پلان و سیناریۆكانی داعش بكەین بۆ دوای ئازادكردنەوەی موسڵ، ئەوا ئەگەر ئەمریكاو هاوپەیمانان بەتەواوەتی لەسەر ئەو پەتاو نەخۆشییە مەزهەبگەراییە هەڵوەستە نەكەن كە بۆتە هاندەر و هۆكار بۆ بەهێزبوونی رێكخراوی تیرۆریستی داعش لەعێراقدا، ئەگەر داعش لەڕووی سەربازیشەوە تێكبشكێندرێت، ئەوا لەڕووی سیاسییەوە بەجۆرێكی دیكە داعش و لەداعشیش ترسناكتر سەرهەڵدەداتەوە.
كەواتە پڕۆگرامی سەرەكی بۆ رێكخستنەوەی بەشە عەرەبییەكەی عێراق (شیعە و سوننە) بریتییە لە چۆنیەتی گێڕانەوەی سەقامگیری، نەك وتووێژو دانوستاندن بێت لەسەر ئەوەی عێراق دیموكراتییە، یان عێراق فیدڕاڵییە، یان هەر ناوێكی دیكە كە قسەكانی پێدەڕازێننەوە.

ئەوجا ئەگەر عەرەبی سوننە لەدژی سوپای شیعەگەرای مالیكی پێشوازی لەداعش كردبێت، ئەوا پێش ئەوەی بیر لەوە بكرێتەوە فیكری داعش ریشەكێش بكرێت، دەبێت بیر لەوە بكرێتەوە كە عەرەبی سوننە لەوە دڵنیا بكرێتەوە كە جارێكی دیكە ناكەونەوە بەر هەڕەشەی هەژموونی هێزەكانی ئاسایش و سوپا وەك هێزێكی شیعە، بەڵكو دەبێت عەرەبی سوننە خۆی خاوەنی هێزی ئاسایش بێت و ئەو پشكەی لە سوپای عێراق هەبێت كە ناوچەكانی خۆی بێ بپارێزێت. بۆیە هەتا عەرەبی سوننە نەبێتە خاوەنی هێزی ئاسایش و سوپای خۆی، ئەوا ناتوانرێت لەوە دڵنیابكرێتەوە كە جارێكی دیكە ناكەوێتە ژێر هەڕەشەی هێزەكانی شیعە.
ئەم ئاراستەیە كە پێشتر بۆ عێراقی دوای ئازادكردنی موسڵ باسكراوە، بریتی نابێت لە دروستكردنی هەرێمی فیدڕاڵی لەچوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدا، هەروەها بریتیش نابێت لە دابەزاندنی دەسەڵاتی زیاتر لە حكومەتی فیدڕاڵییەوە بۆ پارێزگاكان، بەڵكو بریتی دەبێت لەشێوازێكی تازە كەپێی دەگوترێت: (بەلامەركەزیكردنی هێزەكانی ئاسایش و سوپا)، ئەمەش واتە ئەگەر پارێزگاكانی عەرەبی سوننە هەر یەكەیان ببنە هەرێمێكی فیدڕاڵی، یان هەموویان پێكەوە ببنە هەرێمێكی فیدڕاڵی، دەبێت بەشێوەیەكی لامەركەزی خۆیان خاوەنی هێزەكانی ئاسایش و پۆلیس و سوپای خۆیان بن، بەڵام هەمووشیان دەبنەوە بەشێك لە سوپا و هێزەكانی ئاسایشی عێراق.
ئەوجا كە سەرەتای پرۆسەی گێڕانەوەی سەقامگیری بۆ نێوان شیعەو سوننەی عێراق بە لامەركەزیكردنی ئاسایش و سوپا بێت، ئەوا دەبێت جوگرافیای سوننە و شیعەش لەیەكتری جیابكرێتەوە، لەبەر ئەوەی كە سوپا و ئاسایش دەبێتە لامەركەزی، ئەم لامەركەزیەتە دەسەڵاتی شەرعی دەداتە ئەو هێزانە كە جوگرافیایەكی دیاریكراو دەپارێزن.


لە بارودۆخی ئێستای بەشە عەرەبییەكەی عێراقدا كە جوگرافیایەكی دیاریكراو بۆ هەموو عەرەبی سوننە جیانەكراوەتەوەو گەورەترین كێشەش چارەسەركردنی كێشەی نێوان سوننە و شیعەیە لە بەغدادا، ئەوا لەوانەیە بەلامەركەزیكردنی ئاسایش لەسەر ئاستی پارێزگاكان بۆ عەرەبی سوننە لەبارتر بێت و باشتر بتوانرێت كاری لەسەر بكرێت، لە هەمووشیان زیاتر بەلامەركەزیكردنی ئاسایش لەناو بەغدادا بۆ ئەوەی ئاسایشی سوننە بتوانێت گەڕەكەكانی سوننە بپارێزێت و ئاسایشی شیعەش گەڕەكەكانی شیعە بپارێزێت. ئەگەری سەركەوتنی ئەم چارەسەرەش بۆ گێڕانەوەی سەقامگیری لەنێوان شیعەو سوننە بەندە بە ئامادەبوونی نفوزی سیاسی و سەربازی ئەمریكا و هاوپەیمانان و نەتەوەیەكگرتووەكان لە بەشە عەرەبییەكەی عێراقدا، ئەگەر ئەم نفوزە سیاسی و سەربازییەی ئەو لایەنانە لەسەر ئەرز بوونی نەبێت، ئەوا چۆن دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە 2011 بووە هۆكاری ئەوەی داعش لە جێگەی ئەلقاعیدە دروست بێتەوە، ئەوا جارێكی دیكە لە داعش خراپتر دروست دەبێتەوە.


لەناو ئەم پرۆسە سیاسییە تازەیەدا، هەرێمی كوردستان لەدەرەوەی پرۆسەی رێكخستنەوەی نێوان عەرەبی شیعەو سوننەو بونیادنانەوەی بەشە عەرەبییەكەی عێراق دەبێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كوردستان هەم خاوەنی سوپای خۆیەتی كە پێشمەرگەیە، هەمیش توانیویەتی سەقامگیری و پێكەوەژیان لەنێوان ئایین و نەتەوە جیاوازەكان دروست بكات، بەڵام سەبارەت بە ئایندەی پارێزگای نەینەوا دوای داعش و لەبەر ئەوەی بەشە كوردستانییەكەی ئەو پارێزگایە لەلایەن هێزی پێشمەرگەی كوردستانەوە ئازادكراوەتەوە، ئەوا لەقۆناخی راگواستنی بونیادنانەوەی بەشە عەرەبییەكەی عێراق، هێزی پێشمەرگە بە هەماهەنگی لەگەڵ سوپای عێراق ئاسایشی قۆناخی راگواستنەكە بەڕێوەدەبات. ئەمەش لە پێناوی ئەوەیە جارێكی دیكە مەترسیی داعش لەسەر ئایندەی ئەو پارێزگایە دووربخرێتەوە، پاشانیش بۆ رێكخستنەوەی پێوەندی نێوان كوردستان و عێراق میكانیزمێك دەدۆزرێتەوە كە لەگەڵ ئەمری واقیعی ئێستای كوردستان یەكبگرێتەوە.


مەترسیی ئاشوب و شەڕانگێزیی دۆڕاوەكانی شەڕی دژی داعش
دۆڕاوی سەرەكی لەم شەڕەدا تیرۆریستانی داعش دەبن، بەڵام تەنیا لایەنی دۆڕاویش نابن، بەڵكو چەندین كەس و لایەنی دیكەش لەسەر ئاستی عێراق و كوردستان خۆیان وەك دۆڕاوی شەڕەكە لەدوای ئازادكردنەوەی موسڵ دەبیننەوە.

سەبارەت بە دۆڕاوی سەرەكی كە داعشە، پێنج شەش مانگ پێش ئێستا بەرنامەو پلانی بۆ دوای دۆڕانەكەی بەناوی (پلانی ئینحیاز) ئامادەكردووە، ئەمیش یان ئەوەیە پاشەكشە دەكات بۆ بیابانەكانی نێوان نەینەواو ئەنبار، یان هەوار دەگوازێتەوە بۆ دیالەو لەوێوە دووبارە بە خەیاڵی خۆی دەست پێدەكاتەوە، داعش لەماوەی رابردوو تەواو هەستی بەوە كردووە كە دەدۆڕێت، بۆیە پێشوەختە بەرنامەی خۆی ئامادەكردووە.
لەسەر ئاستی ناوخۆی عێراق و كوردستانیش دیارە مالیكی و ئەوانەشی لەكوردستانەوە پشتگیری مالیكی دەكەن، ئەوانیش هەر لەمانگی ئایاری 2016 ـەوە هەستیان كردووە دۆڕای دوای ئەو شەڕە دەبن، بۆیە لەمانگی ئایاری رابردووە پلانی خۆیان بەناوی «گۆڕینی هاوكێشەی هێز»ئامادەكردووە، لەمەشدا چۆن داعش پلانی خۆی نەشاردۆتەوەو ئەبومحەمەدی عەدنانی بەئاشكرا پێش كوژرانی وەك وتەبێژی دەوڵەتی ئیسلامی رایگەیاندووە، بەهەمان شێوە لەسەر ئاستی عێراق نوری مالیكی لەهەوڵی «گۆڕینی هاوكێشەی هێز»بووە بەدروستكردنی هاوپەیمانیی تازە لەگەڵ هێزگەلێكی عێراقی و كوردستانی بۆ ئەوەی لە هەر دەرفەتێكدا بێت، كودەتایەكی پەرلەمانی لە رێگەی زۆرینەو كەمینەی پەرلەمانییەوە بەسەر عەبادی-دا بكات، لەسەر ئاستی كوردستانیش، دیارە هەر لەمانگی ئایاری 2016ـەوە دوای ئەوەی نەوشیروان مستەفا لە لەندەن گەڕایەوە خەرێكی رێككەوتن بووە لەگەڵ یەكێتی نیشتمانی لە ژێر ناونیشانی «گۆڕینی هاوكێشەی هێز» لەكوردستان، ئەمەش هەر لە پێناوی ئەوە بووە كە كودەتایەكی پەرلەمانی دیكەی زۆرینەو كەمینە دژی سەرۆكایەتی و حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەنجامبدات، بۆ ئەمەش هەم ئەوانەی لە كوردستان پیلانی (گۆڕینی هاوكێشەی هێزیان) بەڕێوەدەبرد، سەردانی نوری مالیكی-یان كردو لەگەڵی كۆبوونەوەو هاوپەیمانی تازەیان گرێدا، هەمیش نوری مالیكی سەردانی سلێمانی كردو لەگەڵ سەركردایەتی گۆڕان و یەكێتی كۆبووەوە، بەڵام ئاكامی پلانی (گۆڕینی هاوكێشەی هێز)ی هەردوولا شكستی هێنا. ئێستا خەریكە هەموو ئەوانەی كە پلانی پێشوەختەیان بۆ دوای شەڕی داعش دادەڕشت، لەپرۆسە سیاسیی كوردستان و عێراقدا دەكەونە پەراوێزەو كاریگەرییان لەناو پرۆسەكەدا نامێنێت.


دیارە مەترسیی گەورە لەپلانەكەی داعش دوای ئازادكردنی موسڵ، ئەوەیە كە كێشەی مەزهەبگەرایی نێوان شیعە و سوننە بكاتە بەرمیلێك بارووت و پاشان بەهەموو عێراقدا بیتەقێنێتەوە، دیارە ئەم پلانەی داعش وەك دۆڕاوی سەرەكیی شەڕەكە لەلایەن نوری مالیكی (ئەویش وەك دۆڕاوی شەڕەكە)ـەوە بەگەرمی پێشوازی لێكراوە، پێشوازی گەرمی مالیكی لە پلانەكەی داعش، بزواندنی هەستی مەزهەبگەرایی شیعەیە، نەك تەنیا لە عێراقدا، بەڵكو لەتەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەبەر ئەوەی كاتیك مالێكی دەڵێت: «شەڕی ئێمە وەك شیعە لەگەڵ شەڕی سووریا و یەمەن جیاوازی نییە»، ئەمە مانای ئەوەیە مالیكی تەنیا خۆی ئامادەناكات بۆ دروستكردنی فیتنەو ئاشوب لەگەڵ عەرەبی سوننەی عێراق، بەڵكو خۆی گرێدەداتەوە بە مەددی شیعەگەرایی لەسەرانسەری ناوچەكەدا، هەروەها پیشاندانی ئامادەباشییە بۆ ناردنی چەكدارانی حەشدی شەعبی بۆ سووریاو یەمەن، هەروەها هاتنی چەكدارانی شیعە لە یەمەن و باشووری لوبنان و سووریاوە بۆ فریای مالیكی لەو كاتەی دەكەوێتە تەنگانەوە، ئەم حاڵەتەی بەسەر مالیكی هاتووە، شەڕێكی دۆڕاوەو كەسێكی دۆڕاوی سەرلێتێكچوو بەڕێوەی دەبات، بۆیە نەك هەر سەركەوتوو نابێت، بەڵكو چارەنووسی لەگەڵ دۆڕاوی سەرەكیی شەڕەكە كە داعشە گرێدەداتەوە.

سەبارەت بە دۆڕاوەكانی شەڕی داعشیش لەكوردستاندا، لەئێستا لە هەوڵی ئەوەدان تانەوتەشەر بۆ پێشمەرگە و هەروەها بەشداری كوردستان لەشەڕی ئازادكردنەوەی موسڵ بكەنە جۆرێك لە فیتنەو ئاژاوەگێڕی لەكوردستان و لەگەڵ ئازارو مەینەتییەكانی خەڵكی كوردستان تێكەڵی بكەن، هەروەك چۆن ئێستا هاوپەیمانەكانی مالیكی بۆ تێكدانی رەوشی ئارامیی كوردستان، باری ناسەقامگیری دارایی و ئابووری كوردستانیان قۆستۆتەوەو دەوام و ژیانی دامەزراوەییان لەو ناوچانە پەكخستووە كە تیایدا باڵادەستن، ئەمەش لەپێناوی ئەوەیە كە ژینگەیەكی ئاڵۆزی سیاسیی ئەوتۆ دروست بكەن كە دوای ئازادكردنەوەی موسڵ، دۆڕاویی خۆیانی لەشەڕەكەدا پێ بشارنەوە.


بەڵام ئەوەی جێگەی بایەخەو سەرەتاكانی دەركەوتووە، ئەوەیە كە دۆڕاوەكانی شەڕی دژی داعش، ئەوجا چەكدار و تیرۆریستانی داعش بن، یان هەر كەس و لایەنێك كە بە دروستكردنی ئاژاوە و ئاشوب هەوڵی بۆ ناسەقامگیریی عێراق و كوردستان دابێت، دوای تێكشكانی داعش لە پرۆسەی سیاسیی عێراق و كوردستاندا جێگەیان نابێتەوە، هەروەك چۆن یەكێتی ئەوروپا رێگەی نەدا یۆرگ هایدەر بە رێگەی سندوقی دەنگدانیش تێكەڵی پرۆسەی سیاسیی نەمسا ببێتەوە، ئەوا هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیش رێگەنادات كەسانی وەك مالیكی و ئەوانەشی لەگەڵ ئەو هاوپەیمانن تێكەڵی پرۆسەی سیاسیی عێراق و كوردستان ببنەوە.