سەرهەڵدانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) هەم هەڕەشە و هەم دەرفەت بوو بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران. داعش بەوە ناسراوە كە دوژمنایەتیەكی سەرسەختی هەیە بۆ شیعە، ڕەنگە زیاتر لە هەر گروپێكی دیكەی سوننی جیهادی ئەم دوژمنایەتیە لای داعش بەدی بكرێت. حكومەتی ئێرانیش- كە ئاڵاهەڵگری جیهانی شیعەیە و ئاستەنگە بۆ هەڵكشانی جیهادی سوننی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا- یەكێكە لە گەورەترین دوژمنەكانی داعش. داگیركردنی نزیكەی یەك لەسەر سێی خاكی عێراق لە لایەن داعشەوە و توانای ئەم ڕێكخراوە بۆ هەڕەشەدروستكردن لەسەر بەغدا مەترسیەكەی ڕاستەوخۆی بۆسەر بەرژەوەندیەكانی ئێران دروست كرد. حكومەتە مەركەزیەكەی بەغداش- كە شیعە باڵادەستە بەسەریدا- هاوپەیمان و ئەگەر نەڵیێن منەتباری، تارانە. كەواتە جێی سەرسوڕمان نیە كە ئێران دەستی كرد بە سازدانی میلیشا شیعە عێراقیەكان و دەستی دایە بینینی ڕۆڵێكی باڵادەست و بەرچاو لە بەڕێوبردنی هەڵمەتی عێراقیەكاندا بۆ سەر داعش.
لە هەمان كاتدا هەڵكشانی داعش دەرفەتی بۆ تاران ڕەخساند بۆ ئەوەی گرنگی و دەسترۆیشویی خۆی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بخاتەڕوو. هەڵمەتی حكومەتی ئێرانی دژ بە داعش ئەو ڕاستیەی بیر عێراقیەكان هێنایەوە كە كە دەوڵەتە گەورەكەی دراوسێیان بەهێزترین كاراكتەرە لە وڵاتەكەی ئەواندا، ڕەنگە بەهێزتر بێت لە ئەمەریكا یان هەر وڵاتێكی دیكەی عەرەبی. هەروەها ڕۆڵی ئێران لە عێراقدا بەرپەرچدانەوەیەكی ڕاستەوخۆی سعودیە و توركیا و وڵاتانی سوننەی دیكەیە كە ڕكابەری ئێران دەكەن لەسەر هێز و دەسترۆیشتویی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لەوەش زیاتر، ئێران دەیەوێت ئەوە بە بیر جیهان بهێنێتەوە، بە تایبەتی هێزە گەورەكانی وەك چین و ڕوسیا و یەكێتی ئەوروپا، كە كۆماری ئیسلامی گەمەكاری سەرەكیە لە پاراستنی ( یان تێكدانی) سەقامگیری ئیقلیمیدا.
عێراق پێگەیەكی گرنگی لە سایكۆلۆژیای شۆرشگێڕی ئێرانیدا هەیە: سیاسەتی ئێستای ئێران لە ئاست دراوسێكەیدا –عێراق- سێبەری ئەو شەڕی كاولكارەی بەسەرەوەیە كە لە دوای شۆرشی ئێرانی 1979ەوە لەگەڵ عێراقدا ڕوبەڕوی بۆوەوە. شەڕی عێراق- ئێران (1980-1988)- كە لە لایەن بەرپرسە ئێرانیەكانەوە وەك بەرگری "پیرۆز وەسفكراوە" ڕوداوێكی میحوەری بوو بۆ كۆماری ئیسلامی. نەك تەنها بووەهۆی پتەوكردنی رژێمە تازەكە، بەڵكو لەلایەن رژێمی ئێرانەوە وەك نمونەی حەمماس و قوربانیدان خرایەڕوو كە پێویست بوو بۆ پاراستنی شۆرشەكە. گاردی شۆرشی ئیسلامی، كە بەرپرسیارە لە پاراستنی كۆمارە ئیسلامیەكە، زۆرێك لەو شەرعیەتەی ئێستای- و هێزە ئابووری و سیاسیە گەورەكەی كە هەیەتی- بۆ بەرگری كردنی لە شۆرش لە سەردەمی ئەو شەڕەدا دەگەڕێنێتەوە. ئێران شەڕەكەی نەبردەوە، بەڵكو دووچاری كاولكاریەكەی ماددی گەورە بۆوەوە و ژمارەیەكی زۆری خەڵكی وڵاتەكەی گیانیان لە دەستدا. ڕابەری باڵا ئایەتوڵا ڕوحوڵا خومەینی خورادنەوەی پەرداخێك ژەهری هەڵبژارد و ڕازی بوو بەو ئاگربەستەی كە بە سەرپەرشتی نەتەوە یەكگرتوەكان هاتەئاراوە. نوخبەی ئێرانی ڕوخانی دەسەڵاتی سەدام لە 2003دا بە دەستی هێزەكانی ئەمەریكا و هەڵكشانی دەسەڵاتی پارت و میلیشیا شیعەكان لە عێراقدا، وەك بەڵگە و پاكانەی قوربانیدانە شۆرشگێڕیەكەیان لێكدایەوە. ڕەنگە ئێران لە شەڕێكی تەقلیدیدا عێراقی دووچاری شكست نەكردبێت، بەڵام یەكێك لە ئامانجە گەورەكانی سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكەی بەدەست هێنا. بەهێزكردنی شیعەی عێراق. گرتنەوەی تكریت، شارۆچكەكەی سەددام، لە لایەن هێزە هاوپەیمانەكانی ئێرانەوە سەرچاوەی خۆشحاڵیەكەی گەورە بوو بۆ حكومەتی ئێرانی.

هەرچۆنێك بێت، حكومەتە شیعەكەی عێراق هاوشێوە و لێكچووی حكومڕانی ئاینی ئێرانی نیە. مەرجەعە گەورەكانی عێراق، بە تایبەتی ئایەتوڵا عەلی سیستانی- كە لە ئێران لەدایك بووە- نیگەرانە لە ولایەتی فەقیهی ئێرانی. لەوەش زیاتر، زۆرێك لە عێراقیەكان، لە نێویاندا شیعەكان، ترسیان لە باڵادەستی فارسی هەیە بەسەر وڵاتەكەیانەوە.

بەڵام سیاسەتی تایەفەگەری عێراق و ناسەقامگیری بەردەوام و دواتر سەرهەڵدانی داعش بوونەهۆی زیادبوونی هێز و دەسترۆیشتویی ئێران لە عێراقدا. ئۆباڵی زۆرێك لەم دۆخەش دەكەوێتەئەستۆی سەركردایەتی عێراق. ئەو حكومەتەی بەغدا كە لە لایەن ئەمەریكاوە پێكهێنرا، بە ڕواڵەتی حكومەتێكی فرەئیتنی و بە ڕوكەش هەموانی لە خۆدەگرت، چونكە بە تێپەڕبونی كات حكومەتەكەی مالیكی بووە حكومەتێكی تەواو تایەفەگەری. مالیكی هێزە ئەمنیەكانی عێراقی كردە گاردێكی ئەمنی شیعەی تایبەتی بە خۆی، لە ساڵی 2010 شیعە تەنها لە سەدا 55ی پێكهاتەی هێزە ئەمنیەكانی عێراقی پێكدەهێنا، بەڵام ئەو ڕێژەیە لە 2014دا بەرز بۆوە بۆ لە سەدا 95.
ڕەنگە ئێران شەڕی ئێستای لەگەڵ داعشدا وەك درێژەپێدانی بەرگری پیرۆز لێكبداتەوە، بەڵام خۆی لە بەشێكیدا بەرپرسە لە سەرهەڵدانی ئەو گروپە توندڕەوە. ڕەنگە كۆماری ئیسلامی باوەڕی وابێت كە شەڕ لەگەڵ هەڕەشەگەلێكی هاوشێوەی ئەو هەڕەشانە دەكات كە ڕوبەڕوی شۆرشەكەی بوونەوە لە سەردەمی شەڕی عێراق و ئێراندا، بەڵام لە ڕاستیدا لە شەڕێكەوە تێوەگلاوە كە درێژە دەكێشێت بێ ئەوەی هیچ چارەسەرێكی ڕوونیش لە ئارادا بێت. چونكە بەهێزكردنی شیعەكانی عێراق بووەهۆی بەهێزكردنی دەسترۆیشتویی ئێران، بەڵام لە هەمان كاتدا هەڕەشەیەكی درێژەخایەنیشی لەسەر بەرژەوەندیەكانی ئێران دروست كردووە. تێڕوانینی سوننەكان سەختگیر بووە لە ئاست ئێراندا و زۆرێك لە شیعەكانی عێراقیش بەدگومانن لە نیازەكانی ئێران. لە ئێستادا، ئێران پێگەیەكی بەهێزی هەیە لە عێراقدا. بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە كە تا چەند ئەمە درێژە دەكێشێت؟

چۆن ئێران مومارەسەی دەسترۆیشتویی دەكات
لە دوای ڕووخانی دەسەڵاتی سەددامەوە، حكومەتی ئێرانی سێ ڕێگای ئاشكرای گرتۆتەبەر بۆ كاریگەربوون بەسەر سیاسەتی عێراقەوە.

1- دەسترۆیشتویی ئاینی
ڕایەڵی ئاینی نێوان عێراق و ئێران ڕۆڵێكی گرنگی هەیە لە ئاسایشی نەتەوەیی ئێراندا، بەرپرسە ئەمنیەكانی ئێران پشتیوانیان لەو هەوڵانە كردووە كە ئامانج لێیان ئەوەبوو شیعەكانی عێراق پتر پەیوەست بن بە ئێرانەوە و ئەمەش وەك ئامرازێك بەكاربهێنن بۆ ڕێگریكردن لە گورزێكی سەربازی ئەمەریكی، چونكە باوەڕیان وابوو كە عێراقیەكان تۆڵەی هێرشكردنەسەر برا ئاینیەكان دەكەنەوە. هەرچۆنێك بێت كاریگەری و دەسترۆیشتویی ئاینی ئێران ئەوەندە بەهێز نیە وەك ئەوەی خۆی خوازیاریەتی. بەو پێیە سیاسەتە ئاینیەكانی ئێران لە عێراقدا بە شێوەیەك دارێژراون كە ئامانجی لێیان ڕاكێشانی عێراقیەكانە بۆ ژێر ڕكێفی كۆماری ئیسلامی و دوورخستنەوەیان لە كاریگەری مەرجە بەهێزەكانی نەجەف، وەك ئایەتوڵا عەلی سیستانی، كە خۆی لە تێڕوانینی ویلایەتی فەقیه بە دوور دەگرێت و پشتیوانی حكومەتێك دەكات كە لە ڕووی ئاینیەوە فرەیی پیادە بكات. ئەوە كاریگەری سیستانیە لە عێراق و دەرەوەی عێراقیش كە ئێرانی نیگەران كردووە. چونكە ڕێزلێگیراوترین مەرجەعە لە نێو عێراقیەكان و پەیوەندیەكانیشی لەگەڵ شیعەكانی ئێراندا زۆر بەهێزتر بووە لە دوای ڕووخانی دەسەڵاتی سەددامەوە. سیستانی چالاكە لە سیاسەتی عێراقدا، واتە مەرجەعێكی بێدەنگ نیە كە خۆی بە دوور بگرێت لە هەر ڕۆلێك لە كاروباری گشتیدا. بەڵام ئەو پشتیوانی ویلایەتی فەقیه ناكات. لە كاتێكدا حكومەتی ئێران هەوڵی گۆڕینی سیستانی نادات، بەڵام كار دەكات بۆ بەهێزكردنی مەرجە لۆكاڵیەكان بۆ كەمكردنەوەی كاریگەری سیستانی- ئەویش وەك بەشێك لە كارەكانی بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییەی لە دوای مردنی ئەم مەرجەعە بە ساڵاچووەوە دروست دەبێت. لەوەش زیاتر، پێدەچێت ئێران هەوڵی ئامادەكردنی ئایەتوڵای ئێرانی هاشمی شەهرودی- تەمەن 65 ساڵ- بدات بۆ ئەوەی ببێتە باڵاترین مەرجەعی نەجەف لە دوای مردنی سیستانی. شەهردوی دووچاری دژواری دەبێتەوە لە جێگرتنەوەی سیستانیدا. ئێرانیش بە ئاسانی ناتوانێت جێگرەوەی سیستانی دەستنیشان بكات، چونكە ئەو پێگەیەكی ڕەسمی نیە وەك ڕابەری باڵا. بەڵام لە كاتێكدا كە ڕەنگە ئێران نەتوانێت جێگرەوەی سیستانی هەڵبژێرێت، ئەوا هێشتا تاران دەسترۆیشتویی سیاسی و سەربازی خۆی بەكار دەهێنێت بۆ كاریگەربوون بەسەر دامەزراوەی ئاینیەوە لە عێراق، بۆ ئەوەی دڵنیابێت كە ئەو مەرجەعەی جێی سیستانی دەگرێتەوە كراوەبێت بە ڕووی ئێراندا، ئەگەر ملكەچ نەبێت بۆ بەرژەوەندیەكانی ئێران.


2- دەسترۆیشتویی سیاسی
سیاسەتی ئێران بۆ درێژەپێدان و پاراستنی دەسترۆیشتوی خۆی لە عێراقدا بریتیە لە پێكهێنانی حكومەتێكی مەركەزی بە سەركردایەتی شیعەكان لە كاتێكدا كار بۆ ئەوە دەكات ئەم حكومەتە زۆر بەهێز نەبێت. بەو پێیە، دەسترۆیشتویی ئێران بەهێزە لە نێو حكومەتی مەركەزی و لە نێو كاراكتەرە ناحكومیەكاندا كە تەحەددای دەسەڵاتی مەركەزی دەكەن. ئێران ژیرانە سوودی لە سیستمە پەرلەمانیەكەی عێراق وەرگرتووە، ئەو سیستمەی پێكهێنانی هاوپەیمانی پێویستە دەكات بۆ دروستكردنی حكومەت. تاران سوودمەندبووە لە قەناعەتپهێنانی شیعەكان بۆ ئەوەی بە لیستی هاوبەش و یەكگرتو بەشداری بكەن و سوود لە قورسایی دیموگرافی خۆیان وەربگرن لە هەڵبژاردنەكانی عێراقدا. بە بەردەوامیش ئەو گروپانە باڵادەست بوونە بەسەر ئەم لیستانەدا كە نزیك بوونە لە ئێرانەوە. بۆ نموونە لە مانگی 2005دا، هاوپەیمانێتی یەكگرتویی عێراق- كە شیعەكان باڵادەست بوون بەسەریدا- سەركەوتنیان بە دەستهێنان و زۆرینەی كورسیەكانی پەرلەمانە كاتیەكەیان بۆ خۆیان مسۆگەر كرد، ئەو پەرلەمانەی ئەركی داڕشتنی دەستووری پێ سپێردرا، ئەندامانی ئەو هاوپەیمانێتیەش كە بۆ ماوەیەكی زۆر بوو پشتیوانی ئێرانیان بەدەست دەگەیشت، وەك ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی لە عێراق و حزبی دەعوە، ڕۆلێكی یەكلاكەرەوەیان بینی لە نووسینی ئەو بەڵگەنامەیەدا.


لە لایەكی دیكەوە فەرماندەی هێزی قودس، قاسم سلێمانی رۆڵی ناوبژیوان دەبینێت لە نێوان پارتە شیعەكانی عێراقدا. ئەو سەركردایەتی سەرجەم چالاكیەكانی ئێران دەكات لە عێراقدا، لە نێویاندا چاودێریكردنی میلیشیا شیعەكان و دابەشكردنی هاوكاری دارایی بەسەر سەركردە سیاسیەكان و چاودێریكردنی چالاكیەكانی پەیوەست بە هێزی نەرمەوە.

لە ساڵی 2008دا سلێمانی لە رۆژئاوادا ناوبانگی دەركرد كاتێك ڕۆڵێكی سەرەكی بینی لە كۆتایی هێنان بە شەڕی نێوان هێزەكانی موقتەدا ئەل سەدر و حكومەتی بەغدا. بەم دواییەش، ڕاپۆرتەكان باس لەوە دەكەن كە ئێران رۆڵێكی گرنگی بینیبێت لە ئاسانكاری كردن بۆ جێهێشتنی دەسەڵات لە لایەن مالیكەوە و جێگرتنەوەی لە لەلایەن حەیدەر عەببادیەوە وەك سەرۆك وەزیران. لە كاتێكدا ئێران ئەم ڕۆڵی ناوەندگیریە لە هێنانەئارای ئەم ڕێككەوتنانەدا وەك ئاماژەیەك لێكدەداتەوە بەوەی كە عێراقیەكان متمانەیان بە ئێرانە، بەڵام ئەگەری زیاتر ئەوەیە كە ئەمە دەرئەنجامی ڕۆڵی رژێمی ئێران بێت بۆ خوڵقاندنی ئەو قەیرانانە. بۆ نموونە، ئێران پشتیوانێكی بەهێزی میلیشیاكانی موقتەدا ئەل سەدر بوو، كە بووەهۆی ئەوەی ئەم میلیشیایە بتوانێت تەحەددای حكومەتی عێراقی بكات. هەر لە پەیوەندیدا بەم پرسەوە ڕایان كرۆكەر كە پێشتر باڵیوزی ئەمەریكا بوو لە عێراق ڕایگەیاند كە پێدەچێت هەموو پارتەكان دووبارە ڕووبكەنەوە تاران و داوا لە قاسم سلێمان بكەن بۆ چارەسەركردنی ئەو پشێویەی كە خودی –سلێمانی- ڕۆڵی گرنگی هەبووە لە دروستكردن و درێژەپێدانیدا. ئەو ناسەقامگیریەی ئێستای عێراق دەرفەتی ئەوە بۆ ئێران دەڕەخسێنێت كە لە ڕابردو زیاتر دەسترۆیشتوتر بێت لە عێراقدا. پارتە شیعەكانی نێو حكومەتی مەركەزی چاویان لە ئێرانە ستراتیژیەتێكی سەربازی ڕاست و دروست و پشتیوانی تەكنیكی و چەك و ڕاوێژكاریان پێبدات. لە بەرامبەردا ڕۆڵی سەربازی زیاتری ئێران دەبێتەهۆی بەهێزكردنی توانا سیاسیەكانی. ئەمەش بە مانای ئەوە نیە كە بەم زووانە عێراق دەبێتە كۆمارێكی ئیسلامی نوێن بەڵام دەرفەتی ئەوە دەدات بە ئێران بۆ ئەوەی ببێتە هێزێكی سیاسی و سەربازی نكۆلێنەكراو لە نێو شیعەی عێراقدا لە ئایندەی نزیكدا.

3- پشتیوانی ئێران بۆ میلیشیا شیعە ناحكومیەكان
لە كاتێكدا ئێران هاوكاری هاوپەیمانەكانی دەكات بۆ ئەوەی لە هەڵبژاردنەكاندا سەركەوتن بەدەست بهێنن، ئەوا لە هەمان كاتدا هەڵدەستێت بە دابینكردنی دارایی و كەل و تەنانەت دروستكردنی گروپی میلیشیایی كە دەبنەهۆی ئەوەی بتوانێت فشاربخاتەسەر كاراكتەرە سیاسیەكانی بۆ ئەوەی سیاسەتگەلێك پیادە بكەن كە سوودبەخش بێت بۆ كۆماری ئیسلامی. تاوەكو هێزی كاراكتەرە ناحكومیەكانی زیاتر گەشە بكات، ئەوا حكومەتی مەركەزی عێراق لاوازتر دەبێت. بەڵام هەر كاتێك گروپێكی میلیشایی ئەوەندە بەهێز بوو كە بتوانێت ببیێتە پارتێكی سیاسی-كە ئەو كاتە ناچار دەبێت هەڵوێستەكانی میانڕەوتر بێت بۆ ئەوەی دەنگی چینێكی بەرفراوان بەدەست بهێنێت- ئەوا ئێران هەڵدەستێت بە دروستكردنی گروپی میلیشایی نوێ بۆ ئەوەی جێی بگرێتەوە.

پێدەچێت هیچ گروپێكی میلیشایی تەواوی پێداویستیەكانی ئێران دەستەبەر نەكات. ئەمەش بوونی گروپێگەلێكی جۆراوجۆر ئەهێنێتەئاراوە. بۆ نموونە، ڕێكخراوی بەدر زۆر رۆچۆتە نێو سیستمە سیاسیەكە، بەو پێیە ناكرێت وەك هێزێكی –تەواو- سەربازی پشتی ببەسترێت، ئەمە لە كاتێكدا سەدریەكان زۆر سەربەخۆن و كۆنترۆڵكردنیان زەحمەتە. گروچە بچوكەكان، كە سەروەختێك لە لایەن ئەمریكیەكانەوە بە گروپی تایبەت ناوزەدەكرابوون، زیاتر وەك دڵسۆزی ئێران دەردەكەون بە بەراورد بە ئەندامانی سەدر یان بەدر. پێدەچێت ئەم گروپانە لە نێویاندا عصائب اهل الحق و كتائب حزب الله، هەڵسوڕێنەری سیاسەتی ئێران بن لە عێراق.
لە ئێستادا نزیكەی 50 میلیشای شیعە هەن كە لە عێراقدا كار دەكەن، لە نێویاندا چەندین گروپی نوێ كە لە دوای داگیركاریەكەی ئەمەریكا لە لایەن ئێرانەوە دروست كران، هێزی قودس چەك و تەقەمەنی بۆ میلیشیا شیعەكان دەستەبەر دەكرد. زۆرێك لە ئەندامانی گروپە میلیشاییە شیعەكانی عێراق بە ئەزمونترن لە هێزە ئەمنیەكانی ئەم وڵاتە، لەبەر ئەوەی چەندین ساڵ ئەزمونیان هەیە لە شەڕكردن لە دژی ئەمەریكا و دواتر شەڕكردن بۆ بەرگری كردن لە رژێمەكەی ئەسەد. ئەوان پتر شوێنكەوتەی سەركردە ئاینی و سەربازیەكانیان، كە بە ئاست و ئەندازەی جیاواز پشتیوانیان دەكرێت لەلایەن كۆماری ئیسلامیەوە.

ئەم پەرت و بڵاویەی میلیشا شیعەكان سوودبەخشە بۆ ئێران- لەبەر ئەوەی زەحمەتە بۆ هەر یەكێك لەم گروپانە كە ئەوەندە گەورەبن كە بتوانن سەربەخۆبن لە كۆماری ئیسلامی، كە چەك و داراییان بۆ دابین دەكات. چەندین ڕاپۆرت هەن كە باس لەوە دەكەن میلیشیا شیعەكان تێوەگلاون لە كوشتن و ڕفاندن و ئەشكەنجەدانی عێراقیە سوننەكانەوە. ڕەنگە وا دەربكەون كە مایەی پشت پێبەستن بن بۆ شەڕكردنی ئێران لەدژی داعش، بەڵام سروشتی تایەفەگەری و پێشێلكاریەكانیان لە دژی سوننەكان دەبنەهۆی زیادبوونی گوڕ و تینی ئایدۆلۆژی و سیاسی داعش لای سوننەكان. ئێران ڕوبەڕوی تەنگژەیەك بۆتەوە، چونكە ناتوانێت بە تەواوەتی گروپە سوننیە توندڕەوەكان تێكبشكێنێت تاوەكو میلیشیا شیعەكان بكاتە بناغەی دەسترۆیشتویی خۆی. بەڵام لاوازكردنی میلیشیا شیعەكان ڕەنگە بەهێزبوونی حكومەتی مەركەزی عێراقی لێبكەوێتەوە كە ڕەنگە تەحەددیەكی دوورمەودای بۆ دەسترۆیشتویی ئێران دروست بكات.
كورتكراوەی توێژینەوەیەكە بە ناوونیشانی Iran’s Role in Iraq
لە نووسینی: عەلی ڕەزا نادر