خاڵێكی گرنگ كە پرۆسەی ئازادكردنی موسڵ لە ئازادكردنەوەی ئەنبار و تكریت جیادەكاتەوە، ئەوەیە ئەمجارەیان ئەمریكا بە ئاشكرا رایگەیاندووە ئەگەر هێزی حەشدی شیعە بەشداری ئۆپەراسێۆنی ئازادكردنەوەی موسڵ بكات، ئەوا ئەمریكا ئامادە نییە هاوكاری لەگەڵدا بكات، یان بەهێزی ئاسمانی پشتگیری لێ بكات، دیارە سەبارەت بەم هەڵوێستەی ئەمریكا زۆر لە چاودێران باس لەوە دەكەن كە پێشتر حەشدی شیعە لە تكریت و فەلوجە و ئەنبار پێشێلكاری كردووەو هاووڵاتیانی سیڤیلی سوننەی كۆمەڵكوژ كردووە، ئەگەر ئەم بۆچوونەی چاودێران لەلایەكەوە راست بێت، بەوەی ئەمریكا نایەوێت شەڕی ئازادكردنەوەی موسڵ بگۆڕێت بۆ شەڕێكی تۆڵەسەندنەوەی نێوان شیعەو سوننە، ئەوا لەلایەكی دیكەوە ئاماژەیە بۆ ئەوەی ناكرێت جارێكی دیكە هێزێكی شیعە لەناوچەكانی سوننە بوونی هەبێت و بەپێچەوانەشەوە.
هۆكاری پەنابردن بۆ ئەم هەنگاوە وەك چارەسەرێك بۆ شەڕ و ململانێی نێوان شیعەو سوننە لە عێراقدا، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو قەناعەتەی كە رەگ و ریشەی رق و كینەی نێوان شیعەو سوننە لە عێراقدا بە ئاستێك قوڵ بۆتەوە، ئەگەر لێكجیانەكرێنەوە، بەهیچ جۆرێك ناتوانرێت هەنگاو بۆ چارەسەكردنی كێشەكانیان هەڵبگیرێت. ئەمەش واتە شەڕو كێشەی نێوان شیعەو سوننە چیدیكە ناتوانرێت بەڕێوەببرێت لەچوارچێوەی ئەو چەمكەی پێی دەڵێن: «بەڕێوەبردنی تەنگژەكان»، بەڵكو پێویستی بەوەرچەرخانە لەشەڕ و خوێنڕشتنەوە بۆ سەقامگیری و ئاشتی كە ئەم چەمكەش پێی دەگوترێت: «وەرچەرخانی تەنگژەكان».
لە پرۆسەی وەرچەرخانی تەنگژەكاندا، كە ئامانجی سەرەكی وەرچەرخانی شەڕ و خوێنڕشتنە بۆ ئاشتی و سەقامگیری، هەنگاوی یەكەم لە جیاكردنەوەی ئەو دوو لایەنە پێكناكۆكەوە دەست پێدەكات كە چیدیكە لە ئێستا بواری ئەوە نەماوە پێكەوە بژین، بۆیە باشترین هەنگاو ئەوەیە كە سەرەتا لێكجیابكرێنەوە، خۆیان حوكمڕانیی خۆیان بكەن، هەروەها هەر لایەك بەخۆی ئاسایشی جوگرافیای خۆی بپارێزێت.
ئەگەر پارێزگای نەینەوا بكرێتە نموونەیەكی بچووك كراوە بۆ چارەسەكردنی كێشەكانی هەموو عێراق لەدوای نەمانی داعش، ئەوا بێگومان هەموو لایەك گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە تەنگژەكانی پارێزگای نەینەوا هیچ هێزێك ناتوانێت لە چوارچێوەی پرۆسە (بەڕێوەبردنی تەنگژە)، شەڕ و تەنگژەی نێوان پێكهاتە جیاوازەكانی پارێزگای نەینەوا ئیدارە بكات، بۆیە پێویستی بەوەرچەرخانی ئەم شەڕ و تەنگژانە هەیە بۆ ئەوەی ئاشتی و سەقامگیری لەم پارێزگایە دروست ببێتەوە، لەم پرۆسەیەشدا دیارە هەنگاوی یەكەم ئەوەیە كە رێگری لەوە بكرێت ئەم پێكهاتە جیاوازانە كە ئێستا هەموویان خاوەنی هێزی چەكداری خۆیانن، تێكەڵاوی یەكتری ببنەوە.
باشترین بژارە كە ئێستا خەریكە بەتەواوەتی گەڵاڵە دەبێت و هەر سێ لایەنی سەرەكیی كوردستان و عێراق و ئەمریكا و هاوپەیمانان پێ رازی دەبن، ئەوەیە موسڵ بخرێتە ناو چوارچێوەی قۆناخێكی وەرچەرخانەوە، لەسەرەتای ئەم قۆناخە ئاسایشی ئەم پارێزگایە بخرێتە سەر شانی هێزی پێشمەرگەو سوپای عێراق، راشكاوانەتر بەشە عەرەبییەكەی نەینەوا لەلایەن سوپای عێراقەوە ئاسایشی بۆ دابین بكرێت و بەشە كوردستانییەكەشی لەلایەن هێزی پێشمەرگە، ئەمەش لە پێناوی ئەوەی لەم ماوە ئینتیقالییەدا هێزێ پێكهاتە جیاوازەكان لەچوارچێوەی هێزی پێشمەرگەو سوپای عێراق رێكبخرێن و ببنە هێزی فەرمی و پاشان هەر پێكهاتەیەك ناوچەی خۆی بپارێزیت.
لەسەر ئەم بنەمایە وەك ئەوەی ئێستا لە كوردستان و عێراقەوە گوێبیستی دەبین، ئەوەیە كە هەردوولا بە شاهیدی ئەمریكا لەسەر ئەوە رێككەوتوون پێشمەرگە لەتەواوی ئەو شوێنانە بمێنێتەوە كە كوردستانین، یان پێشتر وا بڕیاربووە بەپێی ماددەی 140ی دەستووری عێراق چارەسەر بكرێن، ئەمەش مانای ئەوەیە كێشەی خاك لە نێوان عێراق و كوردستاندا كە هەر لەسەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە گرێكوێرەی سەرەكیی چارەسەركردنی كێشەكان بووە، ئێستا ئەو كێشەیە بە ئەمری واقیع چارەسەر بووەو سنووری كوردستان دیاریكراوە.
عێراقی دوای داعش ویستگەی یەكەم بۆ راستكردنەوەی سیستمی دەوڵەت
فرانسیس فۆكۆیاما رووخانی دیواری بەرلینی ناو لێناك «كۆتایی مێژوو»، ئەمەش بەو مانایەی ئەو ململانێ توندەی لەنێوان سۆشیالیزم و دیموكراتی وەك دوو مۆدیلی جیاواز بۆ حوكمڕانی كۆتایی هات و بەسەركەوتنی شێوازی حوكمڕانیی دیموكراتی كۆتایی هات، دیارە لەم روانگەیەوە رووخانی خەلافەتە ئیسلامییەكەی داعشیش (كۆتایی عێراقە) بەو مانایەی مێژووی 100 ساڵی پێداگیری لەسەر رێگرتن لە دابەشكردنی عێراق لەناو پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراقدا شكستی هێناو، ئێستا بە ئەمری واقیع دابەشكردنەكە سەركەتوو بووەو نابێت چیدیكە پێداگیری لەسەر یەكپارچەیی عێراق بكرێت.
بۆ ئێستای سیاسەتی نیودەوڵەتی پابەندبوون بە نەخشە وەهمییەكەی سایكس پیكۆ، بۆتە هۆكاری ئەوەی نەتوانرێت بیر لەوە بكرێتەوە هەموو نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەرلەنوێ دابڕێژدرێتەوە، لەمەش زیاتر ترسی ئەوە هەیە دووبارە داڕشتنەوەی سنوورەكان و نەبوونی ئەقڵییەتی حوكمڕانیی سەردەمییانە ببێتە هۆكاری ئەوەی ئاژاوەی گەورەتر بەدوای خۆیدا بهێنێت، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا هەنگاوی دیكە بۆ چارەسەركردنی شكستی سیستمی دەوڵەت، بۆتە بیركردنەوە لە چۆنیەتی داڕشتنەوەی ئەو دەوڵەتانە لەناو سنوورە تەقلیدییەكانی خۆیدا.
بێگومان ئەو راستییە لای هیچ كەس شاراوە نییە كە هۆكاری دروستبوونی رێكخراوی تیرۆریستی داعش و راگەیاندنی خەلافەتە ئیسلامییەكەی بە پلەی یەكەم هۆكارە سەرەكییەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو سیاسەتە مەزهەبگەرایی و دیكتاتۆرییەی كە نوری مالیكی لەدوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەماوەی 2011- 2014 پیادەی كردووە. كەواتە كە ئێستا ئامانجی تەواوی دەوڵەتانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش بۆتە ئەوەی كە داعش وەك خەلافەت و داعش وەك فیكر و ئەو هۆكارانەشی كە فیكری داعشی دروست دەكەن، ریشەكێش بكرێن، ئەوا هەنگاوی یەكەم دوای تێكشكاندنی داعش و رووخانی خەلافەتە ئیسلامییەكەی دەبێتە ئەوەی جارێكی دیكە حوكمڕانی مەزهەبگەرایی و دیكتاتۆری لە عێراقدا بوونی نەمێنێت.
دیارە لە دوای ساڵی 2004 بۆ رێگرتن لەسەر هەڵدانی ئەقڵییەتی شۆڤێنی و مەزهەبگەرایی و دیكتاتۆری لە حوكمڕانی عێراقدا، دابەشكردن لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدا وەك باشترین رێگەچارە پەسەند كرا، بەڵام دەركەوت نە ئەقڵییەتی مەزهەبگەرایی شیعە و نە ئەقڵییەتی مەزهەبگەرایی و شۆڤێنی سوننە لەگەڵ ئەو پرانسیپ و بڕگە و ماددانە ناگونجێت كە لەدەستووری 2005ی عێراقدا هاتووە، ئەمەش بەو مانایەی ئەگەر لەسەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە لە بیستەكانی سەدەی رابردوو تا یەكەی دووەمی سەدەی بیست و یەك، سەیری شێوازی حوكمڕانی لە عێراقدا بكەین، ئەوا دوو شێوازی حوكمڕانی تاقیكراونەتەوە كە هەردووكیان فەشەلی هێناوە، یەكەمیان: دیكتاتۆریەتی كەمینەی عەرەبی سوننە تا ساڵی 2003، دووەم: دیكتاتۆریەتی زۆرینەی شیعە تا ساڵی 2014، لەدوای ساڵی 2014 شەوە هەتا ئێستا، عێراق لەبەریەك هەڵوەشاوەو دەوڵەتێێك نییە كە ناوی عێراق بێت.
ئەم واقیعە پێمان دەڵێت، ئەگەر پرۆسەی ئازادكردنی موسڵ وەك كۆتایی داعش سەیربكرێت، ئەوا لەهەمانكاتدا دەبێت پرۆسەی ئازادكردنی موسڵ كۆتایی ئەو شێوازە حوكمڕانییە فاشیلەش بێت كە لەماوەی 100 ساڵی رابردوو نەیهێشتووە عێراق سەقامگیری و ئاشتی بەخۆیەوە ببینێت.
بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، ئەگەر بەشێوازێكی تازە عێراق دابەش بكرێت جیاواز لەو دابەشكردنەی دوای 2003 كە دەستووری ساڵی 2005ی لەسەر نووسرایەوە، ئایا هیچ گەرەنتییەك هەیە كە پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراق ئەمجارەیان بتوانن ئەم دابەشكردنە، یان ئەم دەستوورە تازەیە جێبەجێ بكەن؟ مێژووی عێراق لەوەڵامی ئەم پرسیارە پێمان دەڵێت: بەدرێژای 100 ساڵی حوكمڕانیی (عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە) سەلماندوویانە كە نە لەناو پێكهاتەی عەرەبی سوننە و نە لەناو پێكهاتەی عەرەبی شیعە، ئەقلییەتی دەوڵەتمەداری بوونی نییە، لەم سەد ساڵەدا باشترین دەوڵەتمەداری عەرەبی شیعەو عەرەبی سوننە، باشترین دیكتاتۆر بووەو هەمیشە هەوڵیداوە پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق بە سەركوتكردن و كۆمەڵكوژی و جینۆساید پێكەوە كۆبكاتەوە.
كەواتە ئەگەر دوای رووخانی خەلافەتەكەی داعش، پرۆسەی رێكخستنەوەی عێراق لەسەر بنەمای دابەشكردن لەنێوان هەرسێ پێكهاتە سەرەكییەكەی (كوردستان و شیعەو سوننە) بخرێتەوە بەردەستی ئەو حوكمڕانییەی كە پێش 2014 لە عێراقدا هەبووە، ئەوا هەتا ئەگەر حوكمڕانیی ئێستای عێراق رەزامەندی لەسەر ئەوەش بدات كە ئەو دابەشكردنە جێبەجێ دەكات، ئەوا ناتوانێت جێبەجێی بكات، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەقڵییەتی حوكمڕانیی سەردەم هێشتا لەناو عەرەبی شیعە و عەرەبی سوننە پێ نەگەیشتووە، هێشتا ئەقڵیەتی هەردوولایان بۆ شێوازی حوكمڕانی ئەسیری ئەقڵییەتی دیكتاتۆرییە، هەروەك چۆن ئیبراهیم جەعفەری وەزیری دەرەوەی عێراق لەگەڵ ئەوەی حكومەتی بەغدا رازی بووە كوردستان خاوەنی سوپای خۆی بێت، بەڵام ئەو بە ئەقڵیەتی شۆڤێنی و مەزهەبگەرایی خۆی رێگری دەكات كە نوێنەری كوردستان بەشداری كۆنفرانسی هاوپەیمانان لەسەر شەڕی موسڵ بكات، ئەمە لەكاتێكدا هێزی سەرەكی و راستەقینە لە ئۆپەراسیۆنی ئازادكردنی موسڵدا هێزی پێشمەرگەی كوردستانە.
بۆ چارەسەركردنی ئەو ئاستەنگانەی لەبەردەم دابەشكردنی عێراق و وەك پرۆسەیەك بۆ چارەسەكردنی كێشەكان، ئەوا پێویستە ئەمریكا خۆی لە عێراقدا وەك ناوبژیوان بوونی هەبێت بۆ ئەوەی ئەو دابەشكردنە بەسەركەوتوویی ئەنجام بدرێت. دیارە مێژووی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق و خۆ بەدوور گرتنی ئەمریكا لە رەفتارە دیكتاتۆرییەكانی نوری مالیكی هێندە دوور نییە، ئاكامەكەی دروستبوونی رێكخراوی تیرۆریستی داعش بوو كە بۆتە هەڕەشە بەسەر هەموو جیهانەوە، هەر بۆیە ئەگەر ئەمریكا بوونی جددی لە عێراقدا نەبێت و خۆی سەرپەرشتی پرۆسەی دابەشكردنەكە نەكات و بەمیكانیزمێك پێوەندی نێوان كیانە سیاسییەكانی عێراق رێكنەخاتەوە، ئەوا هەرگیز شەڕی نێوان شیعە و سوننە كۆتایی نایەت و عێراقیش سەقامگیری بەخۆیەوە نابینێت.
ئەم پرۆسەیە (دابەشكردن لەچوارچێوەی سنوورە تەقلیدییەكاندا) ئەگەر بە ئامادەبوونی ئەمریكا لە عێراقدا بەسەركەوتوویی كۆتایی پێ بیت، عەرەبی شیعە و عەرەبی سوننە هاوكاری بكرێن بۆ ئەوەی لەژێر تارمایی ئەقڵییەتی دیكتاتۆری و شۆڤێنزمی عەرەبی و مەزهەبگەرایی بێنە دەرەوە، دەبێتە نموونەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشەی سیستمی دەوڵەت لە تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سەرەتای دەستپێكی سیستمێكی دیكەی جیهانی لەو ناوچەیەدا.