هەموو چاودێران و كەسانی تایبەتمەند لە كاروبارەكانی توركیا، باس لەوە دەكەن كە هەوڵی كودەتای ئەم جارە بێ پێشینە بوو، هەڵبەتە لەو رووەوە كە هاوشێوەی كودەتاكانی دیكە نەبووە كە لە مێژووی توركیادا روویان داوە. جیاوازییەكەش لە ئەنجامدەرانی كودەتاكە و شێوازی جێبەجێكردن و بەهەڵەداچوونی كودەتاچییەكان و ئەو دەرئەنجام و دەرهاویشتانەدا بەرجەستە دەبێت كە لەم كودەتایەوە دروست دەبن. هەروەها ئەم رووداوە وەك گەردەلوولێك، یان بوومەلەرزەیەكی سیاسی وەسفكراوە، راستە بە شكست كۆتایی هات، بەڵام كۆمەڵگەی توركی و دامەزراوەی حوكمڕانی لەو وڵاتەدا هەژاند و بە دڵنیاییەوە كاریگەرییەكەی لە ئایندی دوور و نزیكدا هەستی پێدەكرێت.

راستە لە بەشێكی زۆری مێژووی توركیادا، سوپا باڵادەست بووە بە سەر ژیانی سیاسیدا، چەندین جار گەیشتۆتە رادەی دەستێوەردانی راستەوخۆ، تا بە هەڵوەشاندنەوە و رووخاندنی حكومەتی دەسەڵاتدار كۆتایی هاتووە، بەڵام ئەگەر قووڵتر رۆبچین و ئەو پرسیارە بكەین كە بۆچی ئەمجارە سوپا لەم هەوڵەیدا سەركەوتوو نەبووە؟ رەنگە وەڵامەكە لەوەدا بەرجەستە بێت كە ئەم كودەتاچییانە بە پشتیوانی جەماوەر پشتئەستور نەبوون، كەواتە كودەتاكانی پێشوو سەركەوتنیان بەدەست هێنا، لە بەر ئەوەی پشتیوانییەكی مەدەنی گەورەیان مسۆگەر كرد. كاتێك لە 12ی ئەیلوولی ساڵی 1980دا، تانكەكان روویان لە باڵەخانەی پەرلەمان و حكومەت كرد، توركەكان هەناسەی ئاسودەییان هەڵكێشا، لەبەر ئەوەی سوپا بەڵێنی كۆتاییهێنان بە توندوتیژیی نێوان راستڕەو و چەپڕەوەكان دا كە لە ماوەی چوار ساڵی پێشوودا هەزارانی كەسی لە ناوبرد.

دەستێوەردانەكەی ساڵی 1997، كە هەندێ جار پێی دەوترێت كودەتای پۆست مۆدێرن، لەبەر ئەوەی لوتكەی هەوڵەكانی سوپا بۆ هاوكاریكردن بوو لەگەڵ رێكخراوەكانی ئافرەتان و ئەكادیمی و نوخبەی شارەكان و راگەیاندن و بزنسدا بۆ داماڵینی شەرعییەت لەو حكومەتە هاوپەیمانێتییەی كە ئەو پارتە ئیسلامییە سەركردایەتی دەكرد، كە دواتر ئاك پارتی سەرچاوەی لێوەرگرت. بە پێچەوانەوە، ئەوەی لە شەوی هەینیی 15ی تەمموز روویدا، تەنیا بەشێك لە سوپا بوو كە هەوڵیاندا حكومەتەكە بڕووخێنن، پشتیوانییەكی جەماوەری كەمیان بۆ خۆیان مسۆگەر كردبوو. بەڵام كاتێك سەرۆك ئەردۆگان و بنئالی یڵدرمی سەرۆك وەزیران داوایان لە خەڵك كرد كە بەرەنگاری ئەو هەوڵە ببنەوە، ئەوا نەك هەر خەڵك و هەوادارانی ئاك پارتی، بەڵكو رەخنەگرانیش بەدەنگ بانگەوازەكەوە هاتن و ئەمەشیان ناو لێنا راپەڕین دژی كودەتاكە.

ئەگەر كودەتاكە سەركەوتوو بوایە
ئایندەی توركیا بە تاریكی دەسپێردرا

سەركۆنەكردنی كودەتا شكستخواردووەكە، پاكانە و پاساو نییە بۆ پاكی و بێگەردی و بێخەوشی حوكمڕانییەكەی ئەردۆگان، بەڵكو ئەوەی دەمانەوێت جەختی لەسەر بكەین ئەوەیە كە دەمانەوێت لەسەر خواستی خەڵك بۆ سەقامگیری و دڵنیایی رابوەستین. خەڵكی ئەو سەقامگیرییە ئابوورییە فەرامۆش ناكەن كە لە ماوەی حوكمڕانی ئاك پارتیدا بەدیهاتووە، سەرەڕای ئەوەش ئاك پارتی لە پرۆسەی هەڵبژاردن و دەنگداندا توانیویەتی متمانەی خەڵك بە ئەدای خۆی لە حوكمڕانیدا بەدەست بێنێت و درێژی بكاتەوە. واتە دەتوانین بڵێین هەمیشە ئەدای ئابووری یەكێك بووە لە كلیلە سەرەكییەكانی سەركەوتنی ئاك پارتی لە هەڵبژاردنەكاندا. چونكە توانیویەتی قۆناخی چەقبەستن و پووكانەوەی ئابووری تێپەڕێنێت و رۆژگاری سەقامگیری و گەشەی ئابووری و بنیادنانی ژێرخانی وڵاتەكە بخاتەگەڕ. كەواتە ئەگەر لێرەدا پرسیارەكەی پێشوو پێچەوانە بكەینەوە و بڵێین: بۆچی ئەم جارەیان هەوڵی كودەتاكە نەك هەر پشتیوانی و پێشوازی خەڵكی لەگەڵدا نەبوو، بەڵكو خەڵكی خۆیان هۆكارێكی سەرەكی بوون لە شكستپێهێنان و كۆتاییپهێنانیدا. واتە ئەگەر پشتیوانی خەڵك لە كودەتاكانی پێشوو بە ئامانجی كۆتایی پێهێنان بووبێت بە ئاژاوە و پشێوی و ناسەقامگیری، ئەوا بەرهەڵستی و بەرگری ئەم جارەی خەڵك و پووچەڵكردنەوەی هەوڵی كودەتاكە بۆ رێگرتن بوو لە سەرهەڵدانی نائارامی و رۆژگارێكی پڕ لە شڵەژان.

كەواتە لە ئێستادا كە هەلومەرجێكی پێچەوانە لە توركیادا باڵادەستە، یاخود بەلای كەمەوە دۆخەكە نەگەیشتۆتە راددەیەكی وا كە خەڵكی كودەتای سەربازی بە بەدیلێكی باشتر بزانن، ئەوا ئەو كەسانەی هەڵسان بە ئەنجامدانی هەوڵی كودەتا شكستخواردووەكە خوێندنەوەیەكی گونجاویان بۆ بارودۆخەكە نەبووە، خۆ ئەگەر پێشبینی ئەوەیان كردبێت، پشتیوانی خەڵكی بەدەست دەهێنن، ئەوا دیارە بە راددەیەكی گەورە بە هەڵەداچوون، چونكە كاردانەوەی خەڵك و بگرە دەزگاكانی راگەیاندنیش، هەروەها پارتە سیاسییە بەرهەڵستكارەكانیش نەك لەگەڵ ئەنجامدانی كودەتادا نەبوون، بەڵكو بە هەموو شێوەیەك رەتیان كردەوە و سەرزەنشتیان كرد. سەبارەت بەم لایەنە وەك مایكڵ كۆپلۆ لە وتارێكی بە ناونیشانی “Erdogan’s Prophecy: The Coup Attempt Will Leave Him Stronger”. لەگۆڤاری (فۆرین ئەفێرز) دەڵێت: «لە راستیدا ئەنجامدانی كودەتاكە هەڵگری چارەسەرێكی سیحری نەبوو بۆ دیموكراسیەتی توركیا. چونكە لە باشترین حاڵەتدا، سەریدەكێشا بۆ جۆرێكی دیكە لە خۆسەپێنی. لە خراپترین حاڵەتیشدا، رەنگە ببوایەتە هۆكاری هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆیی. هەر لەبەر ئەوەش بوو كە سەرجەم پارتە بەرهەڵستكارەكانی توركیا ئیدانەی كودەتاكەیان كرد، تەنانەت پێش ئەوەی سەرئەنجامەكەشی یەكلاببێتەوە، ئەمەش ئەو راستییەمان بۆ ئاشكرا دەكات كە بۆ زۆرینەی خەڵكی توركیا ئەو كودەتایە لە رووی سیاسییەوە پاشەكشەیە و هەنگاوهەڵگرتنە بۆ دواوە.»

كودەتاكە شكستی هێنا
دەرفەتێكیشی بۆ پێداچوونەوە خوڵقاند

لەگەڵ ئەوەی توركیا ئەگەرێكی پڕ لە مەترسی و پێنانە ئایندەیەكی نادیاری تێپەڕاند، هەروەها ئەگەرچی حكومەت توانی باڵادەستی بەدەست بێنێتەوە و جڵەوی كاروبارەكانی بگرێتەوەدەست، بەڵام هەروەك هێنری باركی لە وتارێكیدا بە ناونیشانی “The Gang That Couldn’t Shoot Straight” دەڵێت: «كودەتاكان، بە سەركەوتوو و شكستخواردووەكانیانەوە، وەك گوزرێكی كاریگەر و توند وایە كە لە پێكهاتەی سیاسیی وڵاتەكە دەدرێ. دوای چەندین ساڵ، كە هێشتا برینەكان بە تەواوەتی سارێژ نەبوون، ئازار بە پێكهاتە سیاسییەكە دەگەیەنن و ئاڵ و گۆڕ بە سەر رەفتاری هەموو كەسێكدا دەهێنن، هەر لە سیاسییەكانەوە بیگرە تاوەكو هاووڵاتیانی ئاسایی.» بەڵام لە كۆتایی وتارەكەیدا باس لەوە دەكات كە «هەواڵە خۆشەكە ئەوەیە كە ئەوانەی نازانن لە دەستڕێژەكانیاندا ئامانجەكە بپێكن، شكستیان هێنا، بەڵام زیانەكە لە توركیا كەوتۆوە و سێبەری ئەم رووداوەش بەردەوام دەبێت نەك تەنیا بەسەر سیاسەتی ناوخۆی توركیاوە، بەڵكو بەسەر پێوەندیەكانی لەگەڵ جیهانی دەرەوەشدا ئامادە دەبێت». هەروەها زۆر وتراوە كە حكومەتیش بەشێك لە ئۆباڵەكەی دەكەوێتە ئەستۆی، بەهۆی ئەوەی سیاسەت و شێوازی حوكمڕانییەكەی دۆخێكیان خوڵقاند ببێتە هۆی ئەوەی كەسانێك بیر لە پەنابردنەبەر كودەتا بكەنەوە، لە هەمان كاتدا زۆر باس لەوەش دەكرێت كە ئەمە دەرفەتێك دەخوڵقێنێت بۆ ئەردۆگان بۆ ئەوەی دەسەڵاتی خۆی زیاتر بچەسپێنێت، لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە ئەمە بە دەرفەتێك لەقەڵەم بدرێت بۆ پێداچوونەوە و چارەسەركردنی كەموكورتییەكان، چونكە هەروەك باڵیۆز رۆبەرت پییەرسۆن لە وتارێكیدا بە ناونیشانی What Caused the Turkish Coup Attempt” “، دەڵێت: «كودەتاكان كردەوەیەكی نادیموكراتین و لە كۆمەڵگە مۆدێرنەكاندا جێیان نابێتەوە. هەوڵەكەی 15ی تەمموز گورزێكی گەورە بوو بۆ توركیا و هەڵەیەكی مێژوویی بوو. هیچ توركێك خەو نەچووە چاوی لە شەوی 15-16دا. یادەوەری ئەو شەوەش بۆ نەوەیەكی تەواو لە هزر و هۆشی توركەكاندا دەمێنێتەوە. بەڵام ئەوەش لەسەر حكومەت فەرز دەكات كە بە روونی لەوە تێبگات كە چ شتێك بە راستی بووە هۆی ئەوەی زەمینەی دروستبوونی كردەوەیەكی لەم جۆرە بێتەوەئاراوە و دەبێت زیاتر خۆی لە خەڵك نزیك بكاتەوە. چونكە ئەوە بۆ یەكەمجارە لە سایەی حوكمڕانی ئاك پارتیدا توندوتیژی چەكداری ببێتە بەشێك لە هاوكێشەكە. خۆ ئەگەر بێت و كاردانەوەی حكومەت سنوورداركردنی زیاتری ماف و ئازادییەكان بێت، ئەوا ئەو بارگرژییەی ئێستا بە چارەسەرنەكراوی دەمێنێتەوە و ئەو كاتە دەرگا بە رووی توندوتیژیدا واڵاتر دەبێت، ئەمەش لە بەرژەوەندی توركیادا نییە.»

لێكەوتەكانی كودەتاكە

ئاشكرایە كە توركیا وڵاتێكە میحوەری و خاوەن قورساییە و هەرچۆن رووداوەكانی دەوروبەر كاریگەریان دەبێت لەسەر رەوشی ناوخۆیی ئەو وڵاتە، بە هەمان شێوە ئەوەی لە ناوخۆی ئەو وڵاتەشدا دەگوزەرێت، رەنگدانەوەی دەبێت لەسەر سیاسەتی دەرەوەی توركیا، بەو پێیە توركیا هەم رۆڵی هەیە لەسەر رەنگڕێژكردنی رەوتی روداوەكانی ناوچەكە و پێچەوانەكەشی هەر راستە و هەل و مەرجە ناوچەییەكەش ئەو وڵاتە دەخەنە ژێر كاریگەری خۆیانەوە.
بەدڵنیاییەوە ئەوەی لە رۆژی 15ی ئەم مانگەدا روویدا، رووداوێكی هەژێنەر و زەمین لەرزەئاسا بوو، كە تا ئێستاش بە یەكجاری ئەو رووداوە كۆتایی نەهاتووە و دەرئەنجام و ئاكامی نزیك و دوورمەودای دەبێت لەسەر ئایندە و چارەنووسی ئەو وڵاتە، بێگومان كاریگەریشی لەسەر سیاسەتی دەرەكی و پێوەندییە دەرەكییەكانی توركیا دەبێت بە دۆست و هاوپەیمان و هەروەها بە ركابەر و دژەكانیشیەوە، بەتایبەتی كە تا ماوەیەكی دیكە توركیا لە ناوخۆدا سەرقاڵ دەبێت بە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم رووداوەدا و ئەمەش جۆرێك لە دابڕان، یان گۆشەگیری بۆ دروست دەكات و دەبێتەهۆی ئەوەی كاریگەری و رۆڵی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی توركیا كەم ببێتەوە. لەبەر ئەوە گرنگە بۆ توركیا لەسەر ئاستی ناوخۆیی هەوڵبدات نێوماڵی خۆی رێكبخاتەوە و جۆرێك لە ئارامی و ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی بچەسپێنێت، بۆ ئەوەی بتوانێت وەك وڵاتێكی گەورە و گرنگ سەنگ و قورسایی خۆی بەدەست بێنێتەوە لە هاوكێشە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكاندا. راستە ئەو پرۆسەی پاكسازی، یان مامەڵەكردنە لەگەڵ پاشماوەی كودەتا شكستخواردووەكە كاتی دەوێت و ماوەیەكی پێدەچێت كە تاوەكوو زۆرێك لە تەم و مژیەكان دەڕەوێنەوە و بارودۆخەكە رێچكەی خۆی دەگرێتەوە. هەروەها راستە كە ئێستا توركیا سەرقاڵە بەو پرسەوە و هەموو تەركیزی لەسەر ئەوەیە كە چۆن ئەو مەترسییە بە تەواوەتی بڕەوێنێتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا گرنگترین پرۆسەیەك كە توركیا پێویستە دەستی پێ بكات، گوڕوتین بەخشینەوەیە بە پرۆسەی ئاشتی لەگەڵ كوردی وڵاتەكە و هەوڵدانە بۆ كۆتاییهێنان بەو گرژی و ئاڵۆزی و شەڕەی لە نێو وڵاتەكەیدا دەگوزەرێت، چونكە ئەمە دەبێتە هۆی تۆكمەكردنەوەی بەرەی ناوخۆیی، هەروەها هۆكارێك دەبێت بۆ هێوركردنەوەی دۆخی ناوخۆیی توركیا كە دابەشبوون و جەمسەرگیری باڵادەستە بەسەریدا.