ئەم باسە پوختەی دیراسەتێكە بە ناونیشانی: «پرسی دەوڵەتی كورد لە عێراقدا» كە لەلایەن فلیپ . ئێس. حاجی نووسراوە و راوێژكاری یاساییە لە زانكۆی هێزەكانی دەریایی ئەمریكا و لە گۆڤاری یاسای نێودەوڵەتی (Case Western Reserve Journal of International Law) بڵاوكراوتەوە. لەبەر گرنگیی ئەم بابەتە پۆختەیەكی بە زمانی كوردی بڵاودەكەینەوە.

كورتكراوەی توێژینەوەی: The Case for Kurdish Statehood in Iraq
نوسینی: Philip S. Hadji
بنەمای مافی بڕیاردانی چارەنووس پەیوەستە بەوەی گروپە جیاوازەكانی گەلان مافی یاساییان هەیە بۆ ئەوەی خۆیان بڕیاری ئەوە بدەن كە دەیانەوێت سەر بە چ دەوڵەتێك بن. ئەوا پێویستە ئەو گروپە تەواو جیاواز بێت. پێوەری جیاوازبوونی گروپێك لە خەڵكی دابەش دەبێت بەسەر بنەما بابەتییەكان و بنەما زاتییەكاندا. بنەما بابەتییەكان خەلفیەتی رەگەزی و ئیتنی و زمان و ئایین و مێژوو و كەلتووری هاوبەش دەگرێتەوە. لە كاتێكدا بنەما زاتییەكان پەیوەستە بەوەی ئەو گروپە بە شێوەیەكی دەستەجەمعی وەك خەڵكێكی جیاواز لە خۆیان بڕوانن.

لە حاڵەتی روودانی جینۆسایددا، چەمكی یەكپارچەیی خاك جێی خۆی بۆ مافی بڕیاردانی چارەنووس چۆڵ دەكات. سەرباری ئەوەش، سەربەخۆیی ئەمری واقیع و فاكتەرێكی تایبەتییە كە پێگەی مافی بڕیاردانی چارەنووس لەبەرامبەر بنەمای پاراستنی یەكپارچەیی خاكی دەوڵەتەكە بەهێز دەكات. كاتێك كورد قوربانی دەستی جینۆساید بن، ئەوا مافی خۆیانە بانگەشەی رەوای خاوەندارێتی خاك بكەن و خاوەنی دەوڵەتی ئەمری واقیع بن، لەم حاڵەتەشدا دەستهەڵگرتن لە بنەمای پاراستنی یەكپارچەیی خاك بۆ مافی بڕیاردانی چارەنووس تەواو قەناعەت پێهێنەرە.
ئەمە پێمان دەڵێت مافی بڕیاردانی چارەنووس بۆ كورد سەنگ و قورسایی زیاترە بە بەراورد بە خواستی پاراستنی یەكپارچەیی خاكی عێراق. رژێمی سەددام حوسێن بە ئاشكرا مافە ئابووری و كۆمەڵایەتی و كەلتوورییەكانی كوردی پێشێل كرد بە ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید لە میانەی هەڵمەتەكانی ئەنفالدا. لەمەش زیاتر كورد بۆ ماوەی هەزاران ساڵە لەسەر هەمان خاك نیشتەجێن و توانیویانە لەسەر خاكی خۆیان بمێننەوە و كەلتوورێكی جیاوازیان هەبێت، سەرەڕای هەوڵی وڵاتانی دیكە بۆ داگیركردنی خاكەكەیان و بۆ تواندنەوەی كەلتوورەكەیان و سەرباری بوونی كێشەی هەرێمایەتی، ئەوان خاوەنی بانگەشەیەكی رەوای خاوەندارێتی خاكن. رێككەوتننامەی لۆزان دەوڵەتی سەربەخۆیی كوردی لەخۆ نەگرت، لە دەرئەنجامدا كورد شەڕی لە دژی بەریتانییەكان كرد لە عێراقدا لە پێناو بەدەستهێنانی سەربەخۆیی وڵاتەكەیان. لەسەر بنەمای ئەو مێژووە، كورد بانگەشەیەكی رەوای خاوەندارێتی خاكی هەیە.
بە پێی پەیماننامەی مۆنتیڤیدیۆی تایبەت بە ماف و ئەركەكانی دەوڵەت- 1933-، خەسڵەتی دەوڵەت لە سایەی یاسای نێودەوڵەتیدا لە چوار پێداویستیدا بەرجەستە دەبێت كە دەبێت خاوەنیان بێت:

1) دانیشتووانێكی جێگیر
2) خاكێكی دیاریكراو
3) حكومەت
4) توانانی دروستكردنی پێوەندی لەگەڵ دەوڵەتانی دیكە.

كورد هەر چوار مەرجەكەی پەیماننامەی مۆنتیڤیدیۆی تێدایە. لەم لایەنەوە ئەگەر سەرنج بدەین ئەم راستیانە دەردەكەون:
هەرێمی كوردستان مەرجی هەبوونی دانیشتووانێكی جێگیری تێدایە، لەبەر ئەوەی كوردی عێراق دانیشتووانێكی هەمیشەیی و نزیكەی چوار ملیۆن كەس دەبن. ئەمەش زۆر زیاترە لەو ژمارەیەیە كە پێویستە بۆ بوون بە دەوڵەت، لەبەر ئەوەی وڵاتگەلێك هەن كە دانیشتووانەكەیان لە 300،000 كەس كەمترە و لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە دانیان پێدانراوە.
هەرێمی كوردستان مەرجی بوونی خاكێكی دیاریكراوی تێدا بەرجەستە بووە، لەبەر ئەوەی دەستووری عێراقیش وەك خاكێك دان بە هەرێمی كوردستاندا دەنێت. ئەو راستییەش كە هێشتا خاكی هەرێمی كوردستان بە تەواوەتی یەكلانەكراوەتەوە بە مانای ئەوە نییە كە نابێت كوردستان وەك دەوڵەت هەژمار نەكرێت، لەبەر ئەوەی هەرێم قەوارەیەكە مەرجی بوونی خاكێكی دیاریكراوی تێدا بەدی هاتووە بۆ هەبوونی دەوڵەت، ئەگەرچی هێشتا سنوورەكانی یەكلانەكراوەتەوە، یاخود دەوڵەتێكی دیكە بانگەشەی خاوەندارێتی هەندێ لە خاكەكەی دەكات.
هەرێمی كوردستان مەرجی سێیەمیشی بەدی هێناوە كە بریتییە لە بوونی حكومەت، ئەگەرچی مەرج نییە دەوڵەت فۆرمێكی دیاریكراوی حكومەتی هەبێت، بەڵام دەبێت دەسەڵاتێك هەبێت كە ئەركەكانی دەوڵەتی ئەدا بكات. دەستووری عێراق دان بە حكومەتی هەرێمدا دەنێت و دەسەڵاتێكی زۆریشی پێداوە. حكومەتی هەرێم دەتوانێت یاسای فیدڕاڵی هەڵوەشێنێتەوە، رێژەی باج لەسەر ئەو خەڵكە دیاری بكات كە لە هەرێمەكەدا دەژین و كۆنتڕۆڵی ئاو و نەوتی هەرێمەكەش بكات. سەرەڕای ئەوەش حكومەتی هەرێمی بەرپرسیارە لە پاراستن و دەستبەركردنی ئاسایش و خاوەنی هێزی پێشمەرگەیە.

گومانی تێدا نییە كە كورد دەتوانێت پێوەندی لەگە دەوڵەتانی دیكە دروست بكات. لە زۆر رووەوە، وا دەردەكەوێت كە حكومەتی هەرێمی كوردستان سیاسەتی دەرەكی خۆی پیادە بكات. كە هەڵساوە بە دامەزراندنی فەرمانگەی پێوەندییەكانی دەرەوە و بەرپرسێكی بۆ ئەو فەرمانگەیەش داناوە. هەرێمی كوردستان پێشوازی لە بەرپرسانی حكومەتە بیانییەكان دەكات و بە سەربەخۆیی لە بەغدا سیاسەتی دەرەكی و پێوەندیە گشتییەكان بەڕێوەدەبات.
دەوڵەتی سەربەخۆ و جیابوونەوە لە عێراق
بەرجەستەبوونی مەرجەكانی پیادەكردنی مافی بڕیاردانی چارەنووس و پێوەرەكانی بە دەوڵەت بوون راستەوخۆ سەرناكێشن بۆ دروستبوونی دەوڵەتێكی نوێ. بۆ ئەوەی بتوانن دەوڵەتێكی نوێ دابمەزرێنن، دەبێت كورد لە عێراق جیا ببێتەوە. چونكە ئەگەر پلان و بەرنامەیەكی لاوازیان هەبێت بۆ جیابوونەوە، ئەوا رەنگە دەرفەتی بەدەستهێنانی دانپێدانانی نێودەوڵەتی بخەنە مەترسییەوە، كە ئەو دانپێدانانەش بە راددەیەكی گەورە بەندە بە قەناعەتپێهێنانی سیاسییەوە. بۆ ئەوەی دەرفەتەكانی بەدەستهێنانی دانپێدانانی نێودەوڵەتی زیاتر بكەن، دەبێت كورد زۆر بە بایەخەوە لە نیگەرانییەكانی هێزە نێودەوڵەتییە گەورەكان بڕوانێت.

كورد مافی بڕیاردانی چارەنووسی هەیە لە سایەی یاسای نێودەوڵەتیدا، بەڵام جیابوونەوەیەكی راستەوخۆ لە عێراق باشترین رێگا نابێت بۆ دەستەبەركردنی سەقامگیری لە ناوچەكە و بەدەستهێنانی پشتیوانی تەواو لە نێو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا تا راددەی دانپێدانان. باشترین بژارەی سیاسی- لەسەر ئەو بنەمایەی كە لە مەودای دووردا سەركەوتوو بێت و لە مەودا نزیكیشدا ئاستی توندوتیژی كەم بكاتەوە، بریتییە لە رێگاچارەی بەدەستهێنانی هەنگاو بە هەنگاوی سەربەخۆیی (Earned Sovereignty) . هەنگاوهەڵگرتنی یەك لە دوای یەك بەرەو دەوڵەتی سەربەخۆ لەو نیگەرانییانە كەم دەكاتەوە كە پەیوەستن بە سەرهەڵدانی پشێوی لە عێراقدا و دەكرێت ئەم ئامانجەش، واتە دەوڵەتی سەربەخۆ، لە رێی پیادەكردنی رێگاچارەی بەدەستهێنانی سەروەریی (Earned Sovereignty) بۆ پیادەكردنی مافی بڕیاردانی چارەنووس بەدی بهێنرێت. چونكە (Earned Sovereignty) دابەزاندنی مەرجداری دەسەڵاتە سەروەرییەكان لە خۆدەگرێت لە دەوڵەتەوە بۆ قەوارەیەكی خوار دەوڵەت و لە ژێر سەرپەرشتی نێودەوڵەتیدا. بە كورتی (Earned Sovereignty) بریتییە لە گواستنەوەی هەنگاو بە هەنگاوی دەسەڵات بە رەزامەندی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. بەم رێگاچارەیە كوردی عێراق دەتوانێت هەنگاو بە هەنگاو ئەو دەسەڵاتانە لە عێراق بەدەست بهێنن بۆ ئەوەی ببێتە خاوەن دەوڵەتی سەربەخۆی خاوەن سەروەریی. جێبەجێكردنی سەركەوتووانەی رێگاچارەی (Earned Sovereignty) لەو ناكۆكییانەی لە جیهاندا لەئارادان، ئەوە دەخەنەڕوو كە لە هەرێمی كوردستانی عێراقیشدا ئەگەری سەركەوتنی لەئارادایە.

ئەو ئاشتی و گەشەكردنە رێژەییەی كە توانرا لە مۆنتینیگرۆ و كۆسۆڤۆ و ئیرلەندای باكوور بەدەستهێنرا- لە دوای گرتنەبەری رێگاچارەی (Earned Sovereignty) ئەو راستییە دەدردەخات كە دەكرێت بە شێوەیەكی كارا رێگاچارەی (Earned Sovereignty) بەكار بهێنرێت بۆ كۆتاییهێنان بە ئەو ناكۆكییانەی پەیوەستن بە سەروەرییەوە لەو وڵاتانەدا كە گرفتاری دەستی شەڕ و توندوتیژین. هەر سێ حاڵەتەكەش گرنگییان هەیە بۆ كەیسی كورد لە عێراقدا لەبەر ئەوەی ئەو لێكچوونانەی لە نێوان ناكۆكییەكاندا هەیە. بە چەشنی كوردستانی عێراق، بەلكان و ئێرلەندای باشوور مێژوییەكی دوورودرێژی توندوتیژی و ململانێی ئیتنییان هەبووە.
مۆنتینیگرۆ و كۆسۆڤۆ هەردووكیان لە دوای لەبەریەك هەڵوەشانەوەی یۆگسلافیای پێشوو دروست بوون. دیارە بە هاوشێوەی یۆگسلافیا، سنوورەكانی عێراقیش لەلایەن دەوڵەتە دەرەكییەكانەوە كێشران. لەوەش زیاتر، هاوشێوەی یۆگسلافیا عێراق لە كۆمەڵێك گروپی ئیتنی جیاواز دروست بووە كە لە سایەی یەك دەوڵەتدا كۆبوونەوتەوە. هەروەها ئێرلەندای باكووریش لێكچوونی هەیە لەگەڵ كوردستانی عێراقدا، چونكە ئیرلەندای باكووریش گۆڕەپانی ناكۆكییەكی درێژخایەنی نێوان دوو ووڵات بوو كە خاوەنی ئایین و مەزهەبی جیاواز بوون. بەلەبەرچاوگرتنی سەركەوتنی رێگاچارەی (Earned Sovereignty) لەم وڵاتانەدا، ئەوا گونجاوە كە هەمان رێگاچارە لە هەرێمی كوردستانی عێراقیشدا بگیرێتەبەر.
گرتنەبەری رێگاچارەی (Earned Sovereignty) لە كوردستانی عێراقدا ئەگەری ئەوەی لێدەكرێت كە ببێتە مایەی دەستبەركردنی ئاشتی و گەشەكردنێكی درێژخایەن. لەلایەكی دیكەوە قۆناخی رێگاچارەی (Earned Sovereignty) بۆ چارەسەركردنی ناكۆكی و كێشەكە بریتییە لە سەروەریی هاوبەش و بنیادنانی دامەزراوەكان. پێوەندی نێوان هەرێمی كوردستانی نیمچە سەربەخۆ و عێراق دەكرێت بە قۆناغی سەروەریی هاوبەش وەسف بكرێت. سەروەریی هاوبەشیش بریتییە لەو ماوەیەی تێیدا كە قەوارەی خوار دەوڵەت دەسەڵاتێكی بەرفراوانی خۆبەڕێوەبەری پێدەدرێت. لە دوای جەنگی یەكەمی كەنداوەوە، كوردستانی عێراق خاوەنی خۆبەڕێوبەرییە و كوردی عێراق ناچاركران خۆیان كاروباری خۆیان بەڕێوە ببەن.

كوردستان لە كۆسۆڤو و مۆنتینیگرۆ
شایستەترە بۆ دەوڵەتی سەربەخۆ

بە بەراورد بە مۆنتینیگرۆ و كۆسۆڤۆ و ئیرلەنداوی باكوور، هەرێمی كوردستان زۆر پێشكەوتووترە لە سەرەتای دەستكردن بە پرۆسەی بە دەوڵەت بوون، ئەویش لە رووی ئەو دامەزراوانەی كە پێویستن بۆ بوونی حكومەتێكی كارای دیموكراسی. هەرێمی كوردستان ئیدارەی حكومەتێكی مەحەلی دەدات كە خزمەتگوزارییەكان دابین دەكات، لەوەش زیاتر، دامەزراوەكانی یاسادانانی بنیادناوە كە پێویستن بۆ حكومەتێكی دیموكراتی، لە كۆتاییدا دامەزراوەكانی سیاسەتی دەرەكی دروستكردووە و خاوەن سەركردایەتییەكە كە دەستی كردووە بە پیادەكردنی سیاسەتی دەرەكی.
ئەوەی لە كۆتاییدا بەرگێكی یاسایی بەبەر جیابوونەوەی كورددا دەكات، ئەوەیە ئایا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەك دەوڵەتێكی خاوەن سەروەریی، دان بە كوردستاندا دەنێت، یان نا؟ چونكە بەدەستنەهێنانی دانپێدانانی نێودەوڵەتی زیان بە پێوەندییە سیاسی و ئابوورییەكانی كوردستان دەگەیێنێت لەگەڵ وڵاتانی دیكەدا. بۆ نموونە، قوبرسی باكوور كە تەنیا لەلایەن توركیاوە دانی پێدانراوە، تاوەكو ئێستا گرفتارە بەهۆی ئەوەی بە شێوەیەكی نایاسایی جیابۆوە. یەكێتی ئەوروپا پێوەندی دیپلۆماسی نییە لەگەڵ قوبرسی باكوور و رەتی دەكاتەوە كە بازرگانی لەگەڵدا بكات. لەوەش زیاتر، یەكێتی ئەوروپا سزای توركیای دا لەسەر دانپێدانانی بە قوبرسی باكوور و ئەمەشی كردە هۆكارێك بۆ دواخستنی گفتوگۆكانی پەیوەست بە ئەندامی بوونی توركیا لەو یەكێتییە.
كەواتە دەرفەتەكانی كوردستان بۆ بەدەستهێنانی دانپێدانانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە راددەیەكی بەرچاو زیاتر دەبێت، ئەگەر لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا كار بكات بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی هەنگاو بە هەنگاو سەروەریی بەدەست بهێنێت. حاڵەتەكانی مۆنتینیگرۆ و ئیرلەندای باكوور و كۆسۆڤۆ ئەوە دەخەنەڕوو كە كاركردن لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا رێگایەكی بەهێزە بۆ بنیادنانی سەرمایەی سیاسیی پێویست بۆ بەدەستهێنانی دانپێدانانی دەوڵەتانی دیكەی نێو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. لەوەش تایبەتتر، حاڵەتی كۆسۆڤۆ ئەوەی پیشاندا كە هێزە نێودەوڵەتییە مەزنەكان دان بە دەوڵەتە تازە دروستبووەكەدا دەنێن، تەنانەت بە چاوپۆشین لەوەی كە ئایا وڵاتەكەی پێشووتر- كە دەوڵەتە تازەكەی لێ جیابۆتەوە- دان بە دەوڵەتە نوێیەكەدا دەنێت، یان نا. چونكە وڵاتانی رۆژئاوا دانیان بە كۆسۆڤۆدا نا، ئەگەرچی سربیا- كە كۆسۆڤۆی لێ جیابۆوە- بە توندی بەرهەڵستی ئەو دانپێدانانەی كرد. ئەمە پێشینەیەكی گرنگە بۆ دەوڵەتی كوردی، لەبەر ئەوەی ئەوە دەخاتەڕوو كە دەكرێت ئەمەریكا و وڵاتە بەهێزەكانی دیكە دان بە كوردستاندا بنێن، تەنانەت ئەگەر عێراقیش بەرهەڵستی بكات.