ئەگەر لەسەر بڕیاری سەربەخۆیی دوودڵ بین بژاردەكانی دیكە بۆ كوردستان چین؟



نەتەوە لەكاتە چارەنووسساز و بارودۆخە ئاڵۆزەكاندا

كاتێك نەتەوەیەك دەكەوێتە بەردەم قەدەرێك كە بێجگە لە تەنیا یەك بژاردە و یەك رێگە هیچی دیكەی لەبەردەمدا نامێنێتەوە، ئەوا بێجگە لە چاوەڕانی بۆ سەرۆك كە بڕیارێكی نەتەوەیی و چارەنووسساز بدات، ئومێدێكی دیكە نامێنێتەوە. لە مێژووی وڵاتانی دیموكراتی و خەباتی رزگاریخوازی گەلاندا، زۆر جاران سەرۆك هەوڵیداوە بە رێگەی پەرلەمان و حزبە سیاسییەكان كۆدەنگییەك و زەمینەسازییەك بۆ دروستكردنی ئەو بڕیارە نەتەوەییە چارەنووسسازە دروست بكات، بەڵام بەرژەوەندی حزبی و تێڕوانینی تەسكی حزبییانە بۆ ئەو بڕیارە چارەنووسسازە نەتەوەییە، وایكردووە لەبری ئەوەی یەكگوتاری و یەكهەڵوێستی لە نێوماڵی نەتەوە دروست بێت، زۆر جاران لێكترازان و لێكدووركەوتنەوە دروست بووە، هەر بۆیە لەمجۆرە حاڵەتانەدا بازنەی وتووێژی نێوان حزبەكانی بەجێهێشتووە و رووی كردۆتە بازنەیەكی فراوانتر كە ئەویش بازنەی فەزای گشتیی گەلەكەیەتی. هەر بۆ نموونە: كاتێك مەهاتما گاندی لە باشووری ئەفریقیا گەڕایەوە بۆ ئەوەی لە میانەی خەباتێكی ئاشتیخوازانە بەریتانیای مەزن ناچار بكات بۆ ئەوەی ددان بە سەربەخۆیی نیمچە كیشوەری هیندستان (ئەوكات هیندستان، پاكستان و بەنگلادیشی ئێستای لەگەڵدابوو) بنێت، هەوڵی یەكەمی ئەوە بوو لە رێگەی حزبە سیاسییەكانەوە زەمینە بۆ ئەو خەباتە خۆش بكات، بەڵام كەتێك بۆی دەركەوت، زۆر زەحمەتە حزبە سیاسییەكان لەسەر ئەم شێوازە تازەیەی خەبات بۆ سەربەخۆیی هێندستان رێكبكەون، ئەوا بڕیاریدا شار بە شار و گوند بە گوندی هیندستان بگەڕێت و خۆی راستەوخۆ لەگەڵ تەواوی گەلانی هیندستان بە موسڵمان و هیندوس و ئایینەكانی دیكەوە قسەبكات، هەر بەمەش توانی كاروانی خوێ (مسیرە الملح) رێكبخات و چۆك بە بەریتانیای مەزن دابدات و ددان بە سەربەخۆیی هیندستاندا بنێت، بەم بڕیارەش گاندی بۆ هەتاهەتایە بووە باوكی رۆحی تەواوی هیندستان بە پاكستان و بانگلادیشی ئێستاشەوە، بەهەمان شێوە نیلسۆن ماندێلا دوای ئەوەی بۆ ماوەی 27 ساڵی رەبەق لە زینداندا بوو، بەڵام كاتێك لە زیندان ئازادكرا، بڕیاریدا بە ئاشتی كۆتایی بە رژێمی ئەپارتاید بهێنێت، دیارە ئەم بڕیارەی ماندێلاش لەلایەن حزبەكانی باشووری ئەفریقاوە بە گوڵ پێشوازی لێنەكرا، بۆیە ماندێلاش ناچار بوو راستەوخۆ لەگەڵ گەلەكەی قسە بكات و لەسەر بڕیارەكەی خۆی سوور بێت و بە بێ خوێنڕشتن توانی رژێمی ئاپارتاید كۆتایی پێبهێنێت و بە رێگەی سندوقەكانی دەنگدان سەربەخۆیی باشووری ئەفریقیا رابگەیەنێت. لە ئێستای كوردستانیشدا كە مسعود بارزانی رێبەرایەتی پرۆسەی سەربەخۆیی كوردستانی كەوتووەتە سەرشان و گەیشتووەتە ئەو قەناعەتەی كە بێجگە لە سەربەخۆیی ئەلتەرناتیڤێكی دیكە نییە، هەموو هەوڵی بۆ ئەوە خستۆتەكار بۆ ئەوەی بە رێگەی حزبە سیاسییەكان زەمینەیەك بۆ ئەم بڕیارە نەتەوەییە مێژووییە بڕەخسێنێت، بەڵام سروشتی حزبە سیاسییەكانی كوردستانیش وەك سروشتی هەموو حزبە سیاسییەكانی نەتەوەكانی دیكە لە قۆناخە هەستیار و چارەنووسسازەكاندا، هەتا ئێستا هەمان سیناریۆیان دووبارە كردۆتەوە، ئاراستەی وتووێژ و كۆبوونەوەكانیان هێندەی ئاستەنگ دروستكردنە بۆ ئەم بڕیارە چارەنووسسازە نەتەوەییە، هێندە هەوڵیان نەداوە كێشە ناوخۆییە لاوەكییەكان وەلابنێن و هەموو پێكەوە بە یەكدەنگی و یەكڕیزی زەمینە بۆ ئەم دەرفەتە مێژووییە بڕەخسێنن، لەم حاڵەتەدا كە مێژوو و نەوەكانی ئایندە لە هیچ كەس و لایەنێكی قبووڵ ناكەن ئەم دەرفەتە مێژووییەی بۆ كوردستان هاتۆتەپێشەوە لەدەست بدرێت، ئەوا ئەم واقیعە فەرزی دەكات ئەگەر كۆبوونەوەی حزبەكان و بە دەنگەوەهاتنی دەستپێشخەرییەكانی سەرۆك بارزانی بە تێڕوانینی حزبییانە بخوێندرێتەوە و كۆبوونەوەكان ببنە سەرچاوەی كات بەفیڕۆدان، ئەوا دەبێت سەرۆكی ئێمەش بە هاوشێوەی سەرۆكە كاریزماكانی نەتەوەكانی جیهان لەگەڵ گەلەكەی خۆی بڕیاربدات.
ئایا بێجگە لەسەر بەخۆیی بژاردەی دیكە هەیە؟
سیاسەتكردن و بەڕێوەبردنی پرۆسەی سیاسی، هەڵسەنگاندن و مامەڵەكردنە لەگەڵ ئەو بژارانەی كە واقیعی سیاسیی نەتەوە دەیخاتە بەردەم دەوڵەت و حزبە سیاسییەكان و، لە میانەی هەڵسەنگاندن و وتووێژ لەسەر ئەو بژاردە جیاوازانەش سەرەنجام كام بژاردە زیاتر لە بەرژەوەندی باڵای نەتەوەدا بوو، ئەوا هەموو لایەك دەگەنە رایەكی هاوبەش و بڕیاری لەسەر دەدرێت، ئەم ئاراستەیە زیاتر بۆ باری ئاسایی دەوڵەت و حزبە سیاسییەكانە، بەڵام زۆر جاران كە نەتەوە دەكەوێتە بارودۆخێكی نائاساییە و تەنیا یەك بژاردەی لەبەردەمدا دەمێنێتەوە و ئەگەر نەتوانێت لە سەر ئەو بژاردەیە بڕیار بدات، ئەوا چارەنووسی نەتەوە دەكەوێتە مەترسییەوە. هەر بۆ نموونە رۆزفەڵت زۆر پێش روودانی كارەساتی پیرل هاربەر گەیشتبووە ئەو قەناعەتەی كە بۆ ئەمریكا بێجگە لە بەشداریكردنی لە شەڕی دووەمی جیهانیدا رێگەیەكی دیكە نییە، بەڵام هەردوو حزبی كۆماری و دیموكراتی لەناو كۆنگرێس نەیاندەتوانی ئەم پرسە یەكلایی بكەنەوە، بۆیە دوای روودانی كارەساتی پیرل هاربەر، سەرۆك رۆزفەڵت بە پشتیوانی گەلی ئەمریكا بڕیاریدا ئەمریكا بچێتە ناو شەڕی دووەمی جیهان، هەر ئەم بڕیارەش دوای شەڕەكە ئەمریكای كردە سوپەرپاوەری جیهانی، هەروەها لە دوای تەواوبوونی شەڕی دووەمی جیهانی، حزبە سیاسییەكانی كۆماری چوارەمی فەرەنسا ئاستەنگی گەورەیان لە بەردەم پڕۆژەكەی دیگۆل دروستكرد بۆ ئەوەی شكۆی فەرەنسا بگێڕێتەوە و ئاسەواری داگیركاری نازییەكان كۆتایی پێبهێنێت، بۆ ئەمەش بۆ ماوەی 12 ساڵ لە 1946- 1958 حزبە سیاسییەكانی كۆماری چوارەم فەرەنسایان گەیاندە ئەو ئاستەی كە مەترسی ئەوەی لێ بكرێت، فەرەنسای مەزن لەبەریەك هەڵبوەشێت، بۆیە ئەمجارەیان شارل دیگۆل بەبێ گەڕانەوە بۆ حزبە سیاسییەكان كۆماری پێنجەمی راگەیاند و دەستوورەكەی خستە ریفراندۆم و گەلی فەرەنسا پەسەندی كرد، بەمەش نەك هەر توانی كۆتایی بە باری ناسەقامگیری و سیاسیی فەرەنسا بهێنێت، بەڵكو فەرەنسای كردەوە بەو دەوڵەتەی كە توانی بەردی بناخەی یەكێتی ئەوروپای ئێستا دابنێت.
بۆ ئێمەش وەك ئەزموونی حوكمڕانی باشووری كوردستان، ئێستا ئەو كاتە چارەنووسسازەیە كە بێجگە لە تەنیا یەك بژاردە كە ئەویش بڕیاری سەربەخۆیی كوردستانە، بژاردەیەكی دیكە لەبەر دەست نییە، ئەوجا كە دەشڵێین بژاردەی دیكە لەبەردەست نییە، ئەوا دەكرێت راشكاوانە بەچەند خاڵێك دەستنیشانی بكەین:

1. بژاردەی دیكە بۆ هەرێمی كوردستان بێجگە لە بڕیاری سەربەخۆیی، گەڕانەوەیە بۆ بەغدا، یان لە باشترین حاڵەتدا خستنە گەڕی هەوڵێكی دیكەیە لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە بۆ ئەوەی كێشەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەغدا چارەسەر بكەین، ئەم بژاردەیە ئەگەر لە ئێستادا بوونی هەبێت و حكومەتی شیعەی ناوەند بڕوای بە چارەسەركردنی كێشەكانی ناوەند و هەرێم هەبێت، دەتوانین بڵێین دەكرێت ئەم بژاردەیەش قسەی جددی لەسەر بكرێت و حزبە سیاسییەكانی كوردستان لە میانەی فراكسیۆنەكانیان لەناو پەرلەمانی عێراقدا بە یەكدەنگی نەخشەڕێگەیەك دروست بكەن، بۆ ئەوەی بتوانین كێشەكانمان لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا چارەسەربكەین، بەڵام پرسیارە ئەوەیە: ئایا حوكمڕانی شیعەی بەغدا بڕوای بەوەیە كێشەكانی خۆی لەگەڵ كوردستان لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا چارەسەر بكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لای ئەو حزبە سیاسییانەیە كە لە دژی سەربەخۆیی كوردستان، پەنا بۆ ئەم بژاردەیە دەبەن و خەڵك بەو جۆرە چەواشە دەكەن كە ئەم بژاردەیە لەبەر دەستە و جارێ كاتی بڕیاردان بۆ سەربەخۆیی كوردستان نییە.

2. ئێمە كاتێك باسی چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا دەكەین لە چوارچێوەی دەستووری ساڵی 2005ی عێراقدا، واتە خاڵی سەرەكی و جەوهەری ئەوەیە كە دەوڵەتی عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و فرەیی و پەرلەمانی پێناسە بكرێت و پرۆسەی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لە نێوان هەرێم و ناوەند بەوجۆرە بێت، كە ناوەند كۆمەڵێك دەسەڵاتی سنوورداری تایبەت بە سەروەریی و شكۆی دەوڵەتی هەبێت، وەك (پێوەندییەكانی دەرەوە، سیستمی بەرگری، سیاسەتی نەختینەی دەوڵەت). هەرێمەكانیش دەبێت تەواوی دەسەڵاتەكانی دیكەیان هەبێت، تەنانەت بە دەسەڵاتی گرێدانی هاوپەیمانی لەسەر ئاستی ئابووری لەگەڵ دەوڵەتانی دەرەوەی عێراقیش. پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا هاوپەیمانی حزبە سیاسییەكانی شیعە بە هەموو حزب و بۆچوونە سیاسییە جیاوازەكانیانەوە، هیچ كامیان ئامادەیی ئەوەی هەیە عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی بەم شێوەیە پێناسە بكرێت؟ یان هەموو هەوڵیان بۆ ئەوەیە كە حكومەتێكی ئۆتۆكراسی شیعە (ولایەتی فەقی) لە عێراقدا دابمەزرێت و ئەوەی بەو حوكمڕانییە رازی نەبێت، دەبێت لەسێدارە بدرێت، ئەگەر حوكمڕانەكانی شیعە بەوە رازین عێراق دەوڵەتێكی فیدڕاڵی بێت، ئایا كێشەی نێوان هەرێم و بەغدا چین؟

3. دەبێت ئەو راستییە لەبەرچاوە بگرین، كە لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە، كێشەی كورد كێشەیەكە لەگەڵ دەوڵەتی عێراق، لەبەر ئەوەی سیاسەتی بەریتانیای كۆلۆنیاڵی نەك هەر لە عێراق، بەڵكو لە زۆربەی وڵاتانی دیكەی كۆلۆنیالی بەریتانی بەوجۆرە بووە كە هەمیشە كەمینەیەك حوكمڕانی ئەو وڵاتە بكەن و، پشتگیری ئەو كەمینەیەی كردووە بۆ ئەوەی پێكهاتەكانی دیكە سەركوت بكات. دیارە لە عێراقدا حوكمڕانیی كەمینەی عەرەبی سوننە، بەرامبەر عەرەبی شیعەش كەمتر لە كوردی نەكردووە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا كە ئێستا شیعە بوونە حوكمڕانی عێراق، ئامادەن هەڵە گەورەكانی پێكهاتەی دەوڵەتی عێراق راست بكەنەوە، بەتایبەتی كە دەسەڵاتی عەرەبی سوننە (لەبەر ئەوەی كەمینە بووە) لەماوەی 80 ساڵی حوكمڕانیدا بە پادشایی و كۆمارییەوە، ستراتیژیەتی سەرەكی ئەوە بووە كە سنووری خۆی لەسەر حیسابی كورد و پێكهاتەكانی دیكە فراوان بكات و بە چڕی سیاسەتی بەعەرەبكردنی كوردستانی پیادە كردووە، ئەم سیاسەتە لەبەر ئەوەی ریشەیەكی قووڵی داكوتاوە، لە دەستووری 2005 ماددەی 140ی بۆ تەرخانكراوە بۆ ئەوەی بە چەند قۆناخێك ئەو ناوچانە بگەڕێنەوە سەر كوردستان. پرسیار لێرەدا ئەوەیە دوای ئەوەی بە خوێنی هێزی پێشمەرگەی كوردستان ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان (ناوچەكانی ماددەی 140) لەدەستی داعش ئازادكرانەوە و پارێزراون، ئایا ئێستاش حكومەتی بەغدا ئامادەیە بڵێت ئەو ناوچانە بەشێكن لە كوردستان، یان لانیكەم بڵێت با ماددەی 140 جێبەجێ بكرێت و پرۆسەی ریفراندۆم ئەنجام بدرێت بۆ ئەوەی ئەو ناوچانە بە شێوەیەكی یاسایی بگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان؟ وەڵامی ئەم پرسیارە هادی عامری فەرماندەی حەشدی شیعە زۆر بە راشكاوی داویەتەوە و دەڵێت: «دەبێت دوای نەمانی داعش پێشمەرگە لە تەواوی ئەو ناوچانە بكشێتەوە»!!

4. سەبارەت بە حكومەتی فیدڕاڵی عێراق كە پێویستە رەنگدانەوەی هەموو پێكهاتەكانی عێراق بێت، هەر پێكهاتەیەك بە قەوارەی خۆی و بەشداری نوێنەرانی هەرێمە فیدڕاڵەكان لە ئەنجومەنی فیدڕاڵی عێراق بە یەكسانی، دیارە بەپێی دەستووری عێراق، حكومەتی فیدڕاڵی هێندەی نوێنەرایەتی پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینە جیاوازەكانی عێراق دەكات، هێندە بۆ ئەوە دانامەزرێت كە راستەوخۆ حوكمڕانی شار بە شار و گوند بە گوندی عێراق بكات، حكومەتی فیدڕاڵی كاری ئەوەیە هاوسەنگیی نێوان حكومەتە لۆكاڵەكان رابگرێت و هەموو داهاتەكانی عێراق بەشێوەیەكی یەكسان بەسەر حكومەتە لۆكاڵەكانی عێراقدا دابەش بكات، دیارە حكومەتی لۆكاڵیش دوو جۆرن، جۆرێكیان دانپێدانانی رەسمییە پێش نووسینەوەی دەستووری عێراق بە هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی سەربەخۆ كە دواتر ئەمە لە دەستووردا چەسپێندراوە، جۆری دووەمیشیان پارێزگاكانی دیكەی عێراقە كە ئەوانیش دەتوانن بەپێی یاسای هەرێمەكان، هەر یەكەیان هەرێمێكی سەربەخۆ بێت، یان چەند پارێزگایەك خۆیان لە هەرێمیكدا رابگەیەنن، بەڵام ئەگەر لەم راستەوە سەیری تێڕوانینی هاوپەیمانی حزبە شیعەكانی عێراق بكەین، ئەوان هیچ كامیان نە بڕوایان بەوەیە حكومەتی فیدڕاڵی لە بەغدا بەوجۆرە حوكمڕانی بكات، نە بڕواشیان بە دابەشكردنی دەسەڵاتەكان هەیە، لەمەش زیاتر لەبەر ئەوەی ئەوان بە جۆرێكی دیكە و وەك حكومەتێكی سەنتڕاڵی سەیری حكومەتی فیدڕاڵی لە بەغدا دەكەن، دەبینین هەموو ئۆباڵی شكستی دەوڵەتی عێراق بە هەموو دامەزراوەكانیەوە دەبەستنەوە بەوەی ئەم حكومەتە حكومەتی پشكپشكێنەیە، بۆیە ناتوانێت حوكمڕانی بكات، ئەمە لە كاتێكدا حكومەتی فیدڕاڵی بەغدا تەنانەت بۆ بەغداش وەك پایتەخت بۆی نییە حوكمڕانیی راستەوخۆ بكات، بەڵكو حوكمڕانیی راستەوخۆی رۆژانەی خەڵك پەیوەستە بە حكومەتی لۆكاڵی بەغداوە، نەك حكومەتی فیدڕاڵی كە بارەگاكەی لە بەغدایە.

لێرەوە ئەگەر تێگەیشتنی شیعە بۆ حكومەتی فیدڕاڵی لە بەغدا، حكومەتێكی سەنتڕاڵی ئۆتۆكراسی شیعە بێت، ئەمە مانای ئەوەیە كاتێك هەرێمی كوردستان دەیەوێت كێشەكانی لەگەڵ بەغدا چارەسەر بكات، لەگەڵ حكومەتێكی ئۆتۆكراسی شیعە وتووێژ دەكات، ئەو حكومەتەش بڕوای بەوە نییە هەرێمی كوردستان لە میانەی یاسا و بڕیارەكانی پەرلەمانی كوردستان حوكمڕانی بكرێت. ئەگەر هەرێمی كوردستان بۆ نموونە لە میانەی یاسای نەوت و گازی پەرلەمانی كوردستان دەسەڵاتی خۆی بە سوودوەرگرتن لە سەرچاوە سروشتیەكان بەكار بهێنێت (كە لە دەستووری عێراقدا ئەو دەسەڵاتانە بە هەرێمی كوردستان دراوە)، ئەوا رووبەڕووی سزادانی برینی بودجە و مووچە دەبێتەوە، هەروەك چۆن لە 2014ـەوە لەسەر ئەم بنەمایە بودجە و مووچەی كوردستانیان بڕیوە و هەتا ئێستا حكومەتی فیدڕاڵی لە بەغدا یاسای نەوت و گازی نییە و دەیەوێت كوردستان ناچاربكات بە یاسای نەوت و گازی رژێمی بەعس مامەڵە بكات، كە ئەمەش واتە لغاوكردنی ئابووری كوردستان لە دەستی ناوەندا، هەر بۆیە ئەگەر حكومەتی فیدڕاڵی لە بەغدا بە كردەیی بووە حكومەتی سەنتڕاڵی ناوەند، ئایا چ مانایەك بۆ هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە وەك هەرێمێكی سەربەخۆ لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵدا؟ لەمەش راشكاوانەتر ئەگەر شیعە ئامادە نەبێت عێراق ببێتە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، ئایا مانەوەی هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی فیدڕاڵی لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی ئۆتۆكراسی شیعەدا، گاڵتەكردن نیەی بە سیاسەت و خەڵكی كوردستانیش؟

5. خاڵێكی دیكە مەسەلەی چارەنووسی پێشمەرگەیە كە هەموو كات بزاڤی رزگاریخوازی كوردستان بەبێ پێشمەرگە هیچ مانایەكی نەبووە و ئێستاش هەرێمی كوردستان بەبێ پێشمەرگە هیچ مانایەكی نییە. دیارە لەناو دەستووری عێراقیشدا بەهەوڵ و پێداگیری سەرۆك بارزانی، پێشمەرگە وەك گاردی كوردستان و بەشێك لە دامەزراوەی بەرگری عێراق چەسپێندراوە، ئەمەش مانای ئەوەیە بەپێی دەستوور پێشمەرگە ئەركی پاراستی كوردستانی وەك بەشێك لە عێراق لەسەر شانە و سەروەریی هەرێمیش بەشێكە لەسەرەوەری عێراق، بۆیە لەو بودجەیەی بۆ پاراستنی سەروەریی عێراق دیاری دەكرێت، دەبێت بودجەی پێشمەرگەش لەو بودجەیە بدرێت، بەڵام با سەیری سیاسەتی حكومەتی شیعە لە بەغدا بكەین، لە ماوەی 12 ساڵی رابردووی دوای پرۆسەی ئازادكردنی عێراق، دەبینین بەغدا نەك هەر یەك دیناری بودجەی پێشمەرگەی نەداوە، لە هەمانكاتدا سەروەریی هەرێمی كوردستانیشی بە بەشێك لە سەروەری عێراق نەزانیوە و ئامانجی ئەوە بووە پێشمەرگە لەژێر گەمارۆی بەغدادا نەتوانێت سەروەریی كوردستان بپارێزێت، تەنانەت لە دوای ئەوەی داعش هێرشیشی كردەسەر كوردستان و بەشێكی خاكی كوردستانی داگیركرد، دوای ئەوەی بە نێوانجیگەری ئەمریكا و بەریتانیا و نەتەوە یەكگرتووەكان، كورد لەسەر ئەو بنەمایە بەشداری حكومەتەكەی عەبادی كرد كە حكومەتەكەی بودجەی پێشمەرگە لەگەڵ بودجەی سەروەریی عێراق بێت، بەڵام ئەوەشی نەكرد، ئەمە مانای ئەوەیە شیعەی عێراق خۆیان راشكاوانە بە كوردستانیان راگەیاندووە، سەروەریی كوردستان بەشێك نییە لە سەروەری عێراق، باشە كە سەروەریی كوردستان بەشێك نەبێت لەسەروەری عێراق ئایا قسەكردن لەگەڵ بەغدا چ مانایەكی هەیە؟

بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە گرنگە سەرۆك لەگەڵ گەلەكەی خۆی ئەم پرسە راشكاوانە یەكلایی بكاتەوە.

پرسی سەربەخۆیی موزایەدەی سیاسی لەسەر ناكرێت گەل لە هیچ لایەكی قبووڵ ناكات

لە پرۆسەی بڕیاردانی چارەنووسسازی نەتەوەدا، حزبی سیاسی ئەو مافەی نییە نوێنەرایەتی نەتەوە بكات، هەتا ئەگەر ئەو حزبە حزبی فەرمانڕەوای وڵاتیش بێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر حزبی سیاسیی فەرمانڕەوا لە بری نەتەوە بڕیار بدات، ئەوە ئەو حوكمڕانییە دەگۆڕێت بۆ حوكمڕانییەكی خۆسەپێن و دیكتاتۆری، تەنانەت سەرۆكی هەڵبژێردراوی نەتەوەش بەبێ گەڕانەوە بۆ نەتەوەكەی خۆی ئەو مافەی نابێت بڕیاری چارەنووسساز لەسەر ئایندەی نەتەوە بدات، ئەم راستییە بەرچاوڕوونییەكمان دەخاتە بەردەست كە حزبی سیاسی پێش هەموو شت لە چوارچێوەی یاسای حزبەكان لە دەوڵەتدا كاردەكات و دەوڵەت سنووری چالاكییەكانی حزب دیاری دەكات، كە لەم چوارچێوەیە دەرچوو، ئیدی ئەوە كاری حزب نییە و دەوڵەت خۆی بڕیاری لەسەر دەدات، كەواتە ئەمەش پێمان دەڵێت، حزب بۆی نییە یاری بە شكۆی نەتەوە بكات، یان ئایدیۆلۆژیەتی خۆی بەسەر نەتەوەدا فەرزبكات، یان حزبەكەی بكاتە سەربازگایەك و فەرمان بەسەر تاكەكانی نەتەوە فەرز بكات. لەوانەیە بۆ ئەم حاڵەتە پرۆسەی ریفراندۆمی بەریتانیا بۆ جیابوونەوە لە یەكێتی ئەوروپا نموونەیەكی باش بێت. دیارە لەم جیهانەدا هیچ سەرۆك و سەرۆك وەزیرانێك نییە هێندەی سەرۆكی ئەمریكا و سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا دەسەڵاتی هەبێت، لەگەڵ ئەوەی دەسەڵاتەكانیان لە چوارچێوەی دەستووری وڵاتەكەشیان بە چەندین ڤیتۆ سنووردار كراوە، بەڵام زۆر جاریش توانیویانە بە پشت بەستن بە رای گشتی و بە گەڕانەوە بۆ گەلەكانیان ئەو ڤیتۆیانە لابەرن، ئەمەش وەك چۆن رۆزفەڵت توانی ئەمریكا بەرێتە ناو شەڕی دووەمی جیهانی بە هەمان شێوە چەرچلیش توانی بەریتانیا بەرێتە ناو هاوپەیمانی ئەو شەڕە، بەڵام ئەگەر بە دیوێكی دیكەدا سەیری ئەم دەسەڵاتانەی سەرۆكی ئەمریكا و سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا بكەین، ئەگەر گەل بۆچوونێكی جیاوازی هەبوو لە سەرۆكی ئەمریكا، یان سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا، هەروەك لە ریفراندۆمەكەی مانگی حوزەیرانی رابردووی بەریتانیا بینیمان كە زۆرینەی گەلی بەریتانیا دەیانویست لە یەكێتی ئەوروپا بێنەدەرەوە و داڤید كامیرۆن-ی سەرۆك وەزیران و سەرۆكی پارتی پارێزگاران دەیویست بەریتانیا لەناو یەكێتی ئەوروپا بمێنێتەوە، ئەوا وەك بینیمان دیڤید كامیرۆن دەستی لەكار كێشایەوە و تەسلیمی ئیرادەی زۆرینەی گەلی بەریتانیا بوو، با گریمانەی ئەوەش بكەین، گریمان بۆچوونەكەی كامیرۆن بۆ ئایندەی بەریتانیا باشتر بوو.

كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت، پرۆسەی سەربەخۆیی كوردستان نابێتە پرۆسەی لایەنێكی سیاسیی دیاریكراو، هەر لایەنێكی سیاسی دیاریكراویش با حزبی فەرمانڕەواش بێت، ئەگەر ئەم پرۆسەیە بكاتە پرۆسەی خۆی، ئەوا جیا لەوەی غەدرێكی گەورە لە نەتەوەكەی دەكات، لە هەمانكاتدا سەروەریی و ئیرادەی نەتەوەییش هیچ مانایەكی نامێنێت، بەڵام دەكرێت حزبە سیاسییەكان لە بری ئەوەی غەدر لە ئیرادەی نەتەوە بكەن، فاكتەرێكی خێربن بۆ دەرخستنی ئیرادەی نەتەوە، هەتا ئەگەر ئیرادەی نەتەوە لەو بڕیاردا دژ بە بەرژەوەندی حزبە سیاسییەكانیش بێت، هەر ئەمەش وایكردووە ئەو پرسانەی پێوەندییان بە شكۆی نەتەوەوە هەیە، وەك بڕیاردانی سەربەخۆیی، دەستوور، ئەو سیستمە سیاسییەی حوكمڕانی وڵات دەكات، یان وەك دەوڵەتانی ئەندام لە یەكێتی ئەوروپا سەبارەت بە دەستبەرداربوون لە نەختیی نیشتمانی و بەكارهێنانی نەختیی یۆرۆ، ئەم پرسانە حزبە سیاسییەكان بڕیاری لەسەر نادەن و ئەو مافەشیان نییە بڕیاری لەسەر بدەن، تەنانەت ئەگەر حزبە سیاسییەكان لە سەر پێشنیارێكیش رێكبكەون، ئەوە پێشنیارە و بڕیار نییە، ئەو كاتە دەبێتە بڕیار كە گەل ریفراندۆمی لەسەر دەكات و ئەو كاتە لەسەر هەموو لایەكیش فەرز دەبێت كە پێوەی پابەندبن.

سەبارەت بە سەرۆكی وڵات با سەرۆكی هەڵبژێردراوی ناو گەلیش بێت و زۆرینەی گەلەكە دەنگی پێدابێت، دیسان ئەم سەرۆكەش بەبێ گەڕانەوە بۆ گەلەكەی ئەو مافەی نابێت لەسەر ئەو پرسە چارەنووسسازانەی شكۆی نەتەوە دیاری دەكەن بڕیار بدات، لێرەدا گرنگە ئەوە بەبیر بهێنینەوە كە جەنابی مستەفا بارزانی لە ساڵی 1963-1964 بۆ ئاگربەستی شۆڕش لەگەڵ حكومەتی بەغدا رای گەلی كوردستانی وەرگرتووە و سەربەخۆ لەبری گەلەكەی بڕیاری نەداوە، ئەمەش لەسەر ئەو بنەمایە بووە كە ئەو شۆڕش بۆ گەلەكەی دەكات، ئەگەر گەلەكەی شتێكی لا پەسەند نەبێت، ئەو مافەی نییە بەسەر گەلەكەیدا فەرزی بكات.

لەم روانگەیەوە ئەگەر سەیری هەموو قسە و گوتارەكانی سەرۆك مسعود بارزانی بكەین، هەر لە ساڵی 1991 تا ئێستا، تەنانەت لەو كاتەشی كە سەرۆكی شاندی دانوستاندنی بەرەی كوردستانی بووە لەگەڵ بەغدا، راشكاوانە ئەوەی وتووە، ئێمە دەچین وتووێژ دەكەین، بەڵام ئاكامی وتووێژەكە دەخەینە بەردەستی خەڵكی كوردستان ئەگەر گەلی كوردستان پەسەندی كرد، دەبێتە بڕیار، نەك من ئیمزای لەسەر بكەم. لەمەش زیاتر دوای راپەڕینی بەهاری 1991 كە ئەو كاتیش بارزانی سەرۆكی بەرەی كوردستانی بوو، دیسان بە ئاشكرا رایگەیاند هیچ حزبێكی سیاسی بۆی نییە خۆی بەسەر گەلی كوردستاندا فەرز بكات و دەبێت گەل خۆی بڕیار بدات چ سیستمێك دیاری دەكات و متمانەی خۆی بەكام لایەنی سیاسی دەدات. لەسەر پرسی سەربەخۆیی كوردستانیش كە سەرۆك بارزانی لە نەورۆزی 2012 بە ئاشكرا بە جیهانی راگەیاند، ئەگەر مالیكی عێراق بەرەو دیكتاتۆریەت بەرێت، ئەوا گەلی كوردستان نابێتە پاشكۆی حكومەتێكی دیكتاتۆری و تەنیا یەك بژاردەی لەبەردەمدا دەمێنێتەوە ئەویش گەڕانەوەیە بۆ بڕیاری گەلی كوردستان، سەیر بكەن لە 2012 سەرۆك بارزانی گوتی: «گەلی كوردستان چ بڕیارێك بدات، ئێمە ناچارین هەر ئەو بڕیارە جێبەجێ بكەین.» ئەم گوتار و رەفتارانەی مسعود بارزانی بۆ پێناسەی سەرۆك پێمان دەڵێت: سەرۆك مافی ئەوەی هەیە رێگەچارە دەستنیشان، یان پێشنیار بكات، بەڵام ئەوەی سەرچاوەی بڕیاردانە گەلی كوردستانە، نەك سەرۆك، یان حزبێكی سیاسی دیاریكراو.

دیارە لەماوەی ساڵی 2012 تا سەرەتای 2015ـەش، نەك تەنیا هەوڵە ناوخۆییەكان، بەڵكو ئەمریكا و بەریتانیا و نەتەوە یەكگرتووەكانیش لە هەوڵی ئەوەدا بوون رێگەچارەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان بەغدا و هەرێم بدۆزنەوە، بۆ ئەمەش گوشاری زۆریان بەكارهێنا بۆ ئەوەی لەسەر میكانیزمێك رێكبكەون، هەتا لە نۆڤمبەری 2014 و لە بارەگای رێكخەری بزووتنەوەی گۆڕان لە گردەكە، رێككەوتن لەسەر ئەو میكانیزمە بەشداری حكومەتی عەبادی بكەن، بەڵام پەرلەمانی عێراق تەنیا بۆ ماوەی 30 خولەك چاوەڕێی ئەوەی نەكرد، كورد بڕیارەكەی خۆی بە فەرمی بداتە پەرلەمانی عێراق، پەرلەمانی عێراق كۆبوونەوەكانی خۆی دەستپێكرد بۆ متمانەدان بە حكومەتەكەی عەبادی. ئەم رەفتارەی پەرلەمانی عێراق كە رەنگدانەوەی بیركردنەوەی عەرەبی عێراق بوو بە شیعە و سوننەوە بەرامبەر بە كورد، پەیامێكی ئاشكرا بوو كە عەرەبی عێراق نایانەوێت كورد بەشێك بێت لە عێراق، لەو كاتەوە زۆر هەڵوێستی نێودەوڵەتی بەرامبەر هەرێمی كوردستان گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە و ئەلتەرناتیڤیان بۆ شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ هەرێم دۆزیوەتەوە لەو كاتەی كە بەغدا ئامادە نەبووە وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان بكات، هەروەك چۆن پێنتاگۆن بە ئاگاداری بەغدا رێككەوتنی لەگەڵ وەزارەتی پێشمەرگە ئەنجامدا، هەروەها بانكی نێودەوڵەتی لای خۆیەوە پشكی كوردستانی لەو قەرزە جیاكردەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر بەغدا سوور بێت لەسەر ملهوڕییەكانی بەرامبەر كوردستان، ئەوا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كوردستان بەدوای ئەلتەرناتیڤی دیكەدا دەگەڕێت.

ئەوەی لەم خوێندنەوەیە پێی دەگەین، ئەو راستییەیە كە سەرۆك بارزانی لە 2012 بە جیهانی راگەیاندن، ئەگەر حكومەتی بەغدا بەرەو دیكتاتۆریەت بچێت و ئامادە نەبێت لە چوارچێوەی دەستووری عێراق كێشەكان چارەسەر بكات، ئەوا بەدیلی دیكە نییە و دەبێت بگەڕێینەوە بۆ گەلی كوردستان ۆ ئەوەی بڕیار بدات. دیارە دوای نزیكەی پێنج ساڵ بەسەر ئەم گوتارەی بارزانی-دا، ئێستا نەك هەر دەوڵەتە گەورەكان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەڵكو عێراق و دەوڵەتانی دراوسێی كوردستانیش گەیشتوونەتە قەناعەت كە كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان عێراق بەو شێوازەی هەرێم داوای دەكات لە چوارچێوەی دەستووری عێراق جێبەجێ بكرێن، گەیشتۆتە بنبەست و چارەسەر ناكرێن، بۆیە بەرامبەر ئەو هەنگاوانەی سەرۆك بارزانی هەڵیدەگرێت بۆ گەڕانەوە بۆ بڕیاری خەڵكی كوردستان، بێجگە لە رێزگرتنی ئەو ئیرادەی ئەو بڕیارە دەدات، كاردانەوەی سلبی دیكەمان نەبینیوە، بەڵام ئەوەی بۆتە جێگەی سەیر و سەمەرەی سیاسی لە كوردستاندا، ئەوەیە حزبە سیاسییەكانی كوردستان ئێستا لەسەر ئەم پرسە چارەنووسسازە مشتومڕی سیاسی دەكەن، كە لە بنەڕەتدا ئەم پرسە تەنیا و تەنیا پەیوەستە بە بڕیاری گەلی كوردستانەوە، نەك حزبە سیاسییەكان.

دەستپێشخەرییەكەی سەرۆك بارزانی و
چارەسەركردنی كێشە سیاسییە ناوخۆییەكان

كاتێك باسی دەستپێشخەری سەرۆك بارزانی بۆ لایەنە سیاسییەكان دەكرێت، پێویستە ئاماژە بەوە بكرێت ئەم دەستپێشخەریەی دریژەپیدەری ئەو زنجیرە دەستپێشخەریانە كە سەرۆك بارزانی بەردەوام لە پێناوی یەكریزی و یەكگوتاری حزبەكانی كوردستان كردوویەتی، دەستپێشخەرییە هەنگاوێكە بۆ دانوستاندنی نێوان حزبە سیاسییەكان بۆ ئەوەی دەروازەیەك بدۆزرێتەوە بۆ ئەوەی كێشە سیاسییەكان چارەسەر بكرێت، بەڵام لێرەدا پێویستە راشكاوانە ئەو راستییە بخەینەڕوو كە دەستپێشخەرییەكەی سەرۆك بارزانی هیچ داوایەكی لەسەر حزبە سیاسییەكان تێدا نییە، بەڵكو ئەمە هەوءڵێكی دیكەیە بۆ ئەوەی ئەو لایەنە سیاسییانەی كێشەیان هەیە، كێشەكانی خۆیان بە ئاشكرا بڵێن بۆ ئەوەی بە هەموو لایەك چارەسەر بكرێت. لێرەدا گرنگە جەخت لەسەر ئەو كێشانە بكەینەوە كە پێوەندی بە حزبە سیاسییەكانەوە هەیە، بەواتایەكی دیكە كێشەی نیوان حزبە سیاسیەكان دەكرێت بە وتو وێژ چارەسەر بكرێت، بەڵام هەندێك جیاوازی دیكە هەیە لە سەر شێوازی سیستمی حوكمڕانی، پرسی دەستوور، شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆكی كوردستان و دەسەڵاتەكانی، شێوازی پێوەندی هەرێم لەگەڵ بەغدا، یان بڕیاری گەلی كوردستان بۆ مانەوە لەگەڵ عێراق، یان بڕیاری سەربەخۆیی، ئەم جۆرە پرسانە كە پێوەندیە بە شكۆی نەتەوەوە هەیە، كاری حزبە سیاسییەكان نین و دەبێت هەموو حزبە سیاسییەكان ئەو پرسانە لێی گەڕێن بۆ ئیرادەی گەل و بزانن گەلی كوردستان چۆن بڕیاری لەسەر دەدات.

كەواتە لەم دەستپێشخەرییەدا سەرۆكی كوردستان بەشێك نییە لە كێشەی نێوان حزبە سیاسییەكان، بەڵكو دەیەوێت ناوبژیوانكاری نێوان هەموو حزبە سیاسییەكان بێت و دەیەوێت بزانێت داواكاری حزبە سیاسییەكان چییە؟
سەبارەت بە پرسی پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، ئاشكرایە سەرۆك بارزانی پۆستی پێشمەرگایەتی سەنگەری كوردستان بە هەموو پۆست و پلەی دنیا ناگۆرێتەوە و پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان شكۆی بۆ سەرۆك بارزانی دروست نەكردووە، بەڵكو ئەوە شكۆی سەرۆك بارزانی-یە كە پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستانی گەورەتر كردووە، بۆیە سەرۆك بارزانی پێشتریش حزبە كوردستانییەكانی بانگهێشت كردووە و پێی گوتوون: «فەرموون كاندیدی خۆتان دیاری بكەن بۆ ئەوەی دەورو تەسلیمی لەگەڵ بكەم.» سەبارەت بەم دەور و تەسلیمەی سەرۆك بارزانی باسی دەكات، كەم تا زۆر ئەوانەی بە حیساب كێشەیان لەگەڵ سەرۆك بارزانی هەیە، ئاماژە بەوە ناكەن، مەبەستی سەرۆك بارزانی لە پرۆسەی (دەور و تەسلیم) مانای چییە؟ بێگومان ئەگەر لەم قسەیەی سەرۆك بارزانی بە تەواوەتی تێبگەن، ئەوا لە بەردەمی گەلی كوردستاندا هەموو راستییەكان ئاشكرا دەبێت، بۆیە گرنگە لێرەدا ئاماژە بەوە بكەین، كاتێك مسعود بارزانی وەك پێشمەرگەیەك دەڵێت: «فەرموون كاندیدی خۆتان دیاری بكەن بۆ ئەوەی دەورو تەسلیمی لەگەڵ بكەین»، مەبەستی ئەم پێشمەرگەیە ئەوەیە لە ئێستادا پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كۆمەڵێك تایبەتمەندی هەیە، وەك هەماهەنگی لەگەڵ هێزەكانی هاوپەیمانان، پێوەندییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان كە راستەوخۆ لەگەڵ سەرۆكدایە، سەركردایەتیكردنی بەرەكانی شەڕی پێشمەرگە بە درێژایی زیاتر لە 1000 كیلۆمەتر، واتە سەرۆك بارزانی لە نییەتپاكی خۆیەوە دەیەوێت ئەو كەسەی كاندید دەكرێت بۆ پۆستی سەرۆكی هەرێم لەلایەن حزبەكانەوە، چەند مانگێك هاوكاری بكات، هەتا ئەو پێوەندییانەی بۆ رێكدەخات و دەسەڵاتەكانی خۆی دەگوازێتەوە بۆی. سەیربكەن سەرۆك مسعود بارزانی چۆن بیر لە ئایندەی كوردستان دەكاتەوە.
لەسەر ئەم بنەمایە دەستپێشخەرییەكەی سەرۆك بارزانی، دەستپێكی یەكەمە بۆ دەستپێكردنی شەفافیەت لەگەڵ گەلی كوردستاندا، واتە لە میانەی ئەم دەستپێشخەرییەدا دەبێت لایەنە سیاسییەكان بە ئاشكرا بە گەلی كوردستان بڵێن، كێشە سیاسییەكانیان چین و ئەركی حزبی سیاسی لە كوردستاندا چییە و داواكاری حزبە سیاسییەكان چییە. ئەگەر كێشەكە مەسەلەی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانە، ئەوا سەرۆك بارزانی نەك نابێتە كێشە، بەڵكو ئاسانكاریش دەكات بۆ ئەوەی ئەو ئاستەنگە لابەرێت، ئەگەر مەسەلەكەش سیستمی پەرلەمانی و هەڵبژاردنی سەرۆكە لەلایەن پەرلەمانەوە، یان راستەخۆ لەلایەن خەڵكەوە، ئەم پرسەش پێوەندی بە سەرۆك بارزانی و بە ئایندەی كوردستانیشەوە هەیە و هیچ لایەنێكی سیاسی ناتوانێت لە بری گەلی كوردستان ئەم پرسە یەكلایی بكاتەوە، لە هەموو حاڵەتێكدا ئەم دەستپێشخەرییە كردنەوەی دەرگایەكی واڵایە لەگەڵ گەلی كوردستان. ئەوەی پێوەندی بە حزبە سیاسییەكانەوە هەبێت، حزبەكان پێكەوە باسی دەكەن و ئەوەشی پێوەندی بە شكۆ و چارەنووسی نەتەوەوە هەبێت، ئەوا گەلی كوردستان بڕیاری لێ دەدات، لەم حاڵەتەشدا حزبەكان دەتوانن كێشە و ململانێی خۆیان چارەسەر بكەن، یان هەڵیپەسێرن، بەڵام ناتوانن بە شكۆ و ئایندەی نەتەوەكەمان پەردەپۆشی بكەن.